Амангелді айнұр амангелдіқызы І. Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы атауларының этнолингвистикалық мәні
І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы атауларының сөздік қордағы орны
жүктеу/скачать 324 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Керме, желі, тұсамыс, шідер
| 1.3 І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы атауларының сөздік қордағы орны.
1.3.1 Шығармадағы жылқы шаруашылығына қатысты тілдік бірліктер және олардың жасалуы. Шығармада жылқы шаруашылығына қатысты лексика мол қамтылған. Өйткені, жаугершілік заманда елдің ішкі, сыртқы саясатын реттеу, азаттығын сақтап қалу сияқты ірі мемлекеттік мәселелердің шешімін табуы атты әскерсіз мүмкін емес болатын. Ұзақ сапарға, жортуылдарға шығу үшін сарбаздардың аттары бабында, ер-тоқымдары, әбзелдері де мықты, сенімді болуы тиіс. Қысқасы, ат-тұрманы сай әскер ел қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қажетті шарттардың бірі еді. Ұлан даланы мекендеген қазақ тәрізді аз халық үшін жылқының қаншалықты маңызды болғаны шығарманың оқиғалар желісінен де байқалады. Шығармадағы жылқы шаруашылығына қатысты лексика төртке бөлініп қарастырылды: 1) кәсіп иелерінің атаулары; 2) ер-тұрман атаулары; 3) жылқыны бағуға, сынауға, баптауға қатысты сөздер; 4) жылқыдан алынатын өнім атаулары және өнім алуға, сақтауға қажетті заттар. Автор шығармада кәсіп иелерінің атауларынан жылқышы, атұлтант, атқосшы т.б. сөздерді қолданады. Атбегі әбден жаратқан екен, қабақ қаққанша жолдастарынан ұзап кетті [3,321 б.]. Ақбақайдың қашқан қасқырды қалай қуып жететінін бір-екі рет көрген ат сыншысы Қаптағай: - Жүйрігіңді сынап көр... - деп Ораққа өзі ақыл берген [3,71 б.]. Ат дүбірі шығысымен-ақ елең ете қап, Ақбақай басын көтеріп алып, өзіне ұмтылған құрықшыны көзі шалып, ор қояндай ата жөнелген [3,81 б.]. Қазақ тілінде ер-тұрман атаулары көп. Әрбір бөлшегі атқұмар халықтың көзінен таса қалмай, белгілі атауға ие болған: тебінгі тоқым, ішпек, ішкілік, терлік, айыл, жырым, ауыздық, тізгін, жақтау, желкелік, сағалдырық, кекілдік, кеңсірік т.б. Жаугершілік заманда атқа қажетті құрал-жабдықтарды түгендеп сайлау үшін, әрине, сарбазға олардың құрамдас бөлшектерінің де атауларын білу шарт. Сол себепті шығармада атқа қажетті құрал-жабдықтар мен олардың бөлшектерінің атаулары молынан қамтылған. Бұның астында аты шулы “Киік-аяқ” атанған ақбоз жүйрік, Рабиу-Сұлтан-Бегімнің ер-тоқымындай ат-әбзелін алтын жаппаған, жүген-құйысқаны, ат кеудесіне түсіре салған өмілдірігіне дейін бәрі қақтаған ақ күміс... [3,20 б.]. Жылқыны бағуға, сынауға, баптауға қатысты атауларды: 1) жылқыны күтуге, бағуға қатысты лексика; 2) жылқының дене мүшелерінің атаулары; 3) бәйге атын баптауға, сынауға қатысты лексика деп жіктеуге болады. Шығармада жылқыны күтуге, бағуға қатысты қаңтару, тұсау, қамшы, құрық, шалма т.б. сөздер кездеседі. Жылқының күземі де назардан тыс қалмайды: Ылдиға қарай ентелей құлаған көштің бір бүйірінен, жал-құйрығы күзеулі тайға мінген, екі бүйірін таянып алып, “Елім-ай" әнін салған он төрт-он бес жасар қара торы қыз бала көрінді [5,14 б.]. Шығармада жылқыны байлауға, ұстауға, басқаруға, үйретуге арналған құрал-жабдық атаулары да қолданылады. Керме, желі, тұсамыс, шідер - жылқыны (құлынды, биені) байлап қоюға, ауыл маңында байлап ұстауға арналған заттардың атаулары. Жылқыны басқаруға, бағындыруға, асау үйретуге қажетті құрал атаулары: шалма, қыл арқан, қамшы, құрық т.б. Мәселен, қамшы атауы шығармада жиі кездеседі. Автор қамшы тастау дәстүрін былайша суреттейді: Сөз астарын түсінген қызба мінезділеу Темір би сөз таластырғысы келіп кетіп, ежелгі дәстүр бойынша, айыр тісті, алтын сыммен оралған тобылғы сапты қамшысын алдына тастай салды [3,204 б.]. - Мә, менің қамшым... Жауап қайырмайтын болса алдарына таста да, өзің кейін шап! [5,567 б.]. Қамшыны ұстаудың өз этикеті бар: жаяу адам қамшыны бүктеп ұстаса, салт атты оң қолының білегіне іліп, сол қолымен аттың тізгінін ұстауға тиіс. Атты қамшылаудың да өз жөні бар, сәні бар. Оны жазушы шығармада шебер пайдаланады: Рабиу-Сұлтан-Бегімдей ерекше салтанатымен емес, Жаған өз келбетімен, жасынан ат құлағында ойнап өскен көшпелі елдің қызы екенін көрсетіп тұрған ерекше отырысымен, қамшыны сипай тартқан болмысымен көздің жауын алады [3,20 б.]. Шығармадағы жылқыдан алынатын өнім атаулары және өнім алуға, сақтауға қажетті зат (ыдыс) атаулары да үшке бөлініп қарастырылды: 1) жылқыдан алынатын өнім атаулары; 2) өнім алуға қажетті заттар (ыдыстар); 3) даяр өнімді құюға, сақтауға қажетті заттар (ыдыстар). Жылқыдан алынатын өнімдерге: қымыз, қазы, қарта, жал, жая жатады. Трилогияда бұл топқа енетін сөздер де қамтылған: - Қаным кеуіп барады, бір жұтым саумалың бар ма, бойжеткен, - деп Серғазы әзілдеген болады. Ақбөкен түрегеліп барып, көрші үйден сырлы аяққа құйып қымыз әкеледі [5,42 б.]. Шығармадағы аз кездесетін сөздер – жылқы өнімін алуға, даярлауға қажетті заттар мен құралдар атаулары. Сырттағы жалшыларына қонақтарға арнап ту бие сойдырған Торғынай бәйбішесі үйге кіріп, бес тайдың терісінен тіккен сабаны қара піспекпен күрпілдете пісіп, тегенедей-тегенедей ағаш аяқтарға қымыз құя бастаған [3,108 б.]. Автор қолданысында жылқыдан алынған өнімді құюға, сақтауға қажетті зат атаулары да кездеседі. Қыз үн-түнсіз босағада тұрған торсықты пісіп-пісіп жіберіп, шара аяқпен алдымен әкесіне, содан кейін ағасы Қалден Церен мен Ренатқа қымыз құйып берді [3,347 б.]. Қорыта келе, шығармада жылқы шаруашылығына қатысты лексиканың мол қамтылуы оның жанрымен байланысты. Жылқымен біте қайнасқан көшпенді ата-бабаларымыздың өмірін бейбіт заманда да ішсе – сусын, жесе – азық, мінсе – көлік болған жылқысыз елестету қиын. Сол себептен де шығармада жылқы шаруашылығына қатысты лексиканың болмауы орынсыз. жүктеу/скачать 324 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|