Дипломдық ЖҰмыс салаласқан тіркес: жасалуы мен оқытылуы 5В011700-Қазақ тілі және әдебиеті Павлодар 2021

Салаласқан тіркестің грамматикалық-мағыналық сипаты

жүктеу/скачать 386 Kb. бет 8/18 Дата 09.12.2022 өлшемі 386 Kb. #161956 түрі Диплом

Бұл бет үшін навигация:

• Ақ атты, ақ сойылды

1.2 Салаласқан тіркестің грамматикалық-мағыналық сипаты Қазіргі қазақ тіл білімінің синтаксисі салаласқан тірксті тілдік бірлік ретінде таныған. Мұны «Қазақ тіл білімінің терминдер сөздігіне» сүйене отырып айтып отырмыз. Онда былай делінген: «Салаласа байланысқан сөз тіркестері орысша: сочинительные словосоцетания – сыңарлары бір-біріне бағынбай, тең дәрежеде байланысатын сөз тіркестері. Салаласа байланысқан сөз тіркестерінде басыңқы, ұйтқы сыңар, бағыныңқы тәуелді сыңар болмайды. Мұнда тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға болады, олардың орнын алмастырғаннан тіркестің мазмұны, грамматикалық сипаты өзгеріп кетпейді. Мысалы: ана мен бала, сабырлы да салмақты» [15; 233]. Орыс тілінде «сочетания» дегеннің бәрін сөз тіркесі дейтін болу керек. Ал қазақ тіл білімінің ғалымдары мұндай мәселенің басын ашып алған. Сөз тіркесі дегені – бағыныңқы-басыңқы сипатты құрылым да, сөздер тіркесімі дегені – кез келген кемі екі тұлғадан тұратын бірлік сыңарларының байланысы. Ал ондай сөздер тіркесімі өз ішінде, жоғарыда айтқанымыздай, түйдекті тіркесті, түйіспелі тіркесті, тұрақты тіркесті, тіпті сөз тіркесті болып келеді. Синтаксистік байланысты негізгі заңдылық ретінде қарастырған ғалым Сағындықұлы Бекен оның сөзтұлғалық қызметіне барынша тоқталған. Ғалым пікірін толық берсек, мынадай сипатта болып келеді: «Салалас байланыс – синтаксистік байланыстың ең алғашқы түрі. Бұл байланыс түрінің сөзтұлға синтаксисіндегі қызмет орнын анықтауға болады. Ол тілдегі салаластық тіркестерді жүйелеуден көрінеді. Тілімізде толық лексикалық мағынасы бар сөздер тізбегінен тұратын бірқатар тіркестер кездеседі. Олар тіл білімінде «салаласа байланысқан тіркестер» немесе «сөздердің салалас қатары» деп аталып келді. Біз «салаласқан тіркестер» деп атауға бейімбіз. Бұл әрі қысқа, сондықтан пәнсөздік талапқа жақын да, әрі басқа пәнсөздермен тұлғалас, мазмұндас болып келуге бейім. Қазіргі күні салаласқан тіркес бірліктерін жеке тұрғанда мағыналы тұлғалар десек те, синтаксистік құрылыста бір қызмет аумағынан шықпайды. Яғни, бір ғана сұраққа жауап береді, бір ғана синтаксистік тұлға ретінде танылады. Мысалы: Ақ атты, ақ сойылды, жіп-жіңішке сұңғақ бойлы жас жігіт алтыбақанға жолдасынан бұрын жетті (М.Әуезов). Демек, толық мағынаға ие кез келген сөзтұлға бір-бірімен тең дәрежелік қатынаста тұрып байланысады. Олардың жеке мағыналы екендігін бірінен-біріне бір тұлғалы сұрақтардың қойылуынан және олардың орнын алмастыруда жалпы синтаксистік мағынаға нұқсан келмейтінінен байқаймыз. Салаласқан тіркестің пәнсөз ретінде де, тілдік бірлік ретінде де танылуы кешірек болды. Мұндай тіркестердің сөз тіркесі сыңары болатыны да кейінгі уақыттың еншісінде. Ал олардың