Ә. Ш. Әлімжанова, Т. Х. Ғабитов, Өнер – өзін-өзі танудың қайнар көзі

«Сыртқы ұқсастықпен шектелетін нысан жөнінде айтатын болсақ, ол нағыз суретшінің жиіркенішін туғызды. Ал өнер шығармашылықпен анықталуға тиіс. Ол сыртқы нысанға байланыссыз «пластикалық шындықты» сомдауға ұмтылды. Заттық негізден ажыраған өнер «еркін өнер». Мұндай өнер объективтілікті ішкі қажеттіліктер тудырған шекара аумағында ғана бейнелейді. Табиғи формалар өзіндік айту тіліне шек қояды. Сондықтан оны қорықпай ығыстырып тастау керек».

Иррационалдықты пір тұту, түсінікті формалардан ауытқу өнер туындысын көпшілік үшін түсініксіз етті. өнер бұл жағдайда өзін түсінетін зиялы аз топқа қана қызмет етсе, оның өзі көпшіліктің жұртшылық жаңа өнерді түсінуден бас тартты. Шындығында да жаңа өнер олар үшін абсурдты, түсініксіз болды. Ол шындықтан ауытқып, өнерден алшақ кетті. Бұл аз топқа арналғаг, негізінен суретшілердің өзіне ғана бағытталған «таза өнер» еді. Өнер өнер үшін жасалады.

Мұндай өнерді Ортега-ге-Гассет өз еңбектерінде өте жақсы сипаттап шықты. Ол адамдарды осындай өнерді түсінушілерге және түсінбеушілерге бөлді: «Әлеуметтік жағынан қарағанда, менің ойымша, жаңа өнер адамдарды түсінетіндерге және түсінбейтіндерге бөледі. Басқа сөзбен айтқанда біреулерге өнерді түсінуге бағытталған арнайы орган бар, екіншілерінде ол жоқ – бұл адамдардың екі түрлі тұқымы. Жаңа өнер, романтизм секілді барлық адамдар үшін жасалмаған сыңайлы. Ол басынан таңдаулы азшылыққа бағытталған. Өнерді түсінетін адамға өнер шығармасы ұнамаған кезде ол өзінің артықшылығын сезеді, егер өнер туындысы түсініксіз болған жағдайда адам түршігіп, өзін қорланғандай сезінеді. Осы жағдайда ол өзінің «толық» адам емес екендігін біледі. Сондықтан өнер шығармасының алдында өзін ақтап алуға тырысады».

Жаңа өнерде бұған қарама - қарсы объективті жағдайларға байланысты қалыптасқан басқа қағида да болды. Қоғамда техникалық ой - сананы пір тұтқан жаңа эстетикалық дүниетаным қалыптасты. Қоғамдық өмірдің рационализациялануы көркем шығарманы интеллектуализацияландырды. Рационалды бастауды сезімдік түсінуден жоғары қоятын көркем мәдениет қағидасы осылай қалыптасты. Ол эстетикалық сезімді интеллектульді сипатқа ендірді. Ішкі құндылықтардан жұрдай сабырлы суық, келбетсіз әсерді, адамның жан-жылуын бөтендейтін геометриялық бейтарап нәрселердің рухсыз сипатын бейнелеу жаңа көркем шындықты тудырғандай болды. Технократиялық өркениет әсерінен туған көп халықтың арасында жалғыздығын терең сезінген табиғаттан алшақтығын бейнелейтін «машиналық» эстетика жасалды. Осы эстетикалық дүниетаным бейнелеу өнерінің кубизм, суперматизм, футуризм бағыттарында жақсырақ ашылды

Кеңес дәуіріндегі бейнелеу өнеріндегі көркемдік проблемаларды былай қойып, тек қана Қазақстан суретшілерінің 1990 жылдардан бері қарайғы шығармашылық ізденістерін мысалға алып қарастыратын болсақ, онда бұл этаптар республика көлемінде ешқандай кезеңге бағынбағанмен образды шешімдердің бүкіл түрі көрініс тапты деп айтуға болады. Оған тек қана Алматының өзінде орналасқан әртүрлі галереялардағы көрмелерде орын алған көркем туындылар куә.

Бұл көріністердің өзіндік шығу көзі, табиғи өсу ортасы болған. Оны суретшілер өте жақсы түсінеді. Сондықтан көптеген суретшілер соқыр еліктеуден гөрі, осы ізденістердің философиялық мағынасын меңгеруге тырысады.

ХХ ғасырдың басында көптеген бағыттардың арасынан абстракционизмді бөліп алып қарауға болады. Абстракционизм пайда болысымен живопистің міндетіне бояу түсін әр түрлі лабораториялық жағдайда түрлендіру жолдары басталды. Оның архитектоникасы мен динамикасы басты орынға шығады. Абстракция өзіне дейінгі кубизм мен футуризмнен бөлектеніп, бояудың ойнақы әуендерін, соның әр түрлі қозғалыстарын тиімді етіп шешуге ұмтылды.

Абстракционизмнің атасы В.Кандинский болатын. Ол өзінің өнердегі руханилықпен байланысты еңбегін оған теориялық талдаулар береді. Кандинский абстракциялық өнерді: жаңа өмірді ашушы, мына өмірдің нақтылығынан гөрі суретшінің ішкі түйсігінің «ішкі әлемнің қажеттілігін (внутрений диктат) ішкі билігі» деп қараған.

Абстракциялық композициялар - иррационалды ойдың жемісі. Ми қатпарларына, не жүрек түкпіріне тереңірек бойлап, одан төл шығармашылық көздерін іздеу керек. Осы сапар барысында назарыңа ілінген құпияны көркемдік құрал-тәсілдермен бейнелеген кезде ғана нысанның табиғи тамырына жеткендей боласың. Сол кезде басым өзімдікі емес, ал қолым денемнен тыс басқа дүниенің құралы іспеттес әсер етеді. Сонымен қатар, реализм ешқашан суретшілерді қанағаттандырған емес деуге болмайды. Негізінен суретшілер бірдей болудан сақтанады.

Сондықтан З.Фрейд живописьті екіге бөледі: біріншісі қазіргі кезеңдегі «өз қалауың бойынша өмір сүру» және әлеуметтік талап «сыртқы қажеттілікке байланысты өмір сүру». Фрейдтен кейін суретшілер өз дүниесіне үңілген кезде интуитивті және иррационалды ой-сананың маңызына үңілді. Суретшілер дүниені образды сомдау және көрермендер (тұтынушылар) сол образды қабылдау барысында рационалды ой - санамен бірге, әсіресе, интуитивті және иррационалды ойға көңіл бөледі. Олар шектен тыс ұқсастық пен ешқандай өнер формуласына бағынбайтын абстракционизмге қарсы болды.

Рационалды өнер мен қазіргі живопись арасында романтиктер тұр. романтизм бірінші болып реалды живопистің тыныш ұйқысын бұзды деп есептеледі. Бірақ мұның бәрі Қазақстан суретшілері үшін өнер ізденістеріндегі бір жолы болатын. Осының өзін олар ұлттық өнердің өзіндік сипатын жоғалтпай пайдалану үшін жұмсады.

Қазақ халқының күнделікті тіршілікте өнерді табиғи күйінде асқан үйлесімділікпен пайдалана білуі аса маңызды болып табылады. Бұрынғы және қазіргі кезеңдегі жоғары шеберлікпен орындалған халықтың өрнекті, оның заттық әлеммен үйлесімді байланысын зерттеу және меңгеру біздің қазіргі жағдайларымыздағы қол өнері үшін көп нәрсе бере алады.

Кәсіпкер суретшілер халық шеберлерінен көп нәрсені үйрене алады. Бәрінен бұрын қоғамдық өмірге, мерекелерге, тұрмысқа өнерді енгізе білу маңызды. Өнер классиктері әр уақыт халықтық шығармашылықтан сусындап отырған.

Өрнектер әлемінің әр тұсында шынайылық бейнелерін, нақты заттардың нышанын табасыз. Кілемдердегі қайталанып келетін сәндік өрнектердің қосарланған ырғағында, былғары құтылардағы безендірілген көріністерде, қоңыр түспен өрнкетелген тоқылған алашаларда, сілемденген зергерлік бұйымдарда көшпелілердің халық шаруашылық қиялымен өңделген қоршаған шынайы әлемін көруге болады. Ол өрнектерде өзінше әуен үндестігін тапқан»,-деген суреттемеде суретшінің тақырып, сюжет және форма ізденістері үшін керемет ойлар жатқан жоқ па?

Бұл жай келтіре салған жолдар емес. Егер осы көрініске сол күйінде назар аударып, тереңнен қарастыратын болсақ, ұлттық өнердің өлмейтіні хақ. Жалпы айтқанда, бейнелеу өнерінің өткеніне зер салып, қазіргі таңдағы көрінісіне талдау жасасақ және оның болашағына көз жүгіртер болсақ, осы бейнелеу өнерінде қалыптасқан өзіміз білетін классикалық пікір мен қазақтың дәстүрлі шығармашылығы және осы шығармашылық негізінде пайда болған дәстүрлі халық өнері туындыларының өзіндік табиғатын, бейнелеу өнері мен дәстүрлі өнер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды, олардың өзара әсерлері мен жүйелі даму заңдылықтарын ескеруіміз керек.

Ол үшін біз, бір жағынан, бейнелеу өнерінің бір аймағын қамтитын заңдылықтарға назар аударамыз. Оның реализм шеңберіндегі көріністері мен даму тарихында орын алған көркемдік, стильдік, жалпы халықтық сипаттағы бет – бейнесін анықтап алуға тиіспіз.

Осы айтылған мәселенің екінші жағы бейнелеу өнерінің жалпы халықтық қасиеті мен бірге оның ұлттық ерекшелігі болатыны даусыз. Ал, ұлттық сипаттың қалыптасуы - өнердегі күрделі құбылыс.

Қазақстан суретшілері мен қол өнері шеберлерінің әр кезеңдегі түрлі дүниетанымдық тәжірибе мен көркемдік түйсіну дәрежесінде пайда болған өнер шығармаларына теориялық талдаулар жасаған уақытта бейнелеу өнерінің сан қилы тылсым сырларына үңілгеніміз жөн. Оған себеп қазір бейнелеу өнеріне және қол өнеріне көзқарас күн санап өзгеруде. Пластикалы, кеңістіктік әсемдік сипатына қарай заңды түрде қол өнері бейнелеу өнерінің бір саласы болып есептеледі.

Бұл живопись, графика және мүсін өнерінің бейнелеу саласы жағынан шындыққа жақындық қасиеттерін, яғни сурет өнерінің нақтылы нұсқаны дәл бейнелеу мүмкіндігіне ие екендігін баса айтып, оған екпінділік жасаған мен, егер суретші сомдаған бейне рационалды, ироционалды және интуитивті ақыл – оймен, адамның санасымен және сезімімен байланысты десек, халықтық дәстүрлі шығармашылық, соның ішінде қол өнері, ою - өрнек мүмкіндіктері бейнелеу өнері міндеттерін атқаратыны сөзсіз. Дегенмен дәстүрлі өнер – ғасырлар бойы сұрыпталып, нақышталып, тұрақты белгілері қалыптасқан өнер. Біз оның дәстүрлі мәдениетін тұтас қарастыра отырып, геобиологиялық, әлеуметтік жағдайлардың, діни – мифологиялық көзқарастың оның тарихи – табиғи қалыптасуында шешуші роль атқарғандығын, сөйтіп оның тұрақты белгілері осы жағдайларға байланыстықалыптасқандығын айтуымыз керек. Мұнда сәулет және қол өнері бұйымдарының өзіндік көркемдік пішіні, ою - өрнектіктің түзілімі мен пластикасы, бояу түсіне деген қатынасы, ауыз әдебиетінің көркемдік ерекшелігі мен ондағы кеңістіктің мифологиялық тұжырымдамасы біртұтас дүниетанымдық түсінікке, салт – жораға, философиялық категорияларға, тіршілік болмысына бағынған. Яғни дәстүрлі өнер шығармаларының өзіндік келбеті тұрақты белгілермен анықталады. Оның табиғаты реалистік, яғни бейнелеу үлгілерінен мүлдем бөлек.

Дәстүрлі өнердің реалистік бейнелеу өнерінен негізгі айырмашылығы халықтық өнерде көп жағдайларда тұрақты көркемөнер белгілері, яғни рәмізді белгілер қалыптасқан. Өзіндік канондық заңдылықтардан тұратын тұрақты белгілерде нақтылы нәрсенің бейнелері болмайды. «Рәмізді бейне жеке нәрселерді бейнелемейтін, құбылыс категорияларын анықтайды».

Бейнелеу өнері – көркем образ жасау барысында суретшінің бейнелеуші және айқындаушы құрал – тәсілдерді (бояу түсі, жағыс ерекшелігі, сызық, штрих, фактура, компазициялық кеңістіктің құрылым т.б) пайдалана отырып, жеке өзіне ғана тән қолтаңба сапасымен сөйлесу, яғни эмоционалды мазмұндық мәнді жеткізе білу әдісі.

Әрине, әр шығармаға нақты талдыу жасау мүмкін емес. Себебі шығармашылық көздері субъектиті бастаулардан нәр алады. Суретші Әбдірашид Сыдыханов айтқандай «өнер ақылдан емес, жүректен жаратылады». Оның үстіне мұсылмандық дүниетанымда адам жаратушы емес, керісінше адамды да, бүкіл әлемді де жаратқан – жалғыз Алла .

Мұхаммед пайғамбар: «Алла көрікті және сұлулықты ұнатады» - дейді. Дегенмен оның сұлулығын көзбен көруге мүмкіндік жоқ. Оны санамен, ақылмен, сезіммен, көңілмен түйсіне аламыз. Сондықтан да мұсылмандық түсінікте өнерді ақиқатты шын суретке және санмен анықталатын жалған суретке бөледі. Санмен анықталатын сурет өтпелі көңіл күймен байланысты. Ал оның ақиқаттық қасиеті санамен, ақылмен бағаланады. «Жүрегіңе сүңгі де түбін көзде; Сонан тапқан – шын асыл, тастай көрме» – деп Абай айтпақшы, суретші сыртқы көрініспен шектеле алмайды. Суретші және суретші жасап шығарған образды бағалайтын көрерменнің еншісіне субъекті бастаулардың танымы тиеді екен. Соған байланысты өнер индивидуальді сипат алады. Субъективті өнерге берілетін баға да субъективті.

