Ахметова ұлжан төлегенқызы орынбор ғылыми мұрағаттық комиссиясының құрылуы және қызметі

Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы жинақтаған материалдар мекеменің құрметті мүшелері В.В. Бартольд, В.В. Радловтың ерекше қызығушылығын туғызды. Әсіресе, В.В. Бартольд Орынбор өлкесінде жүргізілген археологиялық зерттеулерге, оның қорытындыларына зер салды. В.В. Бартольд (1869-1930) Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясына 1904 жылдан құрметті мүше бола жүріп, Орынбор өлкесіне байланысты зерттеулер бағытын айқындауда сүбелі еңбектерімен көпшіліктің алдында болды [5].

И.А. Кастанье (1875-1958) - тегі француз болса да Мұрағаттық Комиссия тарихында қажырлы еңбегімен есте қалды. 1901 жылы Кавказдан Орынборға келіп, алдымен, Орынбор реальдық училищесіне орналасса, кейін Орынбор ерлер гимназиясы мен Неплюев кадет корпусына қызметке ауысты. 1902 жылы Комиссия мүшелігіне қабылданып, Қазақстанда археологиялық ізденістерге рұқсат алды. Оның қорытындысы ретінде 1910 жылы атақты монографиясы жарияланды [6]. Еңбекте қазақ даласы мен Орынбор өлкесінің тарихы, археологиясы, этнографиясы, фольклоры, сәулет ескерткіштері жөнінде мол мағлұматтар жетерлік. И.А. Кастанье Мұрағаттық Комиссия тарихымен Европаны таныстырды. Соңғы жылдары И.А. Кастаньенің қазақтың біртуар ұлы Мұстафа Шоқаймен де достығы туралы жазыла бастады. Белгілі тарихшы К.Л. Есмағамбетов «Әлем таныған тұлға» атты монографиясында М. Шоқайдың И.А. Кастаньемен жазысқан бірнеше хаттарын жария етті [7].

Міне, осындай Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясының қызметі мен сүбелі зерттеулері Қазан төңкерісіне дейін-ақ жан-жақты талқыға түсіп, тарихи зерттеулерге ұласты. Мәселен, Н.Г. Ивановтың, А.П. Граның, И.С. Шукшинцевтің [8] есептері Орынбор комиссиясындағы жұмыстардың барысын сараласа, А.С. Лаппо-Данилевский, Д.Я. Самоквасовтар [9] Ресейдегі мұрағаттық комиссияға өзіндік пікірлерін білдірді.

1897 жылы Комиссияның 10 жылдық тарихына талдау жасаған И.С. Шукшинцев жүз мыңдаған құжатты саралап, оны сақтау үшін істелген қадамдарды атап өтіп, бәрінен маңыздысы ендігі жағдайда тарихи мұрағатты қалыптастыру екендігін баса айтады [10]. И.С. Шукшинцев Комиссия «Еңбектері» арқылы Орынбор өлкесіндегі жұмысшы, шаруа қозғалыстарына, археологиялық ізденістерге көңіл бөлді. Д.Я. Самоквасов мұрағат қызметіне көңілі толмай, керісінше, олардың жұмыстарын қатаң сынға алып, Ресейдегі барлық мұрағат істерін қайта реформалауды ұсынды [11]. Д.Я. Самоквасовтың «Ресейдегі мұрағат ісі» еңбегі 1902 жылы 18 тамызда Харьков қаласында Археология институты директоры мен 22 губерниялық ғылыми мұрағаттық комиссия өкілдерінің қатысуымен талқыға түсті. Д.Я. Самоквасов пікірлері қатаң сынға алынып, авторға байланысты «еш негізсіз айтылған пікір», «комиссиялар мұрағатты сақтап қалды», «ол Санкт-Петербургтегі Археологиялық институт жұмысымен және мұрағаттық комиссиялар қызметімен, оның «Еңбектерімен» мүлдем таныс емес» деген қорытынды пікір шығарды. Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы да 1902 жылы 21 қыркүйекте өз отырысында Д.Я. Самоквасов еңбегіне сын пікірін білдіріп, зерттеушінің Комиссия туралы айтқан әрбір пікірлерін жоққа шығарды. Д.Я. Самоквасовтың батыл пікірлері кеңестік кезеңде де түрліше талқылауға түсті. Мәселен, В.Н. Самощенко «Д.Я. Самоквасов еңбегінің арты айтысқа ұласты. Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы «Еңбек дәлелсіз ойлар, негізсіз кінәлауларға толық. Еш ғылыми дәйегі жоқ», Тамбов губерниялық Комиссиясы «Еш негізсіз еңбек» деген түйін шығарды» деп анықтаса [12, с.53-54], К.А. Мазин Д.Я. Самоквасовтың сынында байқамаған тұстарын атап көрсетті. Мәселен, комиссиялар патша үкіметі шенеуніктерінің жоюға деп анықтаған «үшінші санаттағы» құжаттарды реттегендігін алға тартып, губерниялық комиссиялар істеріндегі оң нәтижелерді санамалады [13, с.60-61].