сөйлем мүшесі қыметін атқаратындығы ертерек танылды. Сәйкесінше, олар сөйлемдегі пәнсөздік қызметін де «сөйлемнің бірыңғай мүшелері» деген атаумен жеткізді. Сөйлем мүшесіндегі «бірыңғай мүшелік» бүгінгі күні де белсенді. Біздің ойымызша, бұл бір ғана синтаксистік бірлік, әрі бір ғана саланың, сөзтұлға синтаксисінің, бірлігі. Бірақ «салаласқан тіркес» атауымен сөзтұлға және сөз тіркесі синтаксисінің, «бірыңғай мүше» атауымен сөйлем синтаксисінің материалы бола алады» [16; 14-15]. Әрине, жоғарыдағы пайымда тақырыптың синтаксистік ауқымда зерделене бастағанын көрсетеді. Дегенмен мұның өзі аздық етеді. Біздің байқауымызда, бүгінгі күні де салаласқан тіркестердің грамматикалық сипаты толық ашылып болған жоқ. Грамматикалық сипат ұғымына морфологиялық және синтаксистік әлеуетті негіздей алсақ, мына мәселелердің басы ашылуы қажет болып саналады. Ғалым Ж.Шакенов «Сөзге тән қасиеттің бірі – оның белгілі бір сөз табының құрамына кіріп, сол сөз табына тән грамматикалық ұғымдарды біліруі, онымен байланысты жүйелі формалармен өзгеріп түрленуі болмақ» - дейді [17; 93]. Бұл мәселені жан-жақты тарқатса, біраз сұраққа жауап табылатыны сөзсіз. Жалпы, сөздердің топтастырылуы хақында қазақ тілі ғалымдары озық үлгі көрсетіп отырды. Мәселен, сонау 1940 жылдар ішінде ғалым С.Жиенбаев тіліміздегі сөздерді таптастыруда мынадай үш түрлі белгіні алғы шарт ретінде бағалаған: 1) Семантикалық белгілер; 2) Синтаксистік белгілер; 3) Морфологиялық белгілер. С.Жиенбаевтың бұл мәселедегі жаңашылдығы, өзінен бұрынғылардан ерекшелігі – сөздерді сөз таптарына жіктеудің алғы шарттарын (сөздерді таптастыру принциптерін) көрсетіп беруінде немесе қазақ тіліндегі сөздерді таптастырудың алғы шарттарын көрсетіп беруінде. Қазақ тіліндегі сөздерді сөз таптарына бөлу тарихына көз салсақ, төңкеріске дейінгі әдебиеттерде сөз таптарының атын атап, мысалдар келтіруден, әр сөз табына тән кейбір формаларды атаудан аса алмаған және сөздерді тапқа бөлуде қандайда бір принциптерге сүйенуге болатынын атап өрсете алмағандығы көрінеді (П.М.Мелиоранский. Краткая грамматика киргизкого языка). Ал 1920-жылдардағы еңбектерде, атап айтқанда, А.Байтұрсынұлының «Тіл-құралында» сөздерді үш топқа бөліп (атауыш, шылау, одағай), оларды өз ішінде ірілі-уақты бөлімдерге жіктеп, сөз таптарының санын тоғызға жеткізеді (зат есім, сын есім, сан есім, етістік, устеу, демеу, жалғаулық, еліктеуіш, лептеуіш). Сондай-ақ, Архангельскийдің 1927 жылы Ташкент баспасынан шыққан «Грамматика казахского языка» деген еңбегінде (бұл еңбек А.Байтұрсынұлының тікелей қолдауымен шыққан) сөздерді тапқа бөлуде сөздердің тұлғалық (формалық) ерекшеліктерін негізге алуды ұсынды. Профессор Қ.Жұбановтың «Жанғазыға хатында» оқулықтар мен оқу бағдарламаларында білдірген бірді-екілі ұсыныстары болмаса, арнайы зерттеу еңбектері жоқ. Солай бола тұрса да, оның сөз таптастыру принциптеріне байланысты пікірлерін байқауға болады. Қ.Жұбановтың тұлғалық, лексика-грамматикалық белгілеріне қарай талдауы А.Байтұрсынұлы мен П.