Халықтың дәстүрлі өнердің тұрақты белгілерін меңгеру осы кезеңдегі талап – тілектерге арналған қол өнері бұйымдарының көркем шешімдеріндегі артитектоникалық және стильдік сипаттарынан да көрінеді.

Бейнелеу өнерінде дәстүрлі өнардің тұрақты канондық заңдылықтары бұзылғанмен халықтық өнердің керемет динамикалық ішкі энергиясы, үндестігі, философиялық ой – тәжірибесі реалистік өнер ұшін де маңызды.

Қазақ дәстүрлі шығармашылығында форманың, бояу түсінің, материалдық т.т. терең мазмұндық мәнге ие болуы немесе суретшілердің оларды сауатты пайдалана білуі арқылы компазицияның астарлы мағынасын, айтылатын ойдың идеясын күшейту көркем шығарманың табиғи сипатын арттыра түседі.

Ұлтты өлтірмейтін - оның өзіндік қасиеті, төлтума мәдениеті, салт-дәстүрі, өнері. Оны жоғары бағалай білген халықтың дәрежесі жоғары болмақ. Олай болса, қазіргі замандағы қазақ көркемөнерінің даму процестеріндегі өзгешеліктер жөніндегі сөз қозғасақ, алдымен ауызға ілінер қазақ көркемөнерінің ғасырлар тоғысындағы тамаша туындыларын өмірге әкеліп жатқан бейнелеу өнерінің алатын орны ерекше.

Еуразиялық кеңістіктің осы кезеңнің приоритеті оның абстрактілі облысында, рухани идеясында, анықталған заңдылықтары мен барға деге мағынасында, материалдығында, руханилықтан материалдықтың тәуелділігі адам әлемінің барлық таным баспалдақтарында мифологиядағыдай, дәстүрлі көзқарастағыдай, діндегідей (Тәңірліктен исламға дейінгі абстракті категориялары мен құдайылықтың көрінуінің басым болуы) сонымен қатар символикалыққа шарттылыққа, белгілікке Қазақстан өнеріндегі әр түрлі дискретті пласттардан басым орын беріледі.

Қазақстан мен Орталық Азиялық аймақтық өнеріне бұл процесс ғасырдың рухани сабағын игеруге әсер етпей қоймайды. Сонымен қатар, дәстүрлік этно-ұлттық көзқарастық негізге қайту жүзеге асырылды.

Дәстүрлі шығармашылық мүмкіндіктері реализм шеңберіне сия бермейді. Реализм көзге көрініп тұрған нұсқаны бейнелейді, ал халықтық өнерде таңбалар, ою - өрнектер мазмұндық мәнге және эмоциялы сезімге ие. Жасандылық әдемілікпен, сұлулықпен және сыртқы тиімділікпен шектеледі. Ал форманың табиғи сипаты өзінің терең мәнді идеялық мағынасымен энергиялық серпіліске ұштасады. Егер ол ұлттық рухани бастаулардан қоректенетін болса, оның табиғи сипаты да тереңдей түседі.

Өткен жолыңды қорытындылау, жете түсіну және бағалауға деген үмтылыс әр саналы түлғаға тән. Сондықтан, адамның осы қасиеті оның үлттық рухани түсінігінің жалпылама процестерін де анықтайды. Өнердің көркемдік кейіпкерлеріне дүниетанымының қандай идеялары, сезімдері мен принциптері жүзеге асырылатынын түсінуге бағытталған ұмтылыс, әсіресе дәуірлер тоғысында, мәдениет кезеңдері алмасар сәттерде ерекше орын алады. Сол себепті XXI ғасырдың табалдырығын аттар сәтте, біз өткен XX ғасырдың 90-шы жылдары Қазақстанның көркем өнеріне не әкелгені, оған біздің қандай үлесіміздің бар екендігі туралы ойланбай тұра алмаймыз. Өткен жүзжылдықта түрлі инновациялармен қатар дербес мәдени феномен ретінде кәсіби көркемөнер мен мүсін өнерінің үлттық мектебі қалыптасты және өмірден өз орнын тапты.

Түрлі жағынан көріне отырып, осы дүниетанымдық принциптер дамудың бүгінгі күнгі сатысында да бейне өнерінің негізгі тірегі болып отыр және сол арқылы қазақтың бейнелеу өнерін жалпы дүниежүзілік мәдени кеңістікке үйлесімді түрде енгізуде. Осыған орай, бүгінгі күні бейнелеу және мүсін өнері қандай нысандар мен ерекшеліктерге ие болады деген сүрақ туады? Оның сарқылмас потенциалық қандай суретшілердің шығармашылығынан қандай ағымдарды пайда болуынан көре аламыз? Ата-бабаларымыздан қалған, ғасырлар бойы шындалған мұралармен байланысады, бүгінгі күні үлттық суретшілер мектебі кәсіби толысудың қай дәрежесіне жете алады?

Мәдениет әлеуметтік және саяси оқиғаларға тікелей және дәлме-дәл тәуелді болмағанмен, қоғамдық сананың нысандарының бірі болып табылады. Көркемсуретті нысандар өз тілімен үнемі адам сезіміндегі шамалы болсын өзгерістерді, оның рухани дүниесін көрсетіп отырады. Өнер өзінің мәнерлеу құралдары мен тәсілдері жүйесінде адам өміріндегі, оның ішкі дүниесіндегі өзгерістерді сөзсіз түрде көрсетеді, көп жағдайда оны ертерек сипаттайды, алдын алады, сол себепті әлеуметтік түлғаның даму динамикасын үйлестіреді және белгілі бір арнаға бағыттап отырады. Оның дамуының әр сатыларында алдыңғы қатарға түрлі басым идеялар шығады. Қазақтың кәсіби бейнелеу және мүсін өнеріндегі 80-90-шы жылдардың соңындағы қалыптастырудың ішкі логикасы айрықша талап еткен идея бейнелеу өнерін үлттық тұрғыдан дербес түрде сипаттау идеясы болды.

Келесі жайды айта кетуіміз керек, бейнелеу және мүсін өнері өз техникасы, техноголиясы, әлеуметтік қызметі тұрғысынан алғанда Батыстан әкелінген бейнелеу өнерінің жаңаболса да, оның бүкіл жолы, ежелгі қайнар булағы бар қазақ өнерінің қуатты діңгегінің жаңа көгерген бүлағы тәрізді үйлесе дамуға толы болды. Сюжеттер ғана емес, суретшілердің үлттық мінез-қүлқы, менталитеті, қоршаған ортаны түсіну және бейнелеу тәсілдері, тікелей немесе жанама түрде бейнелеу және мүсін өнерінің сырттан келген тәсілдерінің арасынан көп ғасырлық көшпелілік өмірге негізделген, өзіндік ерекшелігі бар үлттық сезімнің қайталанбас лебінің соғып түруына ықпал етті. Соңғы онжылдықтардағы өнердің ерекшеліктері үлттық сана сезімнің парасаттылық, философиялық дәрежесінің сапалық тұрғыдан алғанда өрлеуіне ықпал ететін, өнердің рухани толысуы мен жоғарғы кәсіби деңгейінің ұштасуы болды.

Қазақстанның XX ғасырдағы бейнелеушілік өнері 3-ші мыңжалдыққа парасаттылық және рухани толысқан түрде аяқ басты. Онда қазақтың көшпенділік мәдениетінің ежелгі тамырлары мәнін тапқан және түсіндірілген. Сол айтылған мәдениетке сай негізгі қаланған жалпы адамзаттық қүндылықтардың заман суретшілері дүниежүзі өнеріндегі әдептер және жаңа бағыттар арқылы, XX ғасырдың философия мен мәдениетіндегі ірі ағымдары арқылы өз шығармаларында ашып көрсетеді. Соның қорытындысы ретінде, инновациялар негізінде бір ғасыр бұрын пайда болған бүгінгі қазақ өнері рухани ерекшеліктерін жоғалтпау мен қатар, соған сай қайталанбас пластикалық өнер тілін қалыптастырды. Мүмкін сол себепті болар, нақты көріністердің сан алуан қырға ие болуымен бірге, Қазақстан өнері танымал қасиеттерімен де ерекшеленеді. Олар: түрмыстың әкзистенциалдық мәселелерін қатысты мүдделер; үйлесімділіктің адам мен табиғаттың бірлесе өмір сүруінің негізі; творчестволық көзқарастардың кең ауқымды болуы; үлттық мәдени әдет-ғұрыптар , мұраларының шектеулілігі; дүниежүзілік мәдени кеңістікке ерікті түрде енуі. XX ғасырдың соңғы онжылдығындағы және XXI ғасырдың басындағы Қазақстандағы бейнелеу өнері мен мүсіншілігін күнделікті өмірдің табиғатпен үйлесімділігі туралы асықпай айтылатын әңгіме, адам мен Универсумының үздіксіз байланысының философиялық жалпыламасының көркемсуреттік таңбаға айналуы деп түсінуге болады. Бүгінгі күн, суретшілерінің шығармаларында жүмбақтық метафоралары және мән мен толықтырылады және сол арқылы жанданады, адам мәдениетінің ежелгі ғарышын бүгінгі күндегі адам ой - санасының жаңа ағымдарымен байланыстыратын мәндер мен мазмүндар пайда болады, суретшінің өмірге деген махаббаты, оны түсінуге бағытталған мәңгілік үмтылысы да қайталанбас түрде өмірге қайта келеді.

Классикалық академиялық халықтың көпғасырлық тарихының өзіндік жылнамасын жасайды және менің ойымша, Қазақстан өнерінде ең маңызды орынға ие болды. Тарих пен мифологиялық сюжеттер, көшпенділердің өмірінен алынған фрагменнтер, далалық және таулы пейзаждар генетикалық есті бейнелі түрде жаңғыртуға, болмыстың мызғымас категорияларын үғынуға мүмкіндік береді. Бейнелердің байлығы, олардың мифологиялық мәні, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлер мен салттардың тәжірибесі, дәстүрлі мәдениеттің трансляция талабына жауап береді және бейнелеу өнер құралдарымен ашып беруге мүмкіндіктер береді.

Реалдық әлемі дегеніміз? Әрине, мәдениеттігінің бәрі түтастай алғанда адам үшін, тарихи Адамзат тарихы реализмдық әлемі рухани көзге, естуге, түйсінуге арналған баршылық қана емес, сонымен қатар ішкі әлемімен игерілетін, адамның барлық қызметін басқаратын нәрсе екенін көрсетеді.

Қорыта айтқанда, суретші өзінің ойы мен сезімін толық таныту жолында, тек қана өзіне қажеттілерін екшеп алуда, яки толық қанды түтас образдарды жасау жолында ү_зақ дайындықтан өтті. Ол барлық бейнелеу әдіс - тәсілдерін жете меңгере отырып, кенепке немесе ақ қағазға салған әрбір бояудың түрін жігерлендіруші қуатты күшті айналдыра білді. Ол бір мезгілде өнердің міндете - көзге көрінген нәрсенің бәрін жазып ала бермей, ең алдымен -шындықты дұрыс және терең түсіну, зат пен қүбылыстың қүлшя сырларын жете ұғыну, сыртқы жалған көрініске құр еліктемей, оның ішкі әлемі, сезімін, ойын көре білу және оны бейнелеу өнерінің әр уақытта қолынан түспейтін, әркашанда қүлапта сақтайтын құралдармен дәл жеткізу қажеттігін жүрегімен ұғынды. Себебі, суретші алғашқы бояу жаққаннан-ақ, одан кейінгілерінде де салған суреттерін үнемі шындыққа жанаса ма және оған өзінің көзқарасы үйлесе ме деген жалғыз дара форманы тауып алғанға дейін кедергілергекездесе береді ғой. Әрине, бояу жағылған сайын формада жетіле береді, мазмұны да жақсара түседі. Суретшінің ойы мен сезімі заттың мәнісіне терең үңілген сайын, оның жеткен шегіне, сырт көрінісіне қанағаттануға тура келеді. Ал, егер салған туындысына көңілі толмай одан әрі іздене түссе, ілгері қарай жетілдіре берсе, тіпті жақсы, себебі іздену үстінде жоғын табады, машықтанады. Ал, болмысты творчестволық түрғыдан меңгере берудің тіпті де шегі жоқ қой. Басқалардың творчестосынан үнемі үйреніп және қадағалап отыру суретшінің өзін-өзі сезінуіне және өз еңбегіне сырт көзбен қарай білуіне көмектеседі. Сондай-ақ, суретші өз өнерін басқалардың творчествосымен салыстыра бақылап, оны суреткердің қоғамдық міндетімен, мән-мағына туралы жалпы ұғыммен байланыстыра қарай алуы қажет.

Кең мағыналы «реализм» ұғымының шексіз кеңістігінде еркін қалыптап жүрген Қазақстан өнерінің санқырлығын айқын танытатын осы ерекшеліктер 3-ші мыңжылдықтың басындағы Қазақстанның бейнелеу өнерінің шарықтауы туралы менің сенімімді қуаттайды. Бүгінгі танда Қазақстан өнері бірегей өркениетті ғарыш ретіндегі қазақ мәдениетініңсақталуы мен дамуындағы үлы жасампаз қызметі атқарады және әлемдік мәдени кеңістікке енуіне жол ашады.

