А. С., Сарсенбаев М. М. ЖӘндіктердің дене қҰрылысын бөлшектеп көрсететін деректі көрнекті қҰрал жасау әдістемесі «Прометей» бағдарламасы шеңберінде Павлодар 2008
АУЫЗ АППАРАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘРТҮРЛІЛІГІ
жүктеу/скачать 4,32 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Құрал-жабдықтар
- Тапсырмаға түсініктеме.
- Кеміргіш немесе ортоптероидты тип
- Шаншып-сорғыш ауыз аппараты
АУЫЗ АППАРАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘРТҮРЛІЛІГІ. Материал: Түрлі типке жататын ауыз аппараттарының мүшеленген препараттар жиынтығы, фенопласт тақтаға монтаждап дайындаған түрлі жәндіктер жинағы; саяқ шегіртке, ызылдақ қоңыз, қалқаншалы қандала, цикада, ақ көбелек, қара шыбын, сона, балара немесе түкті ара, бұғықоңыз. Құрал-жабдықтар: бинокльдік микроскоп, 10 есе үлкейтіп көрсететін лупа. Тапсырманы орындау барысы. Негізгі типтердің мүшеленген ауыз аппараттарын қарастыру және суретін салу. Фенопласт тақтаға монтаждап дайындалып, орналастырылған жәндіктердің ауыз аппараттарының типін анықтау. Бұғы қоңызды мысалға алып, жоғарғы жақ сүйектерінің түрлік өзгеруін, жыныстық сипатын қарастыру. Тапсырмаға түсініктеме. Жәндіктің басындағы ауыз аппаратын құрайтын бөліктері көп жағдайда жұпты және жұпсыз құрылыс сипатында болады. Шығу тегінің алғашқы негізі бойынша олар ауыз мүшелерінің үш жұбынан тұрады: буынсыз үстіңгі жақтарының жұптары, әрбіреуі бірнеше буыннан құралған астыңғы жақтарының жұптары және жұпсыз, бунақталған астыңғы ерін. Ауыз мүшелері үстінен жылжымалы пластинкамен қапталған – жоғарғы ерін, ол тері қатпары болып табылады. Жәндіктердің ауыз мүшелері қорегін ұстап алуға, тістеуге және шайнауға немесе соруға бейімделген. Атқаратын қызметіне сәйкес олардың құрылысы әртүрлі болады және келесі негізгі типтерге бөлінеді: кеміргіш, кеміре-жалағыш, шаншып сорғыш, кесіп жалағыш, сорғыш және жалағыш болып келеді. Кеміргіш немесе ортоптероидты тип жәндіктердің ауыз аппаратының бастапқы формасы болып есептеледі. Ол қатты қорекпен қоректенетін жәндіктерге, оның ішінде көптеген төменгі сатыдағы жәндіктерге, сонымен қатар қоңыздарға, жарғаққанаттыларға, көбелектердің дернәсілдеріне, қиғыларға және кейбір қосқанаттыларға тән. Орман зиянкестерінің көбінің кеміргіш ауыз типіне жатады. Нағыз кеміргіш ауыздың құрылымын тікқанаттылар қатарына жататын жәндіктерден көруге болады. Мысалы, шегіртке, шекшек, тарақандардың аузының құрылысы нағыз кеміргіш ауыздың мысалы бола алады. Нағыз кеміргіш ауыздың халықаралық атауы – ортоптероидты ауыз. Ол ortho – тік, ptera – қанат (немесе тік қанаттылардың аузы тәріздес) деген сөзден шығады. Нағыз кеміргіш ауызбен танысу үшін тарақанның аузының құрылысын мүшелеп алып көрейік (16-сурет). 
16 – сурет. Қара тарақанның ауыз аппараты. І – үстіңгі ерін, ІІ – күйсеуіш, яғни үстіңгі жақ жақтары ІІІ – астыңғы жақтары, нб – негізгі буынша, б – бағанша, ажм – астыңғы жақ мұртшалары, сшқ – сыртқы шайнау қалақтары, ішқ – ішкі шайнау қалақтары, IV – астыңғы ерін, иа – иек асты, и – иек, тем – төменгі ерін мұртшасы, қт – қосалқы тілшелер, т – тілшелер. Суретте ауыз аппаратының барлық бөліктерін белгілейді. Бұғы қоңызды үлгі етіп алып, жәндіктердің кеміргіш ауыз аппаратын үстіңгі жағын түрлік өзгеріске түсетініне назар аударыңдар. Ызылдақ қоңыз бен саяқ шегірткенің мүшеленбеген түрдегі кеміргіш ауыз аппаратының бүтін қалыптағы сыртқы бейнесіне зер салып қараңдар. Кеміргіш-жалағыш ауыз аппараты балараға тән. Оның үстіңгі ерні мен үстіңгі жақтары (челюсти) әдеттегі кеміргіш ауыз аппаратының үстіңгі ерні мен жағына өте ұқсайды. Астыңғы жақтары мен астыңғы ерні, керісінше, қатты өзгеріске ұшыраудың салдарынан жалап ішетін ерекше аппаратқа айналған (16-сурет). 
17 – сурет. Араның кеміріп жалағыш ауыз аппараты. Баларалардың ауыз аппараты жартылай сұйық қоректі, яғни гүлдердің шірнесін қабылдауға бейімделген. Баларалардың үстіңгі жағы ұя салу, және тағы да басқа алуан-түрлі құрылыс жұмыстарын атқаруға бейімделген құрал болып табылады. Түкті ара мен балараның ауыз аппараттарының құрылысымен танысыңдар. Шаншып-сорғыш ауыз аппараты сұйық қорекпен қоректенетін жәндіктерге (өсімдіктер шырынымен, жануарлардың қанымен қоректенетін), қандалаға, теңқанатты – еттұмсықтыларға, кейбір қосқанаттыларға тән. Қоректік затқа тұмсығын қадап шаншымаған, жай тыныштық кезде қандаланың ауыз аппараты ерекше буыннан құралатын тұмсық болып келеді. Тұмсығының сыртқы қабығының ішінде бірнеше жіңішке қылтанақтар бар. Ол қандаланың аяғының түбіне таяу көкірек стерниттерінде жатады. Қандаланың ауыз аппаратын алдымен бөлшектелмеген күйінде көріп зерттейді. Тұмсықтың денеге түйреліп қадалмаған жай тыныштық күйдегі орналасуын мұқият тексеріп, зерттегеннен кейін қандаланың ауыз аппаратының құрам бөліктерге мүшеленген суретін салады, оны препараттық лупа немесе бинокльдік микроскоптың көмегімен қарап, зерттеу арқылы суретін салады (18-сурет). 
18 - сурет. Қандаланың шаншып сорғыш ауыз аппараты. үж – үстіңгі жақ, аж – астыңғы жақ, ае – астыңғы ерні, үе – үстіңгі ерні, к – көздері, м – мұртшалары. жүктеу/скачать 4,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|