М.Мелиоранскийдің классификацияларына ұқсас, кейбір айырмашылықтары да бар. Академик Н.Т.Сауранбаев та Қ.Жұбанов классификацияларына ұқсас жіктеуді ұсынған болатын. Ерекшелігі - Қ.Жұбановша 8-ге бөлмей , 6-ға бөледі (есімдер, етістіктер, есімдіктер, устеулер, көмекшілер, одағайлар). Бірақ та, есімдерді өз ішінде үшке бөліп (зат есім, сын есім, сан есім), сөз таптарының санын 8-ге жеткізеді. Қазақ тіліндегі ешбір дау-дамайсыз танылған сөз табы тоғыз түрмен сараланып жүр. «Қазіргі қазақ тіліндегі барлық сөздер ең әуелі атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деген үш топқа бөлінсе, ол топтар лексика-грамматикалық жақтарынан сараланып, ішінара тағы да топ-топтарға бөлінеді, - дейді ғалым А.Ысқақов. – Мысалы атаушы сөздер әуелі есімдер және етістіктер деген топтарға бөлінсе, есімдердің өздері іштей атаушы есімдер және үстеуші есімдер болып жіктеледі. Ал атаушы есімдер іштей зат есім, сын есім, сан есім, есімдік деген сөз таптарына сараланса, үстеуші есімдер іштей үстеу сөздер мен еліктеу сөздерге бөлінеді» [4; 133]. Бірақ бұлардың белгілі бір синтаксистік тұлғаны танытудағы қызметі бірдей немесе біріне-бірі жақын сипатта деп айту дұрыс бола қоймайды. Мәселен, ғалым жіктеуіне ұласқан көмекші сөздер мен одағай сөздердің салаластық тіркес жасау қабілеті жоқ. Бірінші жағдайда ол олардың толық мағыналы қызметпен тарқатылмағаны әсер етсе (көмекші сөздер), екінші жағдайда олардың байланыстырушылық қызмет атқармайтындығымен (одағай сөздер) байланысты. Ал атауыш сөздер тарапындағы тұлғалар, мейлінше, салаласқан тіркес құрастыруға қатысады. Олардың барлығы белсенді деп айтуға болмайды. Оны біз терген мысалдық деректер де көрсетті. Қараңыз: Зат есім мен зат есімнің тіркесінен: Таңертең мұнда Әсия мен Бектемір келеді // Таң төбеден аспан жапсарына дейін жамырай қаптаған жұлдыздар бұл дүниеден бейхабар, бейбіт, бей-жай күйде // Бұл деген ұят, масқара ғой! Сын есім мен сын есімнің тіркесінен: Мен мақсатына жетуге берік, күшті, күрескер адамдарды жақсы көремін // Класс сол баяғысындай әрі жым-жырт, әрі суық // Оның қолының осынша ыстық, осынша аялы, осынша сезімтал екенін білмепті. Сан есім мен сан есімнің тіркесінен: - Баяндаймын, қарауымда төрт тағалы ат, төрт бүтін қамыт, төрт шлия, сегіз мойынтұрақ, бір ер, бір қамшы, қос түренді бір соқа және басы артық үш түренім бар // Сонда, бес соқа, он түрен не қояды? Есімдік пен есімдіктің тіркесінен: Қираған, бүлінген нәрсе болса, бәрін жөндеп, бәрін бүтіндеді // Әжмұраттың не айтып, не қойып келе жатқанында ісі болған жоқ // Анаңның қалай беті бері қарайды, солай қайтадан жұмысыңа кірісіп кет //Отты да сол жағады, тамақты да сол пісіреді, кірді де сол жуады. Есім сөз таптарының араласа келуі кәдімгідей заңдылық іспеті, яғни, олар бір-біріміен жиі салаласуға түсіп отырады: Ең алдымен, олар председатель мен әрқайсысына төрт-төрттен жүген таратып жүрген ілмиген жирен сақал бригадир Шекіштің соңына ерді // Сіз немесе агроном біреуі келетін шығар, ақылдасайық деп күткен