Мемлекеттің негізгі мақсаты - ұлттық қауіпсіздікті сақтау дейміз. Ұлттық қауіпсіздікті сақтау - қорғаныс күштерін нығайтып, ел ішіне енген арам пиғылды адамдарды аңду ғана емес, ел азаматтарының бірлігін сақтау, рухы биік, өз ұлтының барлық асыл қазынасы мен асыл қасиеттерін бойына сіңіре білген, өз дәстүрі мен салт-санасын өзгеге айырбастамайтын саналы азаматтарды тәрбиелеп, қалыптастыру. Оның бірден-бір төте де сенімді жолы біреу-ақ, ол - жас үрпақты мәдениет арқылы тәрбиелеу. Мәдениет - көптеген тоғышарлардың түсінігіндей клубтар мен дискотекалар ғана емес, мәдениет - тіл, тарих, музыка, әдебиет, экран, телеэкран, т.б. Біз көп айта беретін үлттық идеология дегеніміздің өзі негізінен мәдениетке сүйенеді. Сондықтан біз шекараны қалай қорғасақ, мәдениетті де солай қорғауға тиіспіз. Қоғам мүшелерінің парасат деңгейі мен рухани биіктігі жоғары болған сайын мемлекет негізінің іргетасы да соғұрлым берік болмақ.

Осы қағиданы анық түсінгеннен кейін мемлекеттің алдынан мәдени дамудың бағытын таңдау, оны таңдағаннан соң сол дамудың стратегиялық концепциясын жасамай тұрып, мемлекеттік идеология туралы ойлаудың өзі жалаң идея, сөз жүзіндегі игі қана боп қалары даусыз. Қазақтың мәдениет және өнертану ғылыми-зерттеу институты осы концепцияны жүзеге асыру үшін арнайы бөлім ашып, іске кірісіп кетті.

Қазақстан - территориялық, экономикалық және геосаяси жағынан өзге мемлекеттерге үқсамайтын бірден-бір ерекше мемлекет. Оны қоршаған мемлекеттердің конфессиялық, экономикалық, саяси қүрылымдары мүлдем әр басқа. Бүған келіп, республиканың өз ішіндегі әр түрлі ұлттар мен ұлыстардың тілдік және ментальдық әр алуандығын қоссақ, мәдени дамудың жалпы мемлекеттік стратегиясын жасап шығу оңайға соқпасы белгілі. Ол үшін әр түрлі тілдік, діндік және тарихи-мәдени ерекшеліктерді мен заң ғылымының өкілдері де белсене араласуы қажет .

Қазақстанның мыңжылдықтарихы бейне бір көз алдымызға Кіндік Азияның шетсіз-шексіз кеңісгігінде тіршілік кешіп жатқан адамдардың сандаған ұрпақтарының қолымен жасалған мәдени мұраны жайып салғандай. Бұрынғы және қазіргі кездегі қазақ шеберлерінің өнер шығармаларында айналадағы дүние турәлы адамның ең жарқын да асқақ ұғымдар санатындағы таным-түсініктері, әрбір шығарма иесінің ішкі әлемінде өмір сүретін бітім-болмыстың ең бастапқы үйлесімділігі жайлы оның армандары жүзеге асып жатады, сөйте келе бұл құбылыс оны тамаша өнер шығармаларын тудыруға шабыттандыра бермекші.

Сәндік-қолданбалы өнер ертеде үй ішілік қолөнердің дамуымен қатар пайда болған. Алдымен халықтың тұрмысқа, тіршілік етуіне қажетті заттарды қолдан жасауына байланысты қолданбалы өнердің, соңынан олардың эстетикалық талап-сұраныстарының өсуіне орай пайда болған сәндік өнердің бірлесуінде сәндік-қолданбалы өнер туындаған. Бірақ ХХ ғасырдың бас кезеңіне дейінгі әдебиеттерде негізінен «қолөнер», «қолөнер кәсіпшілігі», «қолданбалы өнер» ұғымдары қолданылған.

Қолмен немесе құралдармен, техникамен өндірілетін қолданбалы, сәндік, сувенирлік бұйымдар түрлерін ұқсатып жасаудағы идеялар мен ойлардың, материалдар мен көркемдік шешімдердің, техникалар мен технологиялардың, ұлттық нақыштардың жиынтығын құрайтын өнер түрі. Сәндік-қолданбалы өнер арқылы жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың маңызды факторлары болып оның ерекшеліктері мен атқаратын қызметі табылатындығын ескеру керек. Сәндік-қолданбалы өнердің ерекшеліктерін оның қамтитын салаларына қарай шартты түрде төрт топқа топтастырамыз: 1) көркемдік-эстетикалық ерекшеліктер: мағыналық-мазмұндық, сәндік, дәстүрлік. Олардың өлшемдері болып айтылар ойдың символдар, образдар, түр-түстер мен композициялар арқылы бейнеленуі, осы белгілер арқылы әр түрлі ақпараттардың берілуі, олардың сәнді де, әсем бейнеленуі табылады; 2) практикалық ерекшеліктері: тұрмыстық, шаруашылық, мерекелік, сувенирлік – қолданысқа арнайы жасалынуы және игілікке пайдаланылуы саналады; 3) еңбек ерекшеліктері: осы өнер түрін жасау процесіндегі өзгешеліктер – жеке және ұжымдық (топтық, қауымдық, рулық, ауылдық) еңбек етуі, олардың музыкалық, әдет-ғұрыптық сүйемелденуі, осы процесте эстетикалық-адамгершілік қарым-қатынастардың қалыптасуы. 4) шығармашылық ерекшелігі: дарындылық, шеберлік, кәсібилік –шығармашылық дарындылықты дамытуы, шеберлікті шыңдауы және кәсібилікті меңгертуі.

Осыған байланысты өнердің бүгінгі күнге дейін анықталған атқаратын қызметін шартты түрде былайша төрт топқа бөліп жүйелеуге болады: 1) ағартушылық – белгілі бір өмір туралы білімдер, танымдық білімдер, мәліметтер, пікірлер, теориялар, осы аталғандардың формалану белгілері; 2) коммуникативтік – суретші мен оның аудиториясының, халық пен ұрпақ арасындағы қарым-қатынас жасау құралы, білімдерді ғана емес, сезімдерді де жеткізу арнасы, адамдардың рухани қарым-қатынас құралы, көркемдік мәдениетті қоғамдық байлыққа айналдыруы, философиялық, құқықтық, этикалық, діни және т.б. идеяларды таратуы; 3) гедонистикалық – білім алушының эстетикалық әсем сезімдерін оятуы, рухани тұрғыдан көңіл-күйді көтеруі, айрықша сезім сыйлауы, құндылық бағдарлық, эмоционалдық, эстетикалық, көріністілік сапасы; 4) тәрбиелік – адамның рухани өмірін қалыптастыруға, әр түрлі қоғамдық идеалдарға сәйкес оның санасына, сезіміне, еркіне ықпал етуі.

Ұлттық мәдениет халықтың ежелден жалғасып келе жатқан өзіне тән өнері, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, дүниетанымы есебінде жетіліп отыратыны белгілі. Бүгінгі таңда қазақтың дәстүрлі өнерін, оның мәдениеттанулық негізін дұрыс көрсете танып, біліп, өнер түрлерін жинақтап, зерделі зерттеудің маңызы артып, жастарды сол ұлттың салт-дәстүрінің негізінде тәрбиелеудің қажеттігі өсіп отыр. Сондай қажеттіліктің бірі – халқымыздың қолөнері, соның ішінде ою-өрнек пен зергерлік, сәндік қолөнері, әшекейлеу әдістері өнерінің тәлім-тәрбиелік, эстетикалық-танымдық мүмкіндіктерін қазіргі ұрпақ тәрбиесінде тиімді пайдалана білу болып табылады. Оның үстіне қазақ халқы өнері өзінің бай тарихы, терең мәдени-философиялық мазмұны, өзіндік ұлттық сан-қилы ерекшелігімен қымбат әрі құнды. Сондықтан да оның мәдениеттанулық негіздерін көрсету, танып-білу, жоғарғы оқу орындарында ұлттық тәлім-тәрбие беру процесінде қажетті мәселелердің бірі болып табылады.

Әр халықтың сан ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесінде өзіндік рухани тарихы, тағлымы, ой-пікірі, қорытынды түйіні болады. Күн санап халқымыздың дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас өсіп келеді. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қолөнердің ғасырлар сынынан еленіп, бүгінгі таңға дейін жетуі оның өміршеңдігін, мәдениеттегі өзіндік орнын, қажеттілігін айқындап тұр. Енді осы мұралардың құндылығын арттыру, дәстүр сабақтастығын жалғастыру, оған дәнекер болу әрбір ұлттық мәдениетке көзінің қарашығындай қамқорлық жасау зиялы қауымның борышы мен парызы. Бар әдемі құндылықтарды сырттан іздемей, оны өзіміздің асыл мұралардан іздеу, оны жандандыру, қалпына келтіру, мәдениеттанулық деңгейге көтеру – бүгінгі таңдағы ең бір көкейтесті, өзекті проблемалардың бірі деп түсінеміз.

Қазақ халқының ескі заман дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақтан ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, ұзақ жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қол өнерімен танытып келген өшпес өнер кейінгі уақытта да танытпақ. Қазақ халқы мол байлығымен республика жерінде ескіден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді, салтты өркендетуші, ары қарай жаңғыртып, байытушы.

Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті ғасырдан бастама алып, осыған орай мәдениеттің тарихи қозғалысын, заңдылықтарын біліп-танудың мәні артып отыр. Белгілі философ А. Қасымжанов айтқандай, «қайта жаңару уақыты туды, ол рухани тамырларымызды зерттемей, ұғынбай іске асуы мүмкін емес. Іздену, ұғыну, өткенге құрметпен қарау бұл - халықтың іштей түлеп, өзін-өзі тану жолына түсуі, өркениетті қоғамдағы озық халықтың қатарына терезесі тең қатарға қосылуы. Халықтың тарихи мұрасының өрлеуі ұлттық сана сезімінің өсу процесінің негізгі бөлігі болып табылады. Мұнсыз халық тәуелділігі дегеніміз сөз болып қала бермек» (Касымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. - Алматы: КазНУ, 2001. - 301 с.).

ХІХ ғ. 2-ші жартысы мен ХХ ғ. басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері ең жоғарғы даму баспалдағына көтеріліп, өмірде өз орнын ала білді. Қазіргі таңда қазақ қолөнерін жан-жақты этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе үшін де маңызы өте зор. Қазақтың қолөнері жалпы қазақ мұраларының даму жолындағы, мәдениеттің ішіндегі негізгі бір саласы. Ұлттық мәдениеттің бір саласы қолөнер болғандықтан, қолөнер шеберлерінің дәстүрлі талабын да жан-жақты зерттеу болашақ жастардың ісі. Қолөнер – баға жетпес, өшпес мұра. Оны қорғай да, қолдай да білуіміз керек.

Киіз үй жасайтын ағаштарды үйшілер көктемнен әзірлеп, бір жыл бойы көлеңке жерде сақтап, кептірген. Киіз үй сүйегінің жасалуы көптеген еңбекті талап етеді. Киіз үйдің үлкен-кішілігі кереге қанаттарына сәйкес болады. ХІХ ғ. 2-ші жартысы мен ХХ ғ. басында тараған киіз үйлердің түрлері 4-12 қанатқа дейін кездескен. Академик Ә. Марғұланның зерттеулерінде 18-30 қанатты үйлер болған дейді.

Қазақ даласында ершілер өнері жоғары бағаланды, талапты іскер ершілерді қолдан-қолға тигізбеді. Ерлерге, әйелдерге арналған ер болды. Әйелге арналған ер өзінің сәнділігімен көзге түсті. Әйел ерінің сүйегі ауыр, әшекейі мол болды. Әйел ер тұрман жабдықтары (тоқым, үзеңгі, жүген, айыл) түгел бір ғана ершінің қолынан шыққан. Әйел ерін әшекейлеуде кең тараған тағы бір түрі – оймалы өрнек. Ол үшін темір әшекейлердің ортасынан әр түрлі өрнектерді немесе өрнекті ойып тастап, қалған жеріне күміс істейді. Еркектердің ерлерінің сүйегі жұқа және ықшам болды, жеңіл ағаш ісіне көп көңіл бөлінеді. Күміс әшекейлері тым шағын, бірақ әдемі.

Қазақтардың өнері дамыған сайын, тынысы кеңейіп, өнер түрлері Қазақстанның барлық жерлерінде түгелдей өрістеді. Әр өңірдегі өнердің қалыптасып, дамуына көрші халықтардың ықплы зор. Ата-бабамыздың қолөнер мұраларын жақсарту – қазіргі заман жастарының ісі, халықтың ертедегі істері жарасымды жалғасын тапса, өнер дамыған үстіне дами береді (Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Қазақстан, 1995. - 240 б.).

1958 ж. Мәскеуде болып өткен қазақ өнері мен әдебиетінің 10 күндігі «алтын кемер белге сән, асыл жиһаз елге сән» деген даналығының растығын паш еткен үлкен оқиға болды. Мәскеу жұртшылығы қазақтың қолөнер шеберлері жасаған заттардың мыңнан аса экспонаттарын көргенде қайран қалған. Шығыс Қазақстандық Қ.Көшкенова, Н.Сарымбаева, Ш.Мұстафин, халық оюшысы Ғ.Иляев және басқа көптеген халық шеберлерінің ою-өрнектеп жасаған бұйымдары аса жоғары бағаланды.

Қолөнердің үш тобы – ХІХ ғ. аяғы, ХХ ғ. басында қазақ өнерінің жүйесін құрады. Қолөнердің алғашқы түрі өте көнеде пайда болған. Ол өзінің қарапайым геометриялы элемент пен мотивтер құрылысымен айрықшаланады. Ол түзу және қисық сызықтардан, қарапайым геометриялық фигура, күрделі емес комбинациялардан құралған, тас заманында пайда болған. Жеке элементтер мен мотивтер бірінің үстіне бірі қосылып, бронза дәуірінен бастап, осы уақытқа дейінгі қолөнерді құрайды. Алғашқы ою түріне сызықтар, вертикалды және қисық параллельді сызық белбеуі, үшбұрыш, ромб, квадрат, шеврон, шандра, крестер мен әртүрлі белгілер жатады.

Екінші қолөнер түрі, яғни қазақтың декоративтік өнері көптеген мыңжылдықтарды қамтиды. І мыңжылдықтар ортасынан б.ғ.д. ҮІІ-ҮІІІ ғ. жатқанымен кейбір элемент пен мотивтер өте көне, тіпті тас ғасырына жатады. Бұл түр нақты белгілері арқылы бөлініп алынған, оның мағынасы мынада: қисық сызықты форма мен түйіншіктелген немесе аяғы спираль тәрізді бұралған, жазық және бір қалыпты ою мотивтері мен композицияда. Оның шыққан элементі мен симметрия түріне бағыңқы.

Бұның негізгі органикалық форма әлемі - өсімдіктер мен зооморфты бәрі бір құрылысты заңға бағынады. Жалпы құрылыс композиция өзара сызу элементтерімен өте жақын болған, кейде өсімдік пен зооморфты ажырату қиынға соғады. Бұл топқа өте көне спираль тәрізді, розетка, дөңгелектерді де жатқызамыз.

Үшінші қолөнер түріне күрделі геометриялық конфигурациялар мен көпжақты бұрыштар, сатылы ромб, жұлдыз тәрізді фигуралар, күрделі крест формаларды енгізуге болады.

Қазақтың қолөнер жүйесін осындай ою түрлері құрайды. Қазақ оюлары толық жүйе құрайды. Өз кезегінде ою құрылысын құрау қосалқы бөлім өте күрделі кеңістік ансамбіліне құралады. Әр түрдегі ою мотивтері мен композициясы қазақы декоративті өнері де шешімін табуда көптеген әртүрлі типтер және симметрия шекті сандар элементін қолданады.

Қазақ «өнер алды - қызыл тіл» дейді. Дегенмен,сурет өнері осы тілден бұрын пайда болған тәрізді. Өйткені сонау тас ғасырынан қалған таңбалы тастарда ою-өрнектер арқылы адам баласы тым ерте-ақ өз ойын суретпен жеткізуге талпынған көрінеді.

Сонау алғашқы қауымдық құрылыс кезінде үңгірді мекендеген адамдар өздерінің тірлігін сурет арқылы баяндап,үңгір қабырғаларына қашап салған екен. Бұл туралы археологиялық деректер мен ғылыми еңбектерде көрсетілген. Одан бері келетін болсақ, б.д.д. V-ІІІ ғ.сақ дәуіріндегі Пазырық қорғандарынан табылған ою-өрнектер қазіргі біздің ою-өрнектерден айна қатесі жоқ дүниелер.Сондықтан біздің тегіміз тым әріде жатқандығын,тіпті ұлт болып қалыптаспай тұрғанның өзінде ою-өрнектің тілі қазіргі біздің ою-өрнектің тілімен бірдей болып тұрғандығы.Соған қарап,бейнелеу өнерінің тарихы тіл өнері қалыптаспай тұрғаннан да бұрын басталғаны байқалады. Күні кеше Берел қорғанынан табылған зергерлік алтын бұйымдар қазақ халқының материалдық байлығының негізі екендігінде дау жоқ.Ондағы аң стилімен жасалған бұйымдарға қарап,зергерлік өнердің тым ерте дамып,биік шеберлікке жеткендігіне ғалымдар қауымы көз жеткізіп отыр. Сондай-ақ Жетісудан, Шілікті жазығындағы обалардан табылған Алтын адамдардың бойындағы әшекейлер тым биік талғам,асқан шеберлікпен орындалуы,тіпті бүгінгі зергерлердің қолынан келе бермейтіндей.

Бір ғана киіз үйді алып қарасақ,қ андай даналық пен шеберлік ұштасқан көркем дүниені көреміз. Осы киіз үйде біздің ұлттық салт-дәстүріміз біте қайнап дамыды. Өнерге тұнып тұрған киіз үй формасының өзі де ғажап.Ол мына жер бетін күмбездене қоршап тұрған аспан әлемі секілді әсер береді.Үй ішіндегі басқұр, тұскиіз, жихаз, ыдыс-аяқ атаулы ою-өрнекпен әшекейленген. Табиғат пен ғарыш арасындағы үйлесімділікті танып білген ата-бабамыздың даналығы мен эстетикалық талғамының күштілігіне қайран қаламыз. Қазақ халқы ислам дінін қабылдағанға дейін табиғатқа, Тәңірге табынып,сеніп келген уақыттың ізін, әсерін осынау қолөнер бұйымдарынан көруге болады. Көшпенділік өмір салт табиғатпен тіл табысып,оның құпия сырларына терең мән беруге үйретті.

Қазақ халқының көшпенділік кезеңде бар байлығы алдындағы малы болғандықтан,оның тұрмысы мен қолданыстағы заттары сол малдың терісі, жүні, сүйегінен алып жасалынды. Қымбат тастармен, алтын-күміспен безендіріліп, әшекейленді. Бұл жағынан алғанда халқымыздың қолы жеткен көркемдік дүниелерінің сапасы мен сәндігі, жасалу технологиясы академиялық деңгейге көтерілген.

Халықтың қолөнерінде әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар да кіреді.Қолөнерде көңілге қонымды мәнерлер мен ондаған қолданылған әдістер архитектурада кеңінен қолданылып келеді. Ертеден біздің заманымызға дейін сақталған мазарлар мен ескерткіштердегі, діни әртүрлі құрылыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді ою-өрнектер,ағаштан қиюлап,тастан қашалып жасалған діңгектер- халық өнерінің тамаша туындылары.

Қазақ халқының қолөнері ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу,кесте тігу, өрмек тоқу, киіз басу кең өріс алды. Бұл кезде жастарға арнап ер-тұрман мен белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға жасап оларды түсті өрнектермен әшекейлеу өнері де өрістей түсті. Қазақ халқының Қарыс қазы - балықта, қалың қазына – халықта деген мақалы да осы өнер молшылығынан туған еді.

Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың сапасына қатты талап қойылып,олардың әрі ұнамды,әрі сәнді болуын қалады. Еңбек үстіндегі шығармашылық ізденудің нәтижесінде тұрмысқа керекті заттардың жаңа алуан түрлері жасалып отырды. Сонымен қатар жихаздардың ою-өрнектері талғамға қарай жаңа мәнер,жақсы әшекейлермен безендірілу және жихаз-мүліктердің жаңа түрлерін шығару талабы да арта түсті.

Халық қолөнерінің тоқу ісінде қолданылатын өте қарапайым әдісі - өрнек. Бұл күрделі емес, қарапайым кез-келген жағдайда қолданылып, керекті жабдықтары оңай табылатын өрнектің 2 түрі бар. Біріншісі аспалы немесе термелі өрнек, ондайда өрнекте кілем сияқты тұтас, енді заттар тоқылады, екіншісі жай өрнек дейді. Жай өрнек алаша, шекпен, қап, қоржын, басқұр сияқты енсіз нәрселерді тоқуға арналады. Жай өрнек – ең көп қолданылатын түр. Өрнекке арналып иірілген жіптер істелетін бұйымдарға байланысты өрнектерге қарай бірнеше түсті болады және ол түстер бөлек-бөлек домалақтанады.

«Үй жасауы – кілем» дейді халық. Кілем - жайсаң төселгіш, ілсең – сән, осындай ел аузына іліккен асыл қасиетін ол әлі сақтап келе жатқан бағалы зат. Қазақстан территориясында көне заман деректерінде олар тап осы күнгі аттарымен аталады. Мысалы, бұқар кілем, жол кілем, халық кілем, мақта кілем деген сияқты көптеген атаулардың өзі-ақ қазақ халқының кілем тоқумен ертеден таныс екенін және кілемнің әр жерде әр түрлі мәнерде жасалғандығын айғақтайды. Кілем екі түрде тоқылады: аспалы өрнек, кілем өрнегі делінеді. Кілем өрнегінде әртүрлі, түрлі түсті бояулар қолданылып, сәнді шығады.

Зергерлік - өте ертеден келе жатырған өнер саласы. Әсіресе, оған қазақ халқы көп көңіл аударады. Әртүрлі сәнді бұйымдар асыл тастардан жасалған қымбат заттар әлгі шеберлер қалдырған халықтық мұра болып табылады (Қазақтың зергерлік бұйымдары. Алматы: Өнер, 1981, 28 б.).

Зергерлік өнердің Қазақстан топырағында сонша ерте заманнан-ақ болғандығының бір куәсі Кеген ауданындағы Ақтас қыстауынан табылған алтын сырғалар. Археологтар оның б.з.б. І – ІІ ғ. Жетісу бойын мекендеген үйсін елінің зергер-шеберлердің қолынан шыққандығын анықтады.

Қазақ елінің зергерлік өнері ертеден келе жатырған көркемдік өнерінің түрі. Қазақ халқы алтын, күміс, жез, мыс сияқты қолданылатын нәзік жұмыстарын зер дейді. Ерте көне түрі зерлі тон, зерлі шапан, зерлі кемешек деп тіркестіле береді. Осындай зерлі бұйымдар көркем өнерді, шеберлікті білдірді. «Зер», «зерделі» деген сөз асыл, таза, салтанатта әр мағынаға ие болады. /15/

Халық зергерлері көбіне білезік, өңір жиек, сақина, сырға, жүзік, шолпы, сәукеле сияқты адамның өз бойын әсемдейтін заттарды жасады.

Қолөнер шеберлері өрнектеліп болған заттарды әдемілеу үшін оны түрлі қағазбен, шұғамен, мақтамен, жұмсақ матамен ысқылап, жылтыратады. Сақина, білезік, сырға сияқты бұйымдарды қазақ зергерлері осындай әдіспен жасады. Білезіктерге келсек, қос білезік, бес білезік, жұмыр білезік, орама білезік деген тағы басқа түрлері бар. Сақина мен балдақ саусаққа салынады. Сақиналар әшекейлер мәнеріне қарай, көздерінің бейнелеріне қарай да әртүрлі аталады. Мысалы, тасты сақина, моншақты сақина, құсмұрын сақина, бұрамалы сақина т.б. болып бөлінеді. Сақина көздеріне теңбіл тас, су тас, көк тас, құлпырма тас, гауһар тас және ақ тасты пайдаланған. Кейде зергерлер қырланып, боялған моншақ шыныларды да сақина көздеріне отырғызады.

Шолпы - әйел әшекейінің ішінде сәнді әрі күрделілердің бірі.Қазақ даласында оның түрлері өте көп. Шолпыны сән әшекейі ретінде және оның салмағының әсерінен шаш ұзын болып өседі деп таққан. Мұны байлықтың, баршылықтың белгісі деп есептеген. Шолпының жалпыға бірдей ел арасында көп тараған түрлері қоңыраулы, қозалы, қосүзбелі, сағат баулы, маржанды, шаш теңге т.б.

Шашқапты бойжеткен қыздар мен жас келіншектер шаштарына киетін болған. Оны қыз-келіншектер жүн сабау, киіз басу, ши тарту, мал сауу жұмыстарына араласқан кезде киетін болған. Шашқап көк, жасыл, қызыл, қара түсті мақпалдардан жасалады. Оның оң жақ бетіндегі мақпалдың айнала шеті, екі жақ басы алтын-күміспен зерленеді. Мақпалдың ортасына ою-өрнектің ұнасымды түрін пайдаланып, ақ меруерт тізеді.

Зергерлік ою-өрнектерді қалыптастырып, қазақтың ұлттық киімдерін безендіріп,әшекейлеуде қолданылады. Зергердің қолынан шыққан киімдер әрі сәнді, әрі ықшам болып келеді. Зергерлер киімдерге әртүрлі аңдар мен гүлдердің, өсімдіктердің кескінін қолданған. Ұлттық киімдерге әртүрлі ою-өрнектерді пайдаланған. Ұлттық киімдер қазақ халқының жүріс-тұрысын, келбетін, тәртібін көрсеткен.

Қазақ халқының тұрмыс тіршілігіне, руына, әшекей тағуына, жер аймағына байланысты өзіндік ерекшеліктері болды. Оңтүстік жақта бояу түрі мол қолданылады. Солтүстік, Орталық Шығыс Қазақстанда сүйекпен, күміспен, асыл тастармен әсемдеу жағынан өзгерістер кездесті. Зергерлік қолөнер Батыс және Оңтүстік аудандарында кең тараған. Оңтүстік- батыста әйел адамдарының әшекейлері жақсы өрістеді. Осылай қазақ халқының зергерлік тәсілдері әр түрлі сәндік-әдемілікті байқатады. Сәнді өнер адамдарды сұлулыққа, әдемілікке шақырады. Сәнді қолданбалы өнерді бағалап, қастерлеп, жан-дүниемізбен сезінуіміз керек. Бұл өнер әр жанұяда, тұрмыста қолданылатын сәнділік қолтаңба.

Қазақта қайсыбір түстердің символдық мәні бар: көк – түс – аспанның символы, қызыл түс-оттың, күн көзінің символы, ақ түс – ақшаттың, қуаныштың, бақыттың символы, сары түс-ақыл-парасаттың, қайғы-мұнның символы, қара түс – жүр символы; жасыл түс – жастықтың, көктемнің символы. Затты осы түстердің бірімен болғанда оған белгілі мен беріледі. Демек, бояу мен түсті таңдап орналастыру тарихында әрбір елдің ұлттық өзіне тән талғамы мен татымы болған.

Мысалы, бір өңкей шахмат төртбұрышты құралып, шық-иық болып өрби түсетін “омыртқа” өрнегін алып қаралық. Онда көбнесе түстер нақ ортадан бастаб шетке қарай түрленеді. Сонда ортада - қара, ақ, қызыл, жасыл, сары, көк түс келеді.

Бұрын табиғатта жиі кездесетін және сол күйінде пайдалануға жарай беретін ақ, сары, көк, қызыл және қара топырақтар, түрлі түсті жосалар (сары, көк, қызыл) ағашты, теріне, қайысты бояуға жұмсалған. Сол сияқты малдың қанын, қара бауырынан, көк бауырынан да бояу ретінде пайдаланған. Көк текенің бүрі, мойыл, долана, қарақат, бұлдірген, итмұрын және тағы басқа да осылар тәрізді түрлі жемістердің шырыны да дояр турған бояу десе болғандай еді.