Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Эллиндік әдебиеттің кезеңдерін атаңыз
   
2. 
   Эллиндік әдебиеттің көрