оған ықпал жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі

өзі көріп-білген құбылысқа деген көзқара-сын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреу-лер-айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер-сын көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.Адамдардың қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы болып табылады. Сана ақыл-ойдан туын-дайды.. Жеке тұлғаға тән қасиет - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу-миллиондаған жеке тұлғалар-дың сезім, түсінігінен тұрады.Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оқығанын, естігенін, көрге-нін өз ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын, сана-сезімін байытады.Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателік-терінен де сабақ алады.Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-өзі тәрбиелеуі деп атайды Жеке тұлғаға тән қасиет-терді,оның ата –бабасынан ұласқан тектілігімен ұштас-тыруды,мұны жүзеге асырудың ғылыми негізін тұжырымдап, қалыптасу жолын айқындап сара-лау,амал-айласын,тәсілдерін тағайындап беруді текті тұлға тәрбиелеу теориясы деп отырмыз. Бұл теорияның формула-сын қорытып,ғылыми негізін анықтауға алғы шарттар мен негіздер бар ма?Сенің іздестіріп тапқандарың мен қорытып тұжырымдаған түйіндерің жеткілікті ме?-деуіңіз әбден мүмкін.Педагогика мен психология тарихында мұндай талпыныстар әр кезде болған.Бір сәт тариха бет бұралық. Текті тұлға тәрбиелеу көзқарасына белгілі мөлшерде ықпал жасау

мүмкіндігі бар теория-Бихевиоризм. Бихевиоризм сана жөніндегі декарттық –локктік концепцияның дәрменсіз екенін атап көрсетті.Бихевиористердің пікірі бойынша психология сананы ,оның мазмұны мен қызметін зерттеуден бас тартуға тиіс.Ғылым тек объективті түрде байқауға болатын және әркім үшін белгілі,яғни мінез –құлықты зерттеуі қажет. Зерттеу пәні өзгерді /сананың орнына мінез-құлық алынды/, сөйтіп жаңа ғылыми тіл пайда болды “Сана” ,“түйсік” “қабылдау”,“ерік ”деген және басқа терминдер ғылыми маз-мұны жоқ сөздер ретінде жоққа шығар-ылды.“Стимул” (сыртқы орта қоздырғышы)“реакция”(организм-нің қозуға қайтаратын жауабы)және стимул мен реакция арасындағы “байланыс”(ассоциация, коннексия )негізгі психоло-гиялық ұғымдарға айналды.Сондықтан да бихевиоризмді көбінесе стимулреактивті теория немесе С-Р ассоциационизмі деп атайды. Бұл теорияның мақсаты–ортаға бейімделуге бағытталған мінез-құлықтың принциптерін анықтау .Бізге керектісі-осы,ортаға бейімделу бағыты.Казіргі психоло-гиядағы тұлға теорияларынан(Ангьял, Гольдштейн, Роджер) туа берілген организмдегі өзіндік маңыздану да бізге жат болмайды Кейбір теориялар білім беру жүйесі кезеңін, ал енді бірі адамныің бүкіл ғұмырлық дамуын қамтиды. Сондықтан, олар жас ерекшелік және педагогикалық психологияға тән сипат-тарға сай құрылған. Сонымен, тұлға тура-лы теориялар: ішкі қасиеттерді, келбет пен тұлға сапасын немесе олардың сыртқы көріністерін алады. Мысалы: мінез, қылық, іс - әрекет сияқты.Тұлғаның интерак-ционды теориясын американ психологі У.Майшел жасады. Онда адам тұлғалық факторы мінезді белгілеп,оны бірнеше топқа бөледі :1.Адам қабілеті. 2.Когнетивті стротегиясы. 3.Кітетіні. 4.Құндылығы.5.Мінез жоспары. Тұлға теориясын жасауда  американ психо-логі  Э.Эриксон тұжырымдамасының өзіндік орны бар. Ол тұлға дамуы мен қалыптасуын эпигенетикалық принципке сүйене отырып түсіндіреді және өмір сүру барысында болатын тұлға дамуындағы 8 дағдарыстың болатынын белгілейді.(Бұл туралы алдыңғы

сипаттаудың негізгі құралы болған шежірені ғылымда «социо-генограмма» дейді. Қазақтың шежіресіндегідей социогенограммада да кемінде жеті атаға дейін туған-туыстар көрсетіледі. Тіпті, оны сызудың, қандай ақпарат-тар көрсетілуі керектігін ғалымдар ғылыми тұрғыда жасап, шартты белгілеріне дейін анықтап қойған. Ешкім де туысқан- туғансыз, ағайынсыз емес. Кім болса да адамнан шығып, адамнан тараған, ал адам да сол көп жапырағы бар бұтақ пен көп тамырлары бар ағашқа ұқсайды. Туған-туыс дегеніміз де сол бір түбірден өсіп шыққан ағаштың бұтақтары тәрізді. Адамның көрген тәрбиесі, алған нәрі, бұрынғыдан қалған мирас-мұрасы, бәрі-бәрі алпыс екі тамыр арқылы тұла бойға тараған қаны бір түп ағаш тәрізді.Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ, ағайын- туысын, нағашы жұртын, ата-тегін, руын, ел- жұртын тани білуге ерекше көңіл бөлген. «Жеті атасын білу» заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің шығу тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. «Жеті атасын білмеген ер жетім», «Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер» деген аталы сөз содан қалса керек.Осы негізде,қазақ әулет мектебінде «Тарих-шежіре» деген пән оқытылған.Қазақ отбасында баланы өмірге дайындау дәстүрінің бірі-шежіре үйрету .Оның негізгі мақсаты-ата-текті білу, ұрпақ тазалығын сақтау. Шежіре ақыл-ойға қозғау салып, адамды тануға итермелейді. Өзінің кім екенін, ағайын-тумаларының қайдан шыққанын білу өте қажет. Осы арқылы жастың тұлғалық қасиетіне тірек қояды. Сондықтан халық «Жеті атасын білген ұл жеті жұртқа жөн айтар» дейді. Бала жас ерекшелігі ескеріліп, қазақтың классикалық шежіре жазу дәстүріне сәйкес, «Менің шежірем» атты белгілеу кітапшасын жасап,шамалы әулетте (200-дей отбасын қамтып), ұстаздар мен ата-аналар көмегін ала отырып, генетика, родология, нумерелогия, астрология жетіс-тігіне сүйеніп, қолданып, керектеніп көріп едік, ата-аналардан жақсы қолдау тауып,тым жылдам таралып отыр..Кейбір ата-ана «Әулет шежіресі» деген фотосуретпен безендірілген кітаптар дайындап алды.(«Менің шежірем» кітапшасының жасалу жолы,пайдалану әдісі-/Тәрбие орг сайтында: 14.қыркүйек 2017

тұлға тәрбиелеу тәжірибесі орасан салмақты.Осы педагогикалық процесс,қазақта жалпы ұлттық сипат алған. Бүгінгі педагогикалық-психологияның экс-периментальді түйіндері мен тұжырымдарынан еш кем емес.Текті тұлға тәрбиелеу теориясы өмірлік пікірлер, бақылау мен тәжірбиеге, теориялық қорытуға негізделеді де, экспериментке сүйенбейді.Экспериментальді емес теория санатына сиысады,Себебі ол,талай ғасыр бойы керектеніліп сыналған білім.

Дәуірхан Айдаров: «ғылыми тек (ген) – адамның шыққан негізі, нәсілін, тұқымын білдіреді.Ал, қазақы танымдағы тектіліктің мазмұны тереңде» – деп тек пен тектілікті ажыратады. Жазушы Қ.Түменбай тектілікті шыңырау құдыққа теңеп, «оның суы мөлдір болғанындай, тектілік те мөлдір болады» – дейді.Жазушы А.Смайыл «тегінің ар-намысын ойлаған жігітарғы-бергі үрім бұтағының қамын қатар күйттеп, жанын арына садаға етеді. Арлы ер аз сөйлеп, көп тындырар, тек осындай табанды азаматтардың қатары толыққан сайын халық тектілене түседі» деп тектіліктің азаматтықпен біте қайнасып жатқан-дығын көрсетеді. Сонымен, зиялы қауымның пікірі тектіліктің туын биік ұстау үшін адамның бойында мынадай өлшемдер болуы шарт дегенге саяды: дене бітімі, ой-санасының деңгейі, тәрбие, жүріс-тұрыс, киім киісі, қоғамдық ортада өзін өзі ұстауы, сөйлеу мәнері, тамақтануы, тәртібі, ғылым мен өнерге жақындығы, салт-дәстүр мен дінді ұстануы, жаны, сезімі, ақыл-парасаты, ізденімпаздығы, жауапкершілігі, рухы-ның биіктігі, қанағаты, иманы, шыншылдығы, турашыл-дығы, мүсәпірге қол ұшын беруі, жанашырлығы және т.б. Әрине, аталған қасиеттердің жиынтығы бір адамның бойынан табылуы некен-саяқ кезедеседі. Десек те, қазақ тұлғаларға кенде емес!» (А.Молдабекова.www.akikat/kz) Гуманитарлық ғылымдар да тектің әлеуетін пайдалануды көздеді. Әсіресе, психотерапия ғалымдары адамның ата тегін зерттеу арқылы отбасылық қатынастарда туындайтын мәселелерді анықтауға көштіОсылайша, бүгінде әлеуметтік психология мен клиникалық әлеуметтану ғылымында адамның шыққан тегін сызғызу арқылы, оның бүгінгі өміріндегі әлеуметтік мәселелеріне жауап айтады.Адамның сол текті жалғаушысы немесе белгілердің тасымалдаушысы ретінде келер ұрпаққа не беретінін, не беруге болатынын да талдауға болады.Тіпті, ажырасу, ішімдікке салыну, психологиялық бедеулік, ер азаматтың отбасын тас-тап кету жағдайлары, жеңіл жүрістікке салыну және т.б. әлеуметтік мәселелердің тек арқылы берілетіндігін ғалымдар байқаған. Қазақта текті

Алыстанаңғар-ды. Сайып келгенде, ұлттың тектік қорын (генофондын) күшейту мақсатында жеті атаны сақтау, құдан-далы болу, атастыру, қалың мал, полигамия (көп әйел алу), әмеңгерлік, т.с.с. ата дәстүрлерді сары майдай сақтап, шынжыр-лы-текті тұқымдардың тамырын үзіп алмай, ұрпақтарға сабақ-тас\тыруда бай тәжірибе жинақтады. Дәстүрлі қазақ қоғамында қалыптасқан некелік-отбасылық қатынастың негізгі өзегі бозбала мен бойжеткеннің арасындағы тамыры жоқ арзан сезім емес, жарық дүниеге ақыл-ойы зерек, дені сау, аяқ-қолы балға-дай текті ұрпақ әкелу философиясымен байланысып жатыр. Өйткені қай кезде де ұрпақтың денсаулығы мен зердесі мемлекеттің ең үлкен қазынасы екені сөзсіз. Ортағасырлық жазба деректерде бірде Жәнібек хан ғұлама ғалым, шипа-герліктен қара үзіп шыққан Өтейбойдақ Тілеуқабылұлынан: «Қандай ауруды емдеу қиын?», - деп сұрағанда емші: «Тұқым қуалайтын ауруды емдеу қиын», - деп жауап береді. «Оның алдын алуға бола ма?» - деген ханның екінші сұрағына Өтейбойдақ: «Болады. Жеті атаға дейін туыс адамдар өзара қыз алыспау керек. Жеті қазақ үшін қасиетті сан», - деген екен. Аты аңызға айналған емшінің айтқанына тоқтаған Жәнібек хан жеті атаға дейін үйленуге тыйым салып: «Кімде-кім жеті атаға толмай үйленсе, өлім жазасына кесілсін!» (Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян. Араб қарпінен көшіргендер-К.Елемес, Д.Мәсімхан. Алматы: Жалын, 1996.15,43-б.) деген жарлық шығарады. Көшпелі қазақтардың ел билеу заңы Жеті жарғы бойынша да жеті ата ішінде қан араластыру өлімге не ағайындар белгілеген жазаға бұйырылады. М.Қозыбаевтың пікірінше, «тоқсан тоғыз қырылып, тоқсан тоғыз тірілген ол халықтың асыл тұқымын қалай сақтау заңын игерді.Жеті атаға дейін өзара қан араластыруға болмайтынын барша түрік тайпаларының ішінде ең алдымен түсінді» (Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. Алматы: Қазақстан, 1994. 59-б.). Демек, ата-бабаларымыз дәл қазіргідей ДНК-ны толық зерттемесе де, жақын адамдардың отбасылы болуынан сан алуан дерттің етек алатынын жетік біл-ген. Тұқымқуалаушылықтың заңдары тұрғысынан алғанда туыс адамдардың некелесуі дұрыс емес.

№23088. Tarbie.org 23088—pdf:; Edu Laif kz Тектану амалы-тамаша тәрбие құралы, деген тақырыппен жарияланды және осы кітапшаның соңғы тақырыбына арнайы енгіздік/).Тектіліктің дәл анықтамасы болмағанымен, белгілі бір нышандары мен қалыбына сәйкес біз өз анықтамамызды ұсынатын боламыз. Қазақтың көрегендігі де, көсемдігі де санасында, сананы тәрбие-лейтін, қорғайтын, жетілдіретін амал айла,әдіс-тәсіл толық жетіліп,қалыптасқан.Қиыншылық қыспағының қарқынының, рухани жағынан тежейтін көрегендік саналы адамдардың шығуына ықпал еткен, әділетсіздіктің заңын орындайтын санасы жұтаң адамдарға бұл әдіс белгісіз болып көрінгенімен, тарихтың рухымен қатар келетін ұлттық сананың қасиетін ұрпақ бойынан қайта ашатын қазақы тәрбиенің әдіс-айласы ойдан ойға, бойдан бойға тарап рухты күшейтеді. Ұлт перзенттерінің интеллек-туалдық оянуына тез ықпал етіп отырады. Ата-бабалары-мыздың тектілік ұғымының мәні осында жатыр. Бала күндерінде тағдырдың қиыншылығымен сабалақ атанған қазақ-тың хандары, қойшы атанған қазақтың күйшілері, тай мініп, садақ атқан қазақ балаларының батыр болуының басты себебі жан дүние өрісінде.Ол уақыты келген, өмір талап еткен уақытында күшіне еніп, деңгейіне жетіп жан-дүниеден жарып шығатын қуатқа айналып, ең соңында елеусіз жүрген бала өзінің қасиетімен өмірдегі шынайы ролін, тарихтағы орнын өз күшімен дәлелдеп шығады. Демек тектіліктің заңы дала заңының бір белгісі, қазақтың ұлттық ерекшелігін айқындайтын басты байлығы, рухани құндылығы. (Ү.Сәрсенбин.www. akikat/kz)

Бүгінде сирек кездесетін сырқаттар негізінен генетикалық аурулар екендігі анықталып, медициналық тілмен айтқанда, орфандық аурулар проблемасын дәрігерлер соңғы жылдары дабыл қағып көтере бастады. Әсіресе, мутацияға ұшыраған нәрестелер санының көбеюі қоғамды алаңдатып отыр. Дамыған елдерде адамның тұқым қуалайтын 50-55 түрлі ауруларына тест жасайтын генетикалық консультациялардың жұмыс істеуінің өзі көп нәрсені аңғар-тады.(Ж.Жақсығалиев.abai.kz) Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудың мүшесі ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық ерекшелігімен дараланады.Қоғам мүше-лерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға. Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз-оның өзіне тән мінез-құлғын-дағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.