едік // Анатай бір ұрыншақ неме: жасы он бесте, осы кластағы балалардың ең үлкені; сонысын бұлдап кейде Мырзагүлге қырындап қоятыны бар // // Бұлар деген шетінен бүлдіргіш, шетінен фашист емес пе? // Әкесі бардағы он саулықтан қазір тігерге тұяқ жоқ: екеуі соғымға сойылыпты, қалғаны заем мен соғыс тұсындағы көп салықтың сыбағасына бұйырыпты // Анау майданда жүрген ер азамат шабуыл алдында үйін, бала-шағасын ойлап, анау балам ауру еді, мына балам жалаңаш еді деп жылап-сықтап отырып алса, не болар еді? Етістік – негізгі, әрі үлкен сөз табының бірі. Оның салаластық тіркеске ұрынуы жиі. Тіпті, олардың етістіктің барлық түрлерінен (бұйрық райлы, болымды/болымсыз тұлғалы, түрлі шақ қызметін тудыратын түрлері) болатыны байқалады. Қараңыз: Қой, қой, жынданған шығарсың, бұлай болмауы тиіс! Ойыңа алушы болма, бекер мазалама // Ал күйеуі соғысқа дейін бір жаққа жоғалып кетіпті, бір жаман оқиғаға душар болыпты // Сол баяғысынша балалардың тұншыға күліп, тұншыға жөтелген дыбыстары естіледі // Арықтаған, күнге күйген, сақал-шашы өсіп кеткен. Келтірілген мысалдар арқылы А.Ысқақов түгендеуіндегі етістіктің әр алуандық қызметін тиянақтағандай боламыз. Ғалым түсіндіруінде, «Етістік – тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі қарымы кең грамматикалық категория. Етістіктің күрделілігі мен қарымдылығы оның аса өрісті лексика-семантикалық сипатымен, бай лексика-грамматикалық фомаларымен, көсіліңкі синтаксистік қызметімен тығыз байланысты» [4; 222]. Үстеу сөз табының жалпы сипатын ғалым Н.Оралбайқызы барынша аша алған екен. Ғалым сөз таптарын таптастырудың үш ұстанымын сақтай отырып, үстеуге қатысты өз тұжырымын былай жеткізеді: «Үстеу – қимылдың жай-күйін, әр түрлі белгілерін сипаттайтын сөз табы. Үстеу – қимылды жан-жақты сипаттайтын сөз табы. Үстеудің грамматикалық көрсеткіші жоқ, сондықтан үстеуде сөздерді түрлендіретін грамматикалық көрсеткіштер де жоқ» [18; 322-323]. Бірақ бұлар үстеудің салаласа келіп тіркес құрайтынын жоққа шығармайды. Керісінше, ондай қызметті бар мүмкіндігінше пайдаланып отырады: Өткендегісі мен қазіргісінің бәрі араласып, көз алдынан тізбек-тізбегімен өтіп жатты // Әрі ойлап, бері ойлап әркім әртүрлі жауап айтты. Ғалым С.Исаев «Осы атаушы сөздерден басқа көмекші сөздердің бір түрі шылаулар және одағай сөздер мен модаль сөздер де жеке-жеке сөз табы болып қаралады, өйткені олардың жеке лексикалық мағыналары болмаса да, өзі қатысты сөзге, я сөйлемге қосымша грамматикалық мән үстейді немесе ойға қатысты (көңіл күйін білдіру я модальдылық) мәндер қосады» [19; 292]. Әрине, құлақ асарлық қағида. Бірақ бізге өз тақырыбымыздың осы айтылғандарға қатысты қалай өрбитіні ойлантты. Бақсақ, аталған бірліктер арқылы салаластық тіркес құру мүмкіндігі жоғары екен. Қараңыз: Сұраулық шылаулардың қайталанып келуінен: Анау өз ойын, өз бойын жайлаған көп күдіктен біржола арылып, тазарып шыға ала ма, жоқ па? // Қайдасың, не істеп жүрсің, ауырусың ба, саусың ба, құдай білсін? Модаль мәнді сөздердің тіркесінен: Олардың әрқайсысымен жеке сөйлесем десе, үйлері бар, кеңсе бар, көше бар – сөйлесетін жер табылады // Оны жеңу үшін астық керек, оқ керек. Жоғарыдағы С.Жиенбаев ұсынған сөздерді таптастырудың үш негізі туралы пікірлері қазіргі қазақ тіл білімінде қалыптасып, өз орнын тапты. «Ғалым сөздің синтаксистік белгілерінің маңыздылығына байланысты осы еңбегінде: «Семантикалық белгілер мен синтаксистік белгілер тығыз байланысты. Семантикалық белгіміз –сөздің сөйлемдегі мәні болатын болса, синтаксистік белгіміз –сөздің сөйлем ішіндегі функциясына байланысты белгісі. Сөз мәнінің өзі сөйлем ішінде тұрғанда ғана айқын байқалады ғой. Бұл жағдай, әсіресе, қазақ тілі сияқты сөздің мазмұны тұрған орнына да байланысты тілдерде көп ескеруіміз керек» - десе, «Қазақ тілінің методикасында»: «Осы күнгі қолданып жүрген сөз таптастыру принциптеріміз, шынында, қазақ тілінің, әр түркі тілдерінің өзгешелік қасиеттеріне негізделген деуге болмайды. Сөзінің грамматикалық формалары көп флекциялы (қопармалы) тілдерде үстеуді алдымен формасынан айырады. Оларда үстеу категориясы – негізінен өзгермейтін сөздер. Сөздердің өзгеруі, я өзгермеуі – оның негізгі айырмашылығы. Сондықтан, орыс тілінде вдалеке, вдали сияқты өзгермейтін сөздердің үстеу (наречие) екенін айырудың еш қиындығы жоқ» - деп, жоғарыда айтқан ойларын дәлелдей түседі, сонымен қатар, орыс тілінен негізсіз калькалай беруден сақтандырады». Бұл пікірді ғалым С.Жиенбаев мұраларына қатысты диссертациялық еңбек жазған Б.Боранбай жан-жақты айтқан еді [20]. Морфологиялық өлшем қосымшалардың қатысымдық ерекшелігіне байланысты да өрбиді. Салаластық тіркестердің жасалуында ерекше орын алатын қосымшаларлық қатысы күні бүгінге дейінгі еңбектерде айтылған емес. Ал біздің пікірімізше, салаласқан тіркестер біраз қосымшалардың көмегіне сүйеніп, тілдік бірлікке ауысады. Әдетте, қосымшаны екіге ажыратады: жұрнақ және жалғау. Біз де бұл саралауды жоққа шығармаймыз. Керісінше, мейлінше пайдалануды қажет етеміз. Демек, салаласқан тіркестер синтетикалық тәсілдің екі амалы арқылы көрініс табады. Біріншісі – сөз түрлендіруші жұрнақтар да, екіншісі – төрт түрлі жалғау. Сөз тудырушы жұрнақ қызметін көрсетуді мақсат тұтпаймыз. Себебі ол сөз таптарының қызметін көрсеткен кезде орын алды. Төмендегі мысалдар салаласқан тіркестердің соны бір көрінісін береді деп білеміз. -дай, -дей қосымшалы есімшеден: Баласы дәл осы сәтте мал айдайтын дәрежеге жетіп қалғандай, соның көмегін сезгендей ана жүрегі елжіреп, өзінше бір қуанышты қалыпқа енді. -атын, -етін, -йтін қосымшалы есімшеден: Нұрбек өз айтқанынан қайтпайтын және дегенін істетпей қоймайтын қатал, ашуланшақ, шамшыл болып алды. -тан қосымшалы есімшеден: Әйтсе де мен орнымнан қайта-қайта ұшып тұрып, тіс жармастан, қайтпастан, қасарыса ұмтыламын. -у тұлғалы қимыл есімінен: Көздеген мақсатқа жеткізетін күш-қуат, жігер-қайрат бар ма осы адамда, батыл іздену, талаптану, күресу келе ме осының қолынан! -ып, -а, й тұлғалы көсемшеден: Өзен жанталаса арпалысып, алысып, түн