ХХ ғасыр басындағы Д.Я. Самоквасовтың сыни көзқарасы кейін де өз жалғасын тапты. Оны большевиктік билік ескі қоғамды сынау, оны санамыздан ысырып тастау үшін пайдаланды. Мұндай тартыстар, И.Л. Маяковский пікірінше, 1920 жылдары [14] тоқтағандай көрінгенімен, 1930 жылдары Комиссия қызметін сынау қайта басталды. С. Назин өз пікіріне дәлелдемелерді 1914 жылы мамыр айында Санкт-Петербургте өткен Бүкілресейлік губерниялық Ғылыми Мұрағаттық Комиссиялардың бірінші съезінен алды. Съезде сөз алған Орынбордан келген делегат, комиссия мүшесі А.В. Попов әскери мекеменің Орта Азияны отарлауға байланысты құжаттары аяусыз жойылғандығын қынжыла айтқан [15, с.27]. С. Назин Мұрағаттық Комиссиялар өлкетану ісін дамытқанымен, мұрағаттық құнды құжаттарды сақтай алмады деген пікірде болды.

1930-1950 жылдары Е. Бекмаханов, М.П. Вяткин, Н.Г. Аполлова, С.З. Зиманов [16] Орынбор мұрағатының деректерін пайдалана отырып, сүбелі еңбектерін жариялады. Мәселен, Е. Бекмаханов қазақтар тарихын, этнографиясын зерттеген В.В. Григорьев пен А.А. Диваевтарға зор құрметпен қараған. Ғалым өзінің атақты монографиясында ОҒМК мүшелері – А.Е. Алекторов, И.И. Крафт, А.И. Добросмыслов, С.Н. Севастьянов, Н. Середа, Л.А. Словохотов, М. Юдин т.б. еңбектеріне салиқалы пікірлерін білдірді.

1950 жылдары Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы тарихына арнайы ғылыми диссертациялар жазыла бастады. Н.В. Бржостовскаяның кандидаттық жұмысында комиссия қызметі мұрағаттық реформалар аясында қаралып, тарихи құжаттарды сақтап, оны жинақтап, реттеудегі ролі бағаланғанымен, істі ұйымдастыру барысындағы кемшіліктер баса көрсетілді. Соның ішінде мұрағат құжаттарын патша үкіметінің ыңғайына қарай реттеп, елдегі шиеленістерді жай тартыс ретінде түсіндіруге талпынуын автор дұрыс атап өтті [17]. Мұндай кемшіліктер сөз жоқ, қазақтар тарихында да орын алды.

Бұл кезеңде ХІХ ғасырда Ресей империясында құрылған ғылыми мұрағаттық комиссиялардың барлығы бірдей арнайы зерттеле қойған жоқ. Соның ішінде Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы тарихы да өз кезегін күтуде еді. 1988 жылы ғана ол жөніндегі алғашқы мақалалар жариялана бастады. Е.П. Пирогова, Ю.С. Зобов Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы тарихына, оның мүшелерінің қызметіне, зерттеу бағыттарына назар аударды [18].

Осы тұста жарияланған В.П. Макарихиннің бірнеше еңбектері де бұл бағыттағы зерттеулерге жаңа серпін берді. Оның докторлық диссертациясы мен ондаған мақаласында Мұрағаттық Комиссиялардың Ресейдегі тарихи ойдың қалыптасуына ықпалы, олардың өзара айырмашылығы мен ерекшеліктері сараланды [19]. В.П. Макарихиннің еңбегі негізінен Поволжьедегі Мұрағаттық Комиссиялар қызметіне арналған.

Бұл кезеңде Қазақстандық ғалымдар да ХІХ-ХХ ғасыр басында Қазақстанды зерттеген ғылыми мекемелер тарихына қалам тартты. Э. Валиханов Қазақстанды зерттеудегі Императорлық Орыс Географиялық Қоғамы роліне ізденістер жүргізді. Кейін Э.Ж. Валиханов, Г.Б. Хабижанова, А.Л. Кривков бірлесе жазған еңбегінде арнайы ғылыми қоғамдар тарихына тоқталып, Қазақстанда ашылған «Орыс Географиялық Қоғамдарына», оның бөлімдеріне, «Мұрағаттық Комиссияға», «Орта Азия Ғылыми Қоғамына», Түркістандағы түрлі қоғамдарға жалпы сипаттама берді. Зерттеушілер «Комиссия жұмысына қазақ, татар, башқұрт зиялылары қатысты. Ғ.Б. Балғымбаев, А.Б. Байтұрсынов, М.Ф. Каримов, М.З. Рамеев, М.Ф. Сүлейменов т.б. Орынбор өлкесін зерттеуге мол үлесін қосты. Бірақ кейбір жағдайларға байланысты олардың қызметі материалдық көмек берумен және отырыстарға қатысумен шектелді» деген қорытындыға келді [20, с.92-93]. С.М. Мәшімбаев еңбегінде патшалы Ресейдің ХVІІІ ғасырдың 30 жылдарынан 1868 жылғы реформаға дейінгі қазақ даласындағы мемлекеттік басқару мекемелерінің тарихын тарқатса [21], А.К. Абилев, Ж.А. Аханов ХІХ ғасырдағы ғылыми мекемелер, алдымен, Ресей мүддесі үшін құрылғанын айта келе, Түркістан шығыстану қоғамының бөлімшесіне генерал-лейтенант Мациевский көмекшісінің жолдаған хатында «Шығысты зерттеу шығыс және ғылым үшін емес, халықтардың Ресейге қосылып, орыстануы үшін қажет» деген ұсынысы патша үкіметінің басты мақсаты еді», - деп түйіндейді [22, с.4]. Авторлардың анықтауынша, Орынбор өлкесін зерттеуде ХІХ ғасырдың екінші жартысында екі ғылыми мекеме - Орыс Географиялық қоғамының Орынбор бөлімі мен Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясы басты роль атқарған.

Жаңа ғасыр басында ХІХ ғасырдағы орыс зерттеушілерінің қалдырған мұраларына, олардың Қазақстан мен Орта Азияны зерттеудегі үлестерін саралаған жаңа ізденістер жарық көрді. Олар А.И. Исмаиловтың, Е.С. Сыздықованың еңбектерінде көрініс тапты. А.И. Исмаилов орыс зерттеушілерінің сан қырлы зерттеу бағыттарына назар аударса [23], Е.С. Сыздықова Ресейдің Бас әскери штабы тапсырмасы бойынша жазылған әскери-ғалымдар еңбегіне жан-жақты талдау жасады [24].

Ресейдегі Ғылыми Мұрағаттық Комиссиялар тарихы жаңа ХХІ ғасырда кең ауқымда зерттеле бастады. 39 губерниялық комиссияның ішінде Саратов, Рязань Комиссиялары жеке-жеке зерделеніп, диссертациялар қорғалды. Мәселен, В.А. Толстов, Т.А. Захарова [25] жұмыстарын атап өтсек болады. Аталған зерттеулер тек қана нысанға алған тақырыпты мүмкіндігінше саралап, олардың өлке тарихына қосқан үлесін атап көрсеткен. Ал, Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясының тарихы мен қызметі тарихи, өлкетану, археология бағыттарында жеке-жеке ізденістерге ұласты. Э.Б. Хасанов, Д.А. Сафонов, А.А. Евгеньев, И.М. Минеева [26] зерттеулері оған куә болады.

2010 жылы біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты С. Удербаеваның кандидаттық диссертациясы қорғалды [27]. 2 тараудан тұратын зерттеу тек қана «Еңбектерді» талқылауға бағытталған. Осы жөнінде ізденуші жұмыстың мақсатында анық атап өтеді. Дегенмен, автордың ОҒМК-ның тарихын 1917 жылмен шектегендігі түсініксіз. Зерттеудің хронологиялық шеңберінде ізденуші «Орынбор Мұрағаттық Комиссиясы 1887 жылдан 1917 жылы аралығында қызмет жасады» деп анықтайды [27, с.16]. Ал мұрағат деректері ОҒМК-ның 1918 жылы маусым айында өз жұмысын түпкілікті тоқтатқандығын дәлелдейді [28, 53-54 пп.]. Сонымен бірге мұрағат қорындағы Комиссияға арналған 96 қордың 205 ісінің небары 11 ісінің пайдалануы да зерттеушінің маңызды құжаттарға назар аудармағандығын дәлелдейді.

Қорыта келгенде, қазақстандық және ресейлік зерттеушілердің еңбектерін тарихнамалық талдау Орынбор Ғылыми Мұрағаттық Комиссиясының тарихы және қызметінің, оның қазақ тарихына, этнографиясына, археологиясына қатысты мәселелерінің кешенді түрде арнайы зерделенбегендігін толық нақтылай түседі.