Білім және ғылым министрлігі

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

мамандығына арналған

«Ауыл шаруашылық дақылдарын зиянкестерден,аурулардан қорғау» ПӘНІНЕ АРНАЛҒАН
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ –2013

МАЗМҰНЫ

1. 
   Дәрістер
   
2. 
   Тәжірибелік және зертханалық сабақтар
   
3. 
   Ұсынылатын өзіндік сабақтарының тізімі.
   

«Ауыл шаруашылық дақылдарын зиянкестерден,аурулардан қорғау» пәнінің мақсаты мен міндеті

Жоспар:

1. Ауыл шаруашылық дақылдарын зиянкестерден,аурулардан қорғауда энтомология пәнін білудің маңызы.

Әдістемелік кешенде ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің негізгі зиянды жәндіктері туралы мәлімет берілген:оларды морфологиясы,табиғаттағы даму ошақтары,жәндітердің тараған аймақта қоңыстану жолдары мен ерекшелітері,өмір сүру циклдары, олардың көбеюіне әсер ететін сыртқы орта жағдайлары. Зиян келтіретін қауіпті түрлердің экономикалық зияндылық шегі(ЭЗШ) көрсетілген. Өсімдіктердің фитофагтардан қорғау шараларына көп көңіл бөлінген.

Зертханалық-іссаналық сабақтардың тапсырмаларын орындау арқылы студенттер ауыл шаруашылығы өсімідктерінің зиянды жәндіктерін анықтауды,олардан өсімдіктерді қорғау шараларын ұйымдастыру жән пестицидтерді дұрыс таңдауды үйрену.

Зертханалық іссаналық сабақтардың тапсырмаларын орындау үшін мынадай арнаулы жадығаттар пайдаланылады:бинокуляр,микроскоп,үлкейткіш шыны,пинцеттер,инелер,фитофагтардың тізбе жиынтығы, зақымдалған өсімдіктердің үлгілері,бейнежабдықтар,алюбомдар мен плакаттар.

1. ТУРА ҚАНАТТЫЛАР ОТРЯДЫНА(ORTHOPTERA) ЖАТАТЫН КӨП ҚОРЕКТІ ЗИЯНДЫ ЖӘНДІКТЕР

2.Шегірткелердің негізгі түрлері

Түсініктеме

Ауыл шаруашылығы дақылдарына зиян келтіретін көп қоректі жәндіктердің түрлері Brachicera-қысқамұрттылар отряд тармағына,Acrididae-наңыз шегірткелер тұқымдасына,Dolichocera-ұзынмұрттылар отряд тармағына,Grylotalpidae-тұқымдасына,Tettigonaadae-шекшек тұқымдасына,Gryllidae-шырылдауық шілделіктер тұқымдасына жатады.

Қазақстанның солтүстігінде таралғандары: итальяндық прус-Calliptamus italicus italicus L.кресті кішкене саяқ шегіртке-Dosiosturus brevicolis Ev., ақжолақты-Chortippus albomarginatus D.G.,кресті-Pararcyptera microptera F.-W.,қоңырқанатты-Stauroderes scalaris F.-W.саяқ шегірткелер, адалалық атбас шегірткелер-Euchorthippus pulvinatus F.-W.және басқалар.Азиялық шегірткенің-Locusta migratoria migratoria L. тұрақты қоңыстары Қазақстанның оңтүстік жартысындағы ну қамсыты жерлер, осы жерлерден олар басқа алыс өңірлерге тарала алады.Марокколық шегіртке-Dosiostaurus maroccanus Thunb. Қазақстанның оңтүстігінде таралған(Оңтүстік Қазақстан,Жамбыл облыстары).

Азиялық, мароккалық,итальяндық шегірткелер, анда-санда тұрандық және шөл далалық шегіркелер кезеңдік өзгерістерге ұшырайды. Олардың үйірленуі кезінде бір шаршы метрде жүз және одан да көп дернәсілдері болады. Үйірлі шегірткелердің сандары көбейген кезде, алғашқыда дернәсілдердің жиынтығы (кулиги), кейін олардан шегіртке табындары пайда болады.

Барлық шегірткелердің ұзынша денесі,секіруге қолайлы артқы аяқтары,кеміргіш ауыздары.қатты дамыған алдыңғы кеудесі,жіңішке үстіңгі қанаты,жалпақ,желдеткішке ұқсас жиналатын қанаттары болады. Жылына бір ұрпақ береді.Ұрғашы шегірткенің арнаулы бөліп шығаратын сұйық затымен қатайған топырақтан жасалған күбіршеде тың жерлерде, жайылымдарда,құмдардың шөтінде және т.б. жерлерде жұмыртқа күйінде қыстайды.Шегірткелер жұмыртқалардан әр мезгілде шығады.Дернәсіл ересек шегірткеге ұқсас болып туады.Дернәсіл 30-40 күн дамиды.Даму кезеңінде дернәсіл 4-5рет түлеп,4-5жас өтеді.Дернәсілдер және ересек шегірткелер әр түрлі өсімдіктерді зақымдайды:дәнді дақылдарды, майлық дақылдарды,көкөністерді,жайылымдар мен шабындықтарды. Олар құрғақшылық кезінде,табиғи өсімдіктер күйіп кеткенде өте қауіпті.Тым көп көбейген жағдайда егістіктер күйіп кеткенде өте қауіпті.Тым көп көбейген жағдайда егістіктер мен жайылымдарға қатты зиян келтіреді, олардық жер бетіндегі биомасса бөліктерін құртып жібереді.Шегірткелердің көп жылдық динамикасында циклдік байқалады-қатты көбеюлерді мен депрессиялық жайлар кезектесіп отырады.

Шегірткелерге қарсы күресу шараларын олардың сандарына бақылау жасаудың нәтижесіне қарап пайдаланады.Алдын алу шараларының маңыздысы ерте көктемде шегірткелер табылған егістік танаптарды бізтұмсықты немесе дискілі тырмалармен,ал көпжылдық шөптерді тісті немесе бізтұмсықты тырмалармен өңдеу. Сонымен бірге танап аралықтарын, танаппен шектесетін тың және егін егілмейтін жерлерді де өңдеу қажет. Егін алқаптарында жою шаралары инсектицидтермен «Тізім...» бойынша (Қосымшаны қараңыз)саяқ шегірткелерге қарсы 8-10дернәсіл/м², үйірлі шегірткелерге қарсы 5 және одан да көп дернәсіл/м² болғанда жүргізіледі. Дернәсілдерді есепке алу жұмыстарын таңертеңгілікте немесе кешкілікте маршрутпен жүріп 100метр сайын әрқайсысы 1м² алаңқайда көзбен шолып жүргізеді немесе рамканың көмегімен әрбір секірген шегірткені есептеп,кейін 1м² қанша болатындықтарын анықтайды. Егер бір станцияны мекендеген шегірткелердің түрі көп болса,жұмыртқалардан әр мезгілде шықса және жастары әр түрлі болған жағдайда ұзақ уақыт әсер ететін инсектицидтерді пайдаланған дұрыс.Химиялық өңдеу жұмыстары дернәсілдер қанаттанғанға дейін жүргізілсе,тиімділігі жоғары болады. Әрбір нақты жағдайға байланысты жаппай,бөгеу және локальды өңдеу жұмыстары жүргізіледі.Бөгеу мақсатымен өңдегенде дәрі шашылатын жердің жалпақтығы 40-100м шамасында болуы керек.

Жердің астында тіршілік етеді.Орта жастағы дернәсілдері және ересек жәндіктері жердің астында 1м дейінгі тереңдікте тіршілік етеді.Өмір сүру циклі бәр жылдан көп уақытта созылады.Мамырдың аяғында маусым айында ұрғашылары 10-20см тереңдікте,арнаулы ұяларға 150-300 данадан жұмыртқа салады. Бұзаубастар алдыңғы аяқтарының көмегімен топырақтың үстіңгі қабатында жолдар салады,50-ден аса өсімдіктердің тамырын,сабақтарының жер асты бөлігін,өскіндерін және тұқымдарын жеп зиян келтіреді.Олар ылғалды,суармалы жерлерді,негізінен көкөніс алқаптарын мекендейді. Жылы жайларда темекінің,көкөністердің және т.б. өсімдіктердің көшеттеріне өте көп зиян тигізеді. Көп тараған түрлері –кәдімгі (Gryllotalpa gryllotalpaL.) және бір тікенекті(Gryllotalpa unispina Sauss.) бұзаубастар.

Құрғақшылық жылдары сандары өте көп болғанда егінге,көкөніс дақылдарына, майлық дақылдарға және жеміс ағаштарына зиян келтіреді.Антеналары денелерінен ұзын,үлкен жәндіктер. Жылына бір рет ұрпақ береді.Топырақта,өсімдіктерде және олардың ұлпаларында жұмыртқалары қыстайды. Аса зияндылары-жасыл (Tettigonia viridissima L.) және сұр (Decticus verrucivorus L.) шекшектер.

Орташа және үлкен, жалпақ денелі жәндіктер.Түнде тіршілік етеді.Топырақ түйірлерінің астында,жарықтарда нимфалар(ақырғы жастағы дернәсілдер)қыстайды.Ылғалды,суармалы жерлерде көкөністердің,майлық дақылдардың,дәнді дақылдардың,бүлдіргеннің жапырақтары мен сабақтарының төменгі бөліктерін жейді.Өсімдіктерге зиян келтіретіндері-далалық (Grillis desertus Pall.) және бордо(Grillis burdigalensis Lattr.) шілделіктер.

Ерте күзде сүдігер жырту және отамалы өсімдіктердің қатар аралықтарын өңдеу арқылы бұзаубастардың, шекшектердің және шілделіктердің көбеюіне жол бермеуге болады.Көкөніс өсірушілер бұзаубастармен күресу үшін арнаулы жырашықтарды пайдаланады.

1.Шегірткелердің негізгі түрлерінің сыртқы белгілерімен танысып,олардың даму циклдарын және таралу жолдарын білу керек.

2.Ауыл шаруашылығы өсімдіктеріне зиян келтіретін бұзаубастардың,шілделіктердің және шекшектердің негізгі түрлерінің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктерін оқып білу керек.

3.Тура қанаттылардың жаппай дамуының алдын алу шараларын және оларға қарсы пайдаланатын препараттарды білу керек.

4.1-ші кестену толтыру керек.

Дәріс 3
Дәнді дақылдардың зиянкестері және кешенді қорғау шаралардың жүйесі.
Жоспар:

1. 
   Астық дақылдарының кеміргіш зиянды жәндіктері.
   
2. 
   Зиянкестермен күрес,кешенді қорғау шаралары.
   

Көбелектерінің алғы қанаттарының түсі қоңыр реңді аралас сұр не болмаса күңгірт сұр,ал артқы қанаттары сұр немесе ақшыл сұр болады.Жоғары жастагы жұлдызқұрттар күңгірт сұр,арқа жағынан бойлай жолақтар орналасады.Дене ұзындығы-25-35мм.Жұлдызқұрттар топырақта қыстайды.Көктемде олар қуыршақтанады.Жазда маусым айының ортасына қарай көбелекке айналады және олардың ұшуы байқалады.Жұмыртқаларын масақшыларындағы гүлді қабыршақтарының астына салады.Дәннің сұр көбелектің өсімталдығы өте жоғары,қолайлы жағдайлар болғанда 2000-3000-ға дейін жұмыртқа салады.Жылына 1 ұрпақ дамиды.Жұлдызқұрттар бидайды,қарабидайды,кей-кейде арпаны зақымдайды.Төменгі жастағы жұлдызқұрттар дәннің ішінде қоректеніп,қабығын ғана қалдырады.Төрт жастан бастап олар ашық қоректенеді.Ашық қоректену барысында дәндерді сыртынан кеміріп тастайды.Өнім жинағаннан кейін топыраққа түскен дәндермен қоректенеді.Бидайды қайталама себужәне ұсынылған оңтайлы мерзімінен ерте себу,жылы қыс және тіршілік кезеңінде ылғалды ауа райы дәннің сұр көбелегінің көбеюіне қолайлы жағдай туғызады.

Жаздық бйдайды оңтайлы-кеш уақытта сепсе, өсімдіктердің масақтануына көбелектердің жаппай ұшуының ілесетіндігін синхрондығын бұзады.Жұлдызқұрттардың 1-2 жас кезеңінде егістіктің 10 жерінен 20-25 масақтан алып барлығы 200-250 масақ,қапшыққа салады.Қапшықты буып,оны 1-2 тәулік кептіреді.Инсектицидтердің дән ішінде қалдық есебінде болмауын қамтамасыз ету үшін бүрку жұмыстарының санитарлық уақытын бұлжытпай сақтау керек.

Кузька қоңызының қанаттары қызыл күңгірт, кеудеге қарай төрт бұрышты дақ болады.Дене ұзындығы-12-15мм.Кресті қоңызда ашық сары,жирен крест немесе әкір тәріздес суреттері бар.Дене ұзындығы -11-13мм.Красун қоңыздың үстінгі қанаттары қоңыр сары түсті,бұйір жақтарында қылшықтар орналасады.Дене ұзындығы-11-13мм.Барлық қоңыздардың балан құрттары С тәрізді,қалың етті,үш жұп аяқтары бар,үзындығы-35мм.

Кузька мен кресті қоңыздар 2 жылда 1 ұрпақ беріп дамиды . Баланқұрттардың даму ұзақтығы 22 ай.Красун құрттарының баланқұрттары 10 айда дамиды.

Қоңыздар алғашқы уақытта күздік бидайды,кейін жаздық астықтарды,жатаған бидайықты зақымдайды.Олар бидайдың, арпаның, қарабидайдың жұмсақ,өнбеген дәндерімен қоректенеді.Масаққа көтерілгенде қоңыздар артқы аяқтары мен қатты дәнді ұшырып түсіреді.

Ұсақ қоңыздар, дене ұзындығы-2мм –дей,қара түсті,үстіңгі қанаттарында сары созылмалы жолақтары бар,артқы аяғы секіргіш.Дернәсілдері ақшыл сүр,кеуде және анальдық қақпандары ақ,ұзындығы-4-5мм.

Ересек жәндіктер жердің үстінгі бетіндегі топырақ астында ағаш шоқтарында,межелнрде,сайларда қыстайды.Топырақ жылысы мен кодрен жапырақтары, күздік дақылдар және жабай астық тұқымдастарымен қоректенеді.Жаздық бидайдың,арпаның,күздік қара бидайдың өскіндері шыға бастағаннан бастап,егістік жерлерге жаппай тарайды.Әсіресе мамыр айының 1-2 онкүндігінде астық дақылдарының өскіндерінде қыстап шыққан қоңыздар көп болады.

Қоңыздар жапырақ паренхимасымен кеміріп қоректенеді,осының нәтижесінде ол жапырақ кеуіп қалады.Жапырақ беті 25-30 проценттен артық зақымданса,өнім шығыны елеулі болады.

Жылына бір ұрпақ береді.Қоңыздар топырақта немесе өсімдік қалдықтарында қыстайды.Өсіп-өну және көбею үшін көктемгі-жазғы мерзімдегі ылғалды және жыл ауа райы өте қолайлы.Ұрғашы жәндіктер жүмыртқаларын 3-7 данадан тізбектеп салады,барлығы 200 жұмыртқа.Дернәсілдер сұлыға,арпаға,қатты бидайға едәуір зиян келтіреді.Жапырақ жұмсағымен қоректенеді,жапырақ талшықтары мен эпидермиске көп тимейді.Қоңыздар жапырақтарды саңылау және ұзынша келген ақ жолақтар жасап зақымдайды.Зақымданған жапырақтар сарғайып қалады,ассимиляция барысы төмендейді.

Ересек қоңыздар шымқай қара түсті, үстіңгі қанаттарында нүктелі терең әжімдер болады,дене ұзындығы-14-16мм.Дернәсілдердің дене ұзындығы-28мм-ға жетеді,бас бөлімі және көкірек бунақтары қара қоңыр немесе сұрша жасыл болуы мүмкін.

Дернәсілдер топырақта қыстайды.Қуыршақтану топырақтың үстіңгі қабатында өтеді.Ересек қоңыздар күздік бидайдың дән трғысу кезеңінде пайда болады.Ыстық және құрғақ ауа райы әсерінен қоңыздардың өсіп-өнуінде 1 айға жуық созылатын үзіліс туады.Тамыз айында қоңыздар жұмыртқаларын топыраққа топтап 10-15 данадан салады,барлығы 100 жұмыртқа.Жаңадан шыққан дернәсілдер суық күзге дейін қоректенеді.

Қоңыздар мен дернәсілдер зиян кесті,бірақ негізінен дернәсілдер қатты зиян келтіреді,өсеіндер мен жас өсімдіктерді құртып тастайды.Түнде қоректенеді.Ересек қоңыздар дәнді, масақ қабыршықтары жеп қояды.Дернәсілднр өскіннің жапырағын жеп,оларды топырақтың жоғарғы қабатына тасиды.Зақымданған жапырақтар түте-түтесі шығып,түйір-түйір шайнап тастаған талшыққа ұқсайды.Дернәсілдердің зақымдануынан егін көгі сиреп қалады.Барылдақ қоңыз астық дақылдарының көптеген түрлерімен қоректенеді,әсіресе күздік бидайды көбірек зақымдайды.Жылына бір ұрпақ береді.

Тапсырмалар:

1.Дәннің сұр көбелегінің өсу циклі және зияндылығы мен танысу.

2.Жапырақ жемірлері тұқымдасы тұрлерінің морфологиялық,өсіп-өніп көбею ерекшеліктері және зияндылығымен танысу.

3.Астық қоңыздарының морфологиялық,өсіп-өніп көбею ерекшеліктері және зияндылығымен танысу.

4.Дәннің сұр көбелегі,қатты қанаттылар отрядының кеміргіш зиянкестерімен күрес шараларын зерттеп тану.

5.6 кестені жазып толтыру.

Астық дақылдарының кеміргіш зиянкестері

Түр,системалық жүйедегі орны	Зақымданатын дақылдар,зақымдану мезгілі	Келтірілген зиянкестердің зақымдану кезеңі.ЭЗШ	Қысқаша биологиясы	Күресу шаралары
1	2	3	4	5

Бақылау сұрақтары:

1.Егіннің көгін зақымдайтын астық дақылдарының зиянкестерін атап,өсімдіктердің зақымдану белгілерінің сипаттамасын,олардың келтірнтін зиянын және күресу шараларын көрсетіңіз.

2.Астық дақылдарының сабақ іші зиянкестерінің систематикалық атауын, ерекше өзгешеліктерін көрсетіңіз.

3.Астық дақылдарының сабақ іші зиянкестеріне қарсы қандай шаралар қолданылады.

4.Астық дақылдарының шаншып сорғыш зиянкестерінің өкілдері қай тұқымдасқа жіне қандай отрядқа жататынын атап шығыңыз.

5.Шаншып сорғыш зиянкестерінің зақымдау белгілеріне анықтама беріңіз.

6.Астық егіушісінің өзгешелігі,күресу шаралары.

7.Астық дақылдарының сорғыш кешенге жататын зиянкестеріне қарсы қолданылатын кұресу шаралары.

8.Астық қоңыздарды және барылдақ қоңызды сипаттаңыз.Олармен күресу шараларынвң жүйесін келтіріңіз.

9.Дәннің сұр көбелегінің тіршілік циклін сипаттап күресу шараларын көрсетіңіз.

9.Астық дақылдарының кезеңдеріне байланысты зақымдайтын фитофагтардың түрлері.

10.Өсімдіктердің мүшелеріне (органотрофты)бейімделу бойынша фитофагтар кешендері.
ДӘРІС4.

Дән және бұршақ тұқымдас дақылдарының зиянкестері және қорғау шараларының жүйесі.

Жоспар:

2.Дән және бұршақ тұқымдас дақылдарының зиянкестері

Бұршақ дәнді дақылдарының зиянды жәндіктері
Бұршақ бітесі – Acyrthosiphon pisi Kalt. (Homoptera отряды, Аphidinea отряд тармағы,Aphididae тұқымдасы).

Бітенің денесі біршама жуандау,денесінің ұзындығы – 4,5-5 мм. Қанатсыз аналықтарының денесінің түсі жасыл, кейде қоңыр қызыл болып келеді. Ұрықтанған жұмыртқа көпжылдық Бұршақ өсімдігінің сабақтарының тамыр бөлігінде жәнежерге түскен бұтақта қыстайды. Біте осы жұмыртқадан дернәсілдік сатыдын өткеннен кейін аналық – негізге айналады. Партеногенетикалық жолмен көбейіп, колониялар түзеді.Мұнан ары қарай аналық-орналастырушылар пайда болады. Қанатты аналық-орналастырушылар біржылдық бұршақ дақылдарына қонып, сол жерде жаңа колониялар құрады. Бір жылда 10-ға жуық ұрпақ беріп дамиды. Бітелер өсімдіктердіңжас ұлпаларында және гүл шоғырына қоныстанады. Колонияның өсуі жоғарғы бөліктен басталады. Олар көпжылдық бұршақ дақылдарына ұшып келеді де, содан соң бұл жерге аталық пен аналық шағылысқаннан кейін қыстайтын жұмыртқа салады.Бұршақ бітесі бұршаққа, сиыр жоңышқаға, жоңышқаға, жасымыққа зиян келтіреді. Дернәсіл мен имаго шырынды сорып, жапырақты ширатады, дамуды тоқтатады, зақымданған мүшенің түрін өзгертіп, егіннің түсімін төмендетеді. Бітенің жаппай көбеюі ауа райының қолайлы(жылы – жаңбырлы) жағдайларында байқалады.

Қоңыздың бастүтігі қысқа, денесінің ұзындығы – 3-5мм, денесінің түсі топырақты сұр болып келген. Дернәсілдің сыртқы құрылысына тоқталатын болсақ, олардың денесі йілген,аяқтары жоқ, ақшыл қоңыр басы бар, дене тұрқы 5 мм-ге дейін жетеді. Қоңыздар жердің беткі қабатында және өсімдік қалдықтарының астында, көбенесе көпжылдық бұршақ өсімдіктері алқаптарында қыстайды. Көктем уақытында олар дәнді бұршақ дақылдарынфң өскіндеріне қоныс аударуы мүмкін.Қоңыздар топыраққа және өсімдік мүшелеріне жұмыртқаларын салады. Дернәсіл дамығаннан кейін топырықтың астына кіріп, азотфиксациялайтын түйнекті кеміріп қоректенеді. Шілде-тамыз а йларында қоңыздардың қуыршақтану кезеңінен кейін жас ұрпақтың таралуы пайда бола бастайды.Түйнекті бізтұмсық бір ұрпақ беріп дамиды. Негізгі қауіпті ересек жәндік пен дернәсіл келтіреді. Қоңыздар жапырақтың шетін кеміріп, «місінді зақымдану» қоздырады. Жапырақтың дәнжарнағының және өсу нүктесінің зақымдануы өскіннің жойылуына әкеледі. Дернәсілдер түйнек ұлпасын зақымдап, азоттың мөлшерін төмендетеді және өсімдіктің өсуін тежейді. Түйнекті бізтұмсық бұршақ, сиыр жоңышқа, люпин, жоңышқа, эспарцет, түйе жоңышқа, беде үшін қауіпті болып табылады.