құрсауын бұза алмай жатқан тәрізді // Кейде оны біреу алмастырып қойғандай, күліп, шаттанып, шешесіне шексіз еркелеп, есін шығарады // Жыртқыш айуандай тепсіне, бөгет бермей, арық жағасын опыра, жұта, үзіп-жұлқып бара жатқан су қарқыны жаман // Қанымгүл оған да қарамай, қараңғыда өзіне тиіп жатқан жұдырықтарды да елемей, қайтадан ортаға түсіп, сушыларға жалынып-жалбыранып жүр. -ды/ді жедел өткен шақты жұрнақтан: Олар мені өлімнен құтқарды, емдеп жазды, ал мен рахмет айтудың орнына бүлдіріп тастап қашып барамын! -са шартты райлы тұлғалар байланысынан: Сүйгенім мені дәл өзімдей сүйсе, шын сүйсе, алаңсыз сүйсе! // Дәл майдандағыдай, өлсек те, тірілсек те, жүктелген міндетті орындауға тиіспіз. Жалғаулар арқылы байланысу тіптен мол. Тегі, бұл аталмыш бірліктің бейімділігінің арқасы болса керек. Мысалдарға көз жүгіртейік. Тәуелдік жалғаулы тұлғалардың өзара байланысынан: Таулы аймақта көктемнің өз салты, қайталанбас өз әсемдігі болады // Анасы мен нағашысы бір-бірінен жағдай сұрап болғанша, Сұлтанмұрат от жағып, шай қайнатып үлгерді. Көптік жалғаулы тұлғалардың өзара байланысынан: Таулар да, тал-теректер де, алыстағы үйлер де көрінбейді // Қыз білмейді, ана болса оған берерін де көптен қамдап жүр, тұскиіз, көрпелер бар. Септік жалғаулы тұлғалардың өзара байланысынан: Бірақ қыз да, шеше де ұйықтаған жоқ. Әрқайсысының басында өз ойлары бар // А-ай! Деп айқайлап жіберген Нұрбектің бетінде ауырсынудың, үрейленудің нышаны тұр // Айдың терезеден түскен күміс нұры қыздың басына, иығына төгілді // Өздерімен бірге соқаларды, сеялкаларды алып бара жатыр // Айнала күндегідей өз қалпында, өз жайында // - Айналайын, сиыршы баласынан, мал айдаған дауысынан айналсын, - деп Қанымгүл баласын емірене иіскеді // Ырыс деген тек қана от басы, ошақ қасында емес, ол сыртта, елмен, жұртпен, тіршілікпен байланысты екенін сен де ұғынған шығарсың. Жіктік жалғаулы тұлғалардың өзара байланысынан: Оған мен не демекпін, жамандыққа оны мен қалай қиямын // Қар жауады да, әп-сәтте еріп кетеді. Жалғау түрлері арқылы байланысқа түскен салаласқан тіркестер алғашқы сыңар жалғауының түсіп қалып келуімен ерекшеленеді. Ілік септік жалғауының жасырын келуінен: Баласы мен әйелінің жанына аялдамай, бөтен бір кісілерді көргендей өте беріп, үн-түнсіз қораға тартты. Мұны ғалым С.Исаев: «Кейде кейбір жалғаулықтар арқылы салаласа байланысқан бірыңғай мүшенің алдыңғысында грамматикалық тұлға жалғанбай, соңғысында ғана жалғануы мүмкін. Мысал, ащы мен тұщыны татқан білер, алыс пен жақынды жортқан білер дегенде ащы сөзі де, алыс сөзі де құрамында табыс септік жалғауы болмаса да, табыс септік тұлғасында тұр, мен шылауы арқылы ащы сөзі тұщыны дегенмен, алыс сөзі жақынды дегенмен салаласа байланысып, бірыңғай тура объектіні білдіріп тұр. тілің ішкі заңдылығына сәйкес үнем заңы негізінде табыс септік жалғанбаса да, оның бары сезіледі» - деп түсіндіреді [8; 214]. Жалғау түрлерінің де араласа келуі кездесіп отырады: Арқалары жауырдан, тірсектері қотырдан сыңсып тұрған. Мұнда тәуелдік жалғалы сөздер өзара салаласқан тіркеске жетсе, шығыс септікті сөздер тіркесімі де осындай қызмет атқара алатынын көріп отырмыз. Ал мына мысал жатыс септікті сөздердің салаласуынан және тәуелік жалғаулы атаулық тіркестің салаласа қатысынан болып тұр: Көктем мен жазда жан-жақтан еріген қар суы мен жаңбыр суы құйылып, Тұйықжар ылғи аузы-мұрнынан шығып шырпиды да жатады. Міне, жоғарыда айтылған ой-тұжырымдар салаласқан тіркестің морфологиялық сипатын анықтауға жол ашады. Мұнымен қоса оның синтаксистік басқа белгілері де бар. Басқа белгілері деп атауымызға себеп, біз алдыңғы тарушамызда салаласқан тіркестің синтаксистік өлшемдерін сөз еттік. Ал ендігі жерде оның құрамдық белгісі мен мағыналық топтастырылуы көңіл аударуды қалайды. Құрамдық белгі бұған дейінгі еңбектерде кездесті. Ал оның мағыналық тобын белгілеу тек ғалым Р.Әміровте болды. Бірақ оның өзі кең көлемде талданып танылған жоқ. Құрам – синтаксистің өзгеше бір сипаты есепті. Кез келген тілдік бірлік грамматикалық, оның ішінде синтаксистік тұрғыдан, құрамын бағдарлауды қалайды. Мәселен, сөз құрамына қарай дара және күрделі сөз болып жіктелсе, сөз тіркесінің құрамдық белгісі ретінде оның жалаң және күрделі түрі жұмсалатыны анық. Мұндай саралаулар сөйлем мүшесіне (дара, күрделі, үйірлі) тіпті сөйлемнің өзіне (жалай жай сөйлем, жайылма жай сөйлем, күрделенген жай сөйлем, қос құрамды құрмалас сөйлем, көп құрамды құрмалас сөйлем) де қатысты жүргізіліп отырады. Сондықтан салаласқан тіркестің де бұл бағыттағы қызметін анықтауға болады. Оның үстіне мұндай анықтаулар бұған дейінгі алғашқы еңбекте кездескен екен. Ертеректе шыққан оқулықтың өзі салаласқан тіркестің «дара сөзді (жалаң) және сөз тіркесінен құралған күрделі (жайылма) болуы мүмкін» деген ұғымды енгізген [2; 150] және ол түсінік келесі шыққан басылымдарында да еш өзгеріссіз сақталған [11; 203]. Басқа ғылыми еңбектер мұнан әрі тереңдей қойған жоқ. Ал аталмыш тұжырымды тереңірек таразыласақ, мынадай ұғым тууы тиіс. Ең алдымен, салаласқан тіркес сыңарларының санына қарай дара және күрделі болып екіге бөлінеді. Екіншіден, дара құрамдысы жеке сөздік тұлғалардың байланысуына негізделеді. Ал оның сөз тіркесінен құралған күрделі түрі болады дегенді бүгінгі күні кең мағынада қабылдаған жөн. Себебі, жоғарыда байқағанымыздай, салаласқан тіркес құрамындағы сыңарлар басқа да тілдік тіркестер арқылы жасалып отырады. Демек, күрделі салаласқан тіркес құрамы түйдекті тіркес, түйіспелі тіркес, атаулық тіркес, фразеологиялық тіркес арқылы да болады. Бір ғана жеке сөйлемнің ішінде басқа тілдік бірліктер арқылы жасалған салаласқан тіркес молынан ұшырасатыны бар. Оған арбаның артында бұрқ-бұрқ ұшып қалып жатқан шаң да, қадап басқан ат тұяғы мен мен зырылдаған доңғалақты қылп етпестен көтеріп жатқан көнбіс жол да, әбзел-сайманнан аңқып тұрған ашы тер мен қолаңса иісі де, түу-түу шырқар зеңгір көкте қалқи көшкен ақша бұлттар да, біресе жасыл жолақ, біресе көк жолақ, біресе күлгін жолақ боп қапталда құлдырап қалып жатқан, әлі қурай қоймаған балғын шөптер де, өткел-өткелді қалқытып салған арықтар мен мен бұтақтар да, қарсы жолыққан арбалар мен салт аттылар да, аттардың тұмсығына тиіп-кете, тиіп-кете жаздап, кескесте ұшқан қарлығаштар да – кемерінен асып төгіліп жатқан мол бақыттың, айтып аузың жетпес тылсым сұлулықтың көріністері секілді. Мұнда шаң да, жол да, бұлттар да, шөптер де, арықтар мен бұтақтар да, қарлығаштар да жеке сөздердің байланысынан болған. Оның өзінде жеке сөздер әр сөйлемді аяқтап тұрғаны бар және өзара салаласып келгені де бар (арықтар мен бұтақтар). Бұл салаласқан тіркестің дара құрамды түріне бағынса керек, ал қалғандары (төменде көрсетілетін) күрделі құрамды салаласқан тіркеске жатады деп білеміз. Ат тұяғы мен жол – атаулық тіркес пен жеке сөз байланысынан, ащы тер мен қолаңса иісі атаулық тіркестердің өзара байланысынан, сондай-ақ, біресе жасыл жолақ, біресе көк жолақ, біресе күлгін жолақ және мол бақыттың, тылсым сұлулықтың – сөз тіркестерінің өзара байланысынан, арбалар мен салт аттылар да – жеке сөз бен сөз тіркесінің байланысынан болған. Тіл біліміндегі, оның ішіндегі құрмалас сөйлемге қатысты мағыналық топтастыру олардың пайда болып, қалыптасуында-ақ пайдалануға асты да, кейіннен осы сөйлем түрлерінің жеке бір өлшем-қағидасына айналып кетті. Осы өлшем-қағидада біздің тақырыпқа қатысты айтып өтер жайттар бар. Ол олардың байланысуында кездесетін жалғаулық шылаудың мағыналық топқа әсерінен шығып жатады. Мәселен, ғалым Қ.Есенов «Салалас құрмаластың жеке компоненттері әр мәндегі жалғаулықтар арқылы байланысады. Олар: да, де, және (мезгілдес); сондықтан, сол себепті, өйткені, себебі (себеп-салдар); бірақ, дегенмен, алайда (қарсылықты); не, немесе, я (талғаулы); бірде, біресе, кейде (кезектес); болмаса, әйтпесе (шарт)» - дейді [21; 18]. Бұл мәселе бізге бағыт бола алады, әрі егер сөйлем сыңарларын, яғни жай сөйлемдік бірліктерді байланыстыратын болса, байланыстыра отырып мағынасына әсері болса, олардың кіші синтаксистік бірліктерді (сөз, сөз тіркесі және басқа да тілдік тіркестер) байланыстыру мүмкіндігі жоғары, әрі мағыналық жіктеуге әкле алады ғой деген ой туындатады. Оның үстіне мұндай алғашқы қадам жасалған. Ғалым Р.Әмірдің көрсетуінше, «Сөйлем құрамындағы бірыңғай мүшелер (салаласқан тіркес деп ұғыңыз) өзара грамматикалық қатынасқа түседі: ыңғайластық, талғаулық, қарсылықты т.т. Бұл қатынастар шылау сөздер, интонация арқылы білдіріледі» [7; 11]. Біз де дайын ғалымның мағыналық топтастырылуындағы аталымдардың негізге ала отырып, мүмкіндігінше өз тарапымыздан жаңа мағыналық түрлерді қосуды мақсат еттік. Нәтижесінде төмендегідей салаласқан тіркестің түрлері кезікті. 1) Ыңғайлас мәнді салаласқан тіркестер. Бұл, әрине, өзі аттас жалғаулықтардың қатысымен келеді. Мен жалғаулық шылауының қатысынан: Әр күні Сейде жыңғыл мен ши араласқан ен алқаптан іңірде отын арқалап қайтады // Арбалар қарасын үзіп кеткенше, әйелдер мен балалар дөңес басында жылап тұрады. жүктеу/скачать 386 Kb. Достарыңызбен бөлісу: