Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»



бет11/23
Дата22.03.2017
өлшемі3,4 Mb.
#12060
түріДиплом
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   23

14

қурастырылу, зерттелу тарихына тоқтала ксткен жөн. Қазақ тіл білімі тілді У пәні рстіндс оқытудан, оган кджстті оқулықтар мсн оку қүралдарын жазудан басталады.

Қазақ тілінде оқытатын мектеп ашып, оқулық жазу ісі XX ғасырдың алгашқы 10-15 жылдарынан бастап едәуір жандана түсті. Бүл кезде қазақ зиялыларының әмбебап дарынды және қогамдық-саяси белсенділігі күшті, куатты шоғыры калыптасқан сді. Көпшілігі алғашқы қадамдарын мүғалімдіктел бастаған, ағарту ісіне өте бейім кісілер-тін. Олар халықтың болашағын, тәуелсіздіктің тагдырын жас үрпақгы оқытып, оларға жаңаша білім, тәрбие беретін үлттық мектеппен байланыстыра қарастырды. Батыс Еуропаның қайта өрлеу дәуірін еске түсіретін қазақ топырағыңдағы ояну кезеңінің ең көрнекті кемел түлғасы Ахмет Байтүрсынов болды. Терең де ауқымды ойлайтын бүл кореген кісі Абай "шөлдеген" төте окуға жол салып, орыстандыруға бастайтын орыс графикасын емес, "дінмен. біргс келген жазуды", яғни ділімізге жақын жазуды реформалады. Оныц емлесін - дүрыс жазу ережелерін жасады [1,19].



Сөйтіп жадаша оқып, жазуға кең жол ашқан араб алфавиті негізіндегі төл жазуымыз дүниеге кслді.

Ғүлама ғалым мектсп - оқу таза ана тіліндс жүрстін үлттык. мектеп болу керек, ондағы оқу мазмүны халықтың ділімен, бағзыдан бірге жасасып кслс жатқан салт-дәстүр, тәрбие жол-жосынымен, бостандыққа үмтылған мақсат-мүраттарымен етене қабысып жатуы, заманауи білім беруі керек деп қарады.

Оның түңғыіл басылымы 1910 жылы жарық көрген Әліппесі мен 1912-1914 жылдары басылып шыққан "Оку кітаптарында'1 жоғарыда аталған талаптар басшылыққа алынған.

Сөз болыгі отырған кезеңде I және II басқышты бастауыш мектептер саны көбейе түсті. Оларға арналған сауат ашу қүралдары мен оқу кітаптарынан басқа да оқулықтар жазыла бастады. Солардың ішіндегі бір елеулісі — белғілі қоғам қайраткері, атақты ақын жонс жазушы Міржақып Дулатовтың 1 және II басқыш сыныптарға арналған "Есеп кітабы" деп аталатын окулығы. Олар Қазан теңкерісіне дейін де, одан кейін дс талай рет қайта басылды [1,19]. А.Байтүрсыновтың "Тіл қүрал" дсп аталатын окулығы 1914 жылы Орынборда басылып шықты. Осыдан кейінгі жылдары басылып шыққан "Тіл қүралы" (2 жылдык), "Тіл қүралы" (3 жылдық) деп аталатын оқулықтардың алғашқысы (1 жылдық) фонетика, графика, орфография мәселелеріне арналса, 2 жылдығы морфологияға, 3 жылдығы синтаксиске арналды. Осы арқылы А.Байтүрсынов түңғыш рет қазақ тіліндс окулықтар жазып, лингвистикалық терминдер Қалыптастырды [19,141].

30 жылдардың алгашқы жартысында С.Аманжоловтың басшылығымен "Төрт жылдық тіл кітабы", Телжан Шонановтыц

15

авторлыгымен "Үш жылдық оқу кітабы" дегсндер жарық көрді [20, 171]- Кдзақ тілінен орта мектепке арналған туңгыш оқулық Қ.Жүбановтың авторлыгымсн 1936 жылы шықты [21,20]. Бүл сңбек оқулық дсп атшіганымен, қазақ тілі гылыми фонетикасының бсрік негізі болып табылуымсн дс қүнды. Қ.Жүбанов мүнда "сөз" дегснді лексикалық түлга мәнінде дс қолданады. Осыган қараганда, автор "сөз" дсгенді отс ксң магынада, қазіргі лингвистикада қолданылатын "мәтін материалы"дегсн мағынада да түсінетіні байқалады [20,48].

Отызыншы жылдардың алғашқы кезеңінде С.Аманжолов орта мектепке арналған "Кдзақ тілінің грамматикасын" жазды. Осыдан кейінгі жыддары оқулыктар І.Кеңесбаев пен С.Жиенбаевтың, А.Ыскдқов пен К.Ахановтың авторлығымен шығып түрды. Сондықтан да окулықтар мен оқу қүралдарын жазу тәжірибесінде А.Байтүрсынов пен жоғарыда аталған ғалымдардың еңбегін айта кеткен жөн.

Соз еткелі отырған мектеп оқулыкхары - осы ғалымдар жазған еңбектердің негізінде өңделіп, толықтырылган, қалыптасқан грамматикалық ерсжслері бар, 30 жылдардан бері қарай қайталанып басылып кслс жатқан грамматикалық оқулықтар.

40-50 жылдар жекслсгсн пондер бойынша балаға білімді игерту жолдарына бағытталған көптеген зерттеулермен белгілі (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьсв т.б.). Бүл зерттеулерде әр түрлі білі.м мазмүны мен оқыту одістерінің балалардың психикалық даму ерекшеліктеріне әсері анықталды [8,53]. 50-60 жылдарда алдыңғы орынға оқыту әдістері мен оку процссіне жаңа, күрделірек мазмүн беру арқылі)і балалардың таным қызметін кеңейту, жетілдіріп дамыту міндеттері шықты. Зсрттеу әдістері де өзгсрді: түтас сыныптармсн эксперименітер жасау басталды. Мүндай оқытудың алғашқысы білім мен дағдыны жстілдіру процесімен байланысты сыныптағы орындалатын жүмыстардың үрдісін жылдамдатып, жетіддіруге қатысты болды. Мысалы, Д.Эльконин жазбаша тіл ауызша сөйлеуден қызметі, қолданылу ерекшеліғіне ғана емес, ішкі қүрылымының қалыптасуы жөнінен де ерекшеленстінін, оның түрлі жағдайларға тәуелді смес екендігін, баланың ауызша сөйлеуіне қарағанда ерікті екендігін дәлелдеу үшін өзішң зерттеулерін бастауыш сынып оқушыларының жазбаша тілінс, оның қалыптасу кезендеріне сойкес қүрды. Ол жазбапіа тілді пікірлссудің, ойды қалыптастырудың ерекше тәсілі ретіндс түсінгісі келді және. оның грамматикалық формаларға емес, психологиялық күйғе кдлай осер ететінін зерттеді [7,17]. Ьастауыщ сынып оқушыларында жазба тілді қшіыитастыруда ерскше маңызды сркін сөйлеудің негізгі мүмкіндіктсрі кошіру мен жаздыртуда емес, сркін хат жазуға үйрету екендігін көрсстті. Оның ойынша, жазбаша тіл ойды тэртіпке, жүйсгс келтіреді, баланың оп тасқындарыц реітеп, оны ауыспалы мағынада бере білуге үйрстеді.

Бр баланың ойды реттсп бсре алуы оның пікірлесу, жагдайга бейімделу қабілетінің кдлыптасу мүмкіндігі бар-жоқтыгына байланысты. Ал окушылардың жазбаша тілдің психологиялық механизмдсрін меңгеру срскшсліктеріне қарай, олардың ауызша тілі яе икемді әрі еркін бола түседі. Мектептегі сөйлеу мәдениетін кдлыптастырып, дамыту балалардың сабақтағы оку әрекетін дүрыс үйымдастыруға байланысты десек, бүл өз кезегінде оқыту мазмұнынан туындайды. Сондықтан да өз зерттеуіміздегі "балалар тілі" деген тіркестің БСО мәтіндеріндегі сөз формасы мен сөйлемдердін, балалар тілі арқылы қолданысқа түсетіндігін, мектептегі оқьіту барысында бүл сездерді олардың толық меңгеретіндігін есепке ала отырып алынған тіркес екендігіне назар аудартқымыз келеді.

Балалар тілін, олардың сөйлеу қызметін зерттеу тілшілср мен психологтарды әсіресе XX ғасырдың басывда көбірек қызықтыра бастады. Осы кезеңде түрлі жастағы балалар тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен зерттеуге арналған алғашқы ғылыми ізденістер пайда болды. Атап айтқанда, Н.А.Рыбников, А.Н.Гвоздев, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов т.б. балалар тілін квантитативтік әдіспен зерттеушілердің алғашқы өкілдері болса, К,.Молдабск 70 жылдардағы БСО мен Б[ мәтіндерін лингвостатистикалык әдіспен зерттеу арқылы балалар тілінің даму динамикасын анықтауға біраз еңбек сіңірді. Зерттеуде БСО мсн Б| мәтіндеріндегі сөз қолданыстардың игерілу, меңгерілу шамасын анықтау мақсатында қала жонс дала мектептерінде арнайы эксперименттер жүргізш, зерттеу нәтижелерін лингвостатистикалық әдіспен зерттеу аркылы алынған қорытындылармен салыстыра отырып, мектеп оқулықтарындағы мәтіндердің оқушылардың сөздік қорын кеңейту мсн байыту мақсатындағы қызметіне лайықты бағалар берілген.



Жоғарыда арітылған мәселелерді ескере отырып, осы зерттеулерді әрі қарай толықтыру мақсатында мына төмендегі жайттарды анықтауды жүмысымыздың срекше маңызды мәселесі деп есептейміз:

                  1. Мектептеғі оқытудың алғашқы кезеңіндегі бала тілінің дамуы,
                    меңгерілген лексиканың сандық жоне сапалық ерекшеліктері [22,27:
                    23,39; 24].

                  1. Ауызша тілді меңгерудің жүйесіз, ретсіз түрінен мектепке
                    морфология мен лексиканы оқып-үйренудің жүйеленген үлгілеріне
                    көшу [9; 17,16; 26].

3. Сездік қордағы лексикалық единицалардың синонимдік
қатарын толықтыру жоне меңгерілген лексиканың семантикасын

және экспрессивтік мәндегі сөздердің мағыналарын үғыну [22; 23, 38].



4. Оқып-үйренуге арналған минимум сездіктерге тілімізде жиі
кездесетін және жаңа монғе ис сездерді сүрыптап ала білу (25,11-24;



27,95-97; 28,132-137].

Қазіргі тіл білімінің даму тожірибссі корсетксндсй, тілдіц түрлі топтарының лексикасы мсн морфологиясын салыстыруға және оның нәтижелерін алуга жагдай тугызатын мәтіннің квантитативтік одісініц ерекзле тиімді түрі: жиілік сөздік, алфавитті-жиілік сөздік жонс кері алфавитті-жиілік сөздіктер алу болып табылады. Бүл сөздіктер аркылы БСО мәтіндерінің тілін тілдің басқа түрлі салаларымен салыстыруға және квантитативтік әдіс арқылы алынған БСО мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды аныктап, алынған зерттеу нәтижелеріне сүйсне отырып, окушыларға ана тілді меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін қолдануға болады.

у\ ^_ Бастауыш сынып окулықгарының лексикалық жүйесін зерттеуде статистикалық әдісті қолдану

Қазіргі таңдағы гылым адам мен оны қоршаған ортаны танып-білуде түрлі әдістер мен тәсілдерді қолданып отырғаны белгілі. Біздің сезім мүшелеріміз бсн қарапайым бақылау қүралдары арқылы қабыдцауға, тануға болатын нысаналар мен қүбылыстарга тікелей бақылау әдістері қолданылады. Тіл білімінде негізінен осы әдістер дыбыстар мен фонемалардың, сөздер мен сөз тіркестерінің қүрылымы мен өзгерістерін бақылауда жгіі пайдаланылады [29,15]. Бірақ қазіргі зерттеушілер тікелей бақылауга қиындық келтірген нысаналар мсн олардың жиынына жиі кездесуде. Оның басты себептері зерттеуге негіз етіп алынған нысананың қиын да күрделі ішкі қүрылымы жонс адамның миы мен сезім органдарының шектеулі мүмкіндіктері болып саналады. Мысалы, кейбір зерттеу нысаналарының өтс кішкенс немесе шамадан тыс үлкендігінен оларды тікелей бақылау қиындық туғызбай қоймайды. Сол сиякты лингвистикалық қүбылыстарда да өте күрделі, біртүтас орі көзге анық байқалмайтын болғандықтан қарапайым түрде бақылауға алу қиын. Біздің зерттеу нысанамыз да (БСО мен БӘ) осындай күрделі әрі көлемді болып саналатындықтан, бүл нысананы тікелей бақылауға алудан бас тартуға мәжбүр боламыз да, қосымша әдіс-тәсілдерді, мысалы, тікелей бақылау мен зерттеуге нысананың езі емес, оның моделі негізғе алынатын модельдеу әдісін қолданамыз. Модель дсп - қүрылымы мен қызметі жағынан түпнүсқаны елестететін немесе қайталайтын нысаналар жүйссін айтамыз. Қолданбалы лингвистикада мәтінді талдау жәнс жинақтау алгоритмдерін қүруда модельдсу әдісі неғізгі одістің бірі болып табылады [30,16].

Модельдер түпнүсқаның ішкі қүры.пымын зерттеу және анықтау

мақсатында, сонымен бірге оның қалыптасуы мен дамуын түсіндіру

үшш қолданылады. Зерттеуімізде квантитативті-лингвистикалық

юдельдеу әдісін қолданамыз. Модельдің түрін анықтау мен оны қүру

18

барьісында төмендегі жалпы срежслер қатаң сакталуы тиіс:

Модель - объективті дүнисні аналогия жолымсн бсйнелеудің ерекше түрі болып табылады (модсль - зсрттелетін нысананың көшірмесі емсс, аналогиясы) [16,30].

Модель түпнүскдга кдрағанда күрделі болмауы, ал оны қолдану нысананы зерттеудің басқа әдіс-тәсіддерімен салыстырганда уақыт пен күшті үнемдейтіндей болуы кджст [29,7].

Модель түрлі нысаналарды бейнелеп, түсіндіругс мүмкіндік беретін жан-жақты әрі жалпылама сипатқа ис болуы тиіс.

Модель деп - жасалынған эксперимент үшін ерекше маңызға ие түпнүсқаның өзіндік белгілсрі мен қасиеттерін көрсете және түсіндіре алатын болуы тиіс [29,8].

Зерттеу барысында 1950-2000 жылдардағы БСО мәтіндеріне жасалынған статистикалық мәліметтерге сүйенетін боламыз. Ол үшін зерттеуге негіз стіп алынған нысана мен оның моделі арасындағы сәйкестікті, яғни сәйкестілік коэффициентін анықтап алу керек [16,31]. Мүны лексикалық бірліктсрдің (белгіленген мәтін колеміндс) жиілік сөздік (ЖС), алфавитті-жиілік создік (АЖС) және кері алфавитті-жиілік сөздіктерін (КАЖС) алу жолымен орындауга болады [31,10]. Бүл сөздіктер зерттеуге негізге алынған 50 ж. БСО мәтіндері мен онымен салыстырылатын 1970-2000 жылдардағы БСО және БӘ мәтіндерінің квантитативті моделі рстіндс біздің тікелей баьдылауымыздан тысқары түпнүсқаныц немесе нысананың орнына қарастырылады. Бүл үшін алдымен зерттеуге кджетті мәтін көлемін анықгап алуымыз керек.

Сөздің жиілік тізімін жасауга кірісксн зерттеуші ең аддымен жеткілікті мөлшердегі мәтін колсмін анықтап алуы тиіс. Тандама көлемін анықтау - лингвостатистиканың сң маңызды мәселелерінің бірі. Кджетті, мүмкін болатын бүл мотін колсмі іске асу мүмкіндіктерін есепке алғандағы статистика теориясының талаптары

негізінде анықталады. Тандама мәтініне жүргізілген зсрттсулер

нәтижесінде анықталған зандылықтардаи туындайтын қорытындылар

түтас мәтіннің заңдылыкхары жайлы түжырымдар жасауға мүмкіндік

береді [32,54].

Лингвостатистикада сенімділіктің бслгілі бір шамаларында

статистикалық мәндерді бағалауға жоне жиілік сөздіктіц бірліктсрі

үшін қажетті жсткілікті мөлшердегі жпын колсмін анықтауға

мүмкіндік беретін мысалдар аз емес [32.55].

Лингвостатистикалық зерттеулерде қажстгі таңдама көлемін

аныктау үшін моделі таңдалған мәтіннің статистикалық жағынан -еншді мөлшердегі сөздігін алу қажст болган жагдайда зерттеуге

алынған таңдама көлемі жайында алдын-ала мағлүмат алуға, оны ағалауға мүмкіндік беретін қатынасты қатслік шамасын анықтау

одісш қолданамыз [33,294-301].

19

Бірақ бүл жсрдс зсрттеушілср тарапынан линпзистикалық таңдаманың критерийлсрі жөнінде нақтылы бір үйгарымдар болмағанын айта кеткен жон. Сондықтам да создіктің көлемі тӨңірегінде мәсслс қозгалган жағдайда кейдс сөздікті күрастырушының мүмкіндігінс, ксйдс бүрынгы зерттеулердің тәжірибесіне сүйену дагдыга айналды. Лингвостатистикалық зерттеулердс үсынылып келген "жаңаша" әдістер прагматикалық талаптардан туындайды. Сонымен бірге қайсыбір математикалық аппараттарды қолданудан талаитың кдтаңдығы оншалықты осс қоймайды, сондык^ан да зсрттеудің өзін-өзі анықтауының айқын дәлелденген критерийі баскд жиілік сөздіктердің жиынымен салыстыру болып саналады [34,19]. Бүған қоса қатынасты қатслік шамасын аныктау әдісінің талабы қатаңдау болғандықтан, зерттеушілер көбінесс өзге одістерді кдлайды [34-41].

Енді мәтіннің салыстырмалы түрдегі сенімді моделін қүру үшін алынған зерттеу нәтижелерін бағалауға мүмкіндік беретін ықтималды статистикалық аппарат - қатынасты қателік шамасын анықтау одісін қодданып көрейік [25,208]. Алынған нәтижелердің сенімділігі сц аддымен зерттсу қорытындысында алынған абсолютті жәнс қатынасты қателіктергс байланысты анықталады [36,89]. Абсолютті қателік ретіндс Р-р айырмасы саналады, бүл жердегі Р - нсгізғі жиындағы жиілік болса, р - тандамадағы жиілік. Қатынасты қатслік

—- арқылы анықталады [26,54-55]. Бүдан шығатын қорытынды,

таңдама (М) көлемі неғүрлым аз болса, абсолютті және қатынасты қателік соғүрлым көп болады және керісіншс. Сондықтан да сгер жиілік бслгілі болса, онда жіберілуі мүмкін қателіктерді ескеріп, тандама көлемін анықтауга болады. Қатымасты жиіліктің берідген мөлшерге қатысты ыктималдығынан ауытқу жағдайындағы мүмкіндігін анықтау үшін математикалық статистикаға ендірілген теңсіздікті қолданып көрейік [33,294-301].



N >І N

Мүнда Р, - сөз формасыныц пайда болу ыктималдығы; Ғ, - абсолютті жиілік; N - тавдама (жиын) колсмі;

-— = ./, - қатынасты жишік;

2р - сенімділік коэффициенті. Ксйбір мүмкін болған жағдайларда қатынасты қатслік үшін мына формуланы қолданамыз:

20

л = — < -=4= немссс гУ =



Осыдан жиілік пен таңдаманың және кдтынасты кдтеліктің арасындагы өзара байланыс формуласын аламыз [16,31-33].

М = -ү- мүнда N - сөз қолданыстардың келемі; 5 {

5 - бақылаудың қатынасты қателігі; іх - сөз формаларының қатынасты жиілігі.



Сенімділік деңгейінің мондеріне осы зерттеудс сүйенетін мәнділік деңгейлері сәйкес кследі. Бүл болжамдарды текссру үшін 5% жәні 1% мәнділік деңгейлерін қолданамыз. Мәнділік деңгейі мен сенімділік мына шамалармсн беріледі: 5% немесе 0,05; 95% немесе 0,95. Мәнділік деңгейі алдын-ала белгіленген нәтижелерден кездейсоқ ауытқу ықтималдыгын білдіреді.

Соңғы кездері қолданбалы зерттеулерде сенімділік дсңгсйлсрі /?=0,95 немесе 0,99 шамаларымсн алынуда. Тіл білімінде аса үлксн сенімділік деңгейлсрі қажет болмайтындықтан /»=0,95 шамасын қодданады. Бүдан былайгы эксперименттерімізде осы мөлшерді пайдаланбақпыз. Сенімділік деңгейі (р) сенімділік коэффицентімен (2р) байланысты жәнс оган бслгілі бір дәрежеде тәуелді. Соған байланысты /7=0,95 болса, онда 2Р=1,96 [16,36].



Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, жиілік создікке берілген белгілі бір жиіліктегі түрлі сөздер қамтылуы үшін минимадды шектегі таңдаманы төмендегідей формуламен алута болады.

Мүндағы Гшек - моні сенімді лексикалық бірліктіц томенп шегінің (Ғшек) монінс сәіікес келетін лексикалық бірліктердің катынасты жиілігі, - сенімділіктің берілген мәнінен алынатын туракты мән, ішек - ықтималдық багасын білдірсе, 8 катынасты катслік. Тәжірибелер көрсеткендей 116.37). 70% қамтылуды сөздіктің 3000-5000 сөз формаларын қамтіггын бастапқы аумақтары берсді



(Гшек=0,00004).

Жеткілікті мөлшердегі таңдама көлемін аныктауда одстге мына талаптар қойылады:

ч Байқаудың жіберілуі мүмкін қатынасты қателігі £=0,33 2) Сенімділік /;=0,95; 2,, =1,96

21

3) Сөзбен қамтылу 70% дсмек,



1.96' (I- 0,0004)



н 90()00

0,332 -0,00004



Әйтсе дс біздің карастырғанымыз таңцамалы колем емсс, мәтіндерді түтастай зерттеу болғандықган, 200 000 сөз қодданыс мөлшері жеткілікті келем болып табылады. Бірақ зерттеу мақсатына сәйкес БСО мәтіндерімен езара салыстырылатын әр түрлі тандамаларды ескере отырып, бүлардың барлығын, яғни, БСО мәтіндерін де шартты түрде "таңдама" дсп атауды үйғардық.

Демек, жеткілікті мөлшсрдсгі мәтін көлсмі бақылаудың жіберілуі ықгимал қатынасты және абсолютті қатсліктері, берілген сснімділік. алдын-ала анықгалған мәтіннің сөзбен қамтылуы және онымен байланысты нақгы жиіліктің томенгі шсгі секілді шамаларга байланысты болады [16,33]. Бүл барлық шамалар бір-бірімен өзара тығыз байланысты жәнс тілдің қүрылысы мсн мәтіннің лингвистикалық қүрылымына тоуслді. Анықталған тандама негізіндс 50 жылдардағы БСО мәтіндеріндегі сөздер мсн сөз формаларыныц жиілік сөздігі (ЖС), алфавитті-жиілік создігі (АЖС) жоне ксрі алфавитті-жиілік создіктері (КАЖС) алынды (1,2-кестелер).

Қазақ мәтіндеріне статистикалық талдау жасау кезінде

қиындықтар кездесті. Атап айтқанда, түрақты тіркестерді ажырату.

күрделі сөздер мен терминдерді жскс қарастыру т.б. Сондықтан да

шартты түрдегі критерийлер белгілеу жолымсн бүл қпындықтарды

жеңіддетуге тырыстық. Мәтін бірлігі ретіндс "сөз қолданыс" деген

атауды қолдандық. Мәтінге статистикалық зерттеу жүргізу кезіндс

сыртқы формалары бір-біріне сойксс келетін сөз қолданыстары

көптеп кездеседі, бүларды "со:з формасы" деп алдық. Бүл сөз

формалары алфавитті-жиілік сөздіктің бірлігі рстінде де қолданылады.

Негізгі лексикалық мағыналары өзара жақын сөз формаларыныц

жиыны "сөз" деп аталатын лексикалық бірліктсрді қүрайды. Жиілік

сездіктегі әрбір сөз бастапқы негізге немесе түбірге кслтірілді,

Мысалы, барды, барып, барган, барма, барамын т.б. сөз

формаларының негізі ретіндс бар сөзі алынды. Зерттеу жүргізілген

мәтііідерімізде бастапқы негіз немесе түбір ретінде есім сөздер үшін

жекеше түрдсгі атау септігі формасы, ал етістіктер үшін П-жак

"Үйрық рай формасы алынды. Себебі, кейбір сөздіктерде алынып

келген түйық рай формасы сөз топтарын ажыратуда, яғни сөздерді

белгілі бір топқа жатқызуда қиындық келтіретін болды. Үстеу, одағай,



еліктеу сөздер мен көмекші сездер негізінен түбір формада кездесіп

Отьірғандықтан көбіне сол күйіндс қалдырылды.

Зерттсу барысында сөздср мен сөз формаларына арнайы *ндекстеу жүргіздік немесс орбір созді шартты түрдс алынған бір

22

таңбамен бслгілсп отырдық. Бүл сөз таптарының классификациясына негізделді. Қазіргі тіл біліміндс создер негізгі үш белгісінс қарай таптастырылуда: лсксикалық магынасы, морфологиялық қүрылымы және синтаксистік қызмсті [41,182]. Осы үш белгілсрін салыстыра отырып, әрбір сөзді белгілі топқа қатысты белгілермсн таңбаладық. Бүл жерде сөздерді индекстсу мен оларға морфологиялық талдау жасауда кері алфавитті-жиілік создіктерді де пайдаландық [42,17]. Сөздерді бүлайша лексика-грамматикалық топтарға бөлу кезіндс кейбір қиындықгар байқалды. Атап айтканда, омонимдерді ажырату кезінде әрбір сездің мағынасы тек контекстс қарастырганда ғана анықгалды. Бүл омонимдерді ажыратуға септігі тигенімен, бір соз табынан ішіндегі омонимдерді ажыратуда сөз топтарына қарасты таңбаларға қосымша цифрлар белгілеуге мәжбүр болдық (8,10-кестелер). Сонымен, сөздердің белгілі бір лексика-грамматикалық топқа қатыстылығы мына төмендегіше белгіленді: з - зат есім, с сын есім, а - сан есім, е - етістік, ү - үстеу, л - еліктеу сөздер, м -есімдік, ш - шылау, о - одағай, д - модаль сөздер (әртарап, бейтарап сөздер), к - көмскші есімдер. Ал снді лексикалық омонимдерді ажыратуда 2- кісі аттары, 4- қысқарған сөздер, 5 - ойын аттары, 6 -газет-журналдар, оқулықтар, коркем шығармалар мсн ғылыми еңбектердің аттары, 7 - географиялық атаулар, 8 - ру, тайпа, үлт аттары, 9 - жануарлардың аттары деп алынды (3-6-кестелер).

Әдсгте жиілік сөздіктері алынатын мәтіндерді зерттеудің екі түрі белгілі: мәтіндердің барлығын түтас қарастыру жәнс тандамалы зерттеу. Мәтіндерді түтасымен зерттеу кезіндс бізді қызықтырған нысанадаҮы лексикалық бірліктің барлық қолданыстары түгел қамтылуы тиіс. Ал таңдама (выборка) арқылы зерттеуде белгілі бір мақсатқа сәйкес әр түрлі көлемдегі тандамалы мәтіндер сараланып. таңдалып шіынады. Мүнда сң аз мөлшердегі минималды таңдама мәтін көлемі шамамен алғанда 1000 сөз қолданыстағы мелшер болып табылады. Зерттеу барысында бүл ею әдістің ішінде мәтівді түтасымен қарастыру түрін қолданғанымызбен, кеіібір эксперименттсрде тандама мәтін арқылы зерттеу одісін де пайдаланып отырдық. Егер жиілік сөздік таңдама одісі арқылы алынатың болса, онда алынған статистикалық модсль түпнүсқасының ерекшеліктсрін қаншалықты қамти алатындығы жайлы сүрақ туындайды. Мүндай жағдайда алынған мотіншн (таңдаманың) өз түпнүсқасына сәйкестілігі болса, онда бүл таңдаманың дүрыс алынгандығын көрсетеді. Алынған жиілік сөздіктің сапасын көрсететін екінші бір жағдай - тізімге (рссстргс) алыиған -өздердің әлі зерттелмеген, жаңа мәтіндерде қаншалықты кездссіп отыратындығы.

^ерттеуімізге негіз етіп алынган 50 жылдардағы БСО мөтіндерін У/0-2000 жылдардағы БСО жонс БӘ мотіндсрімен салыстыруда осы




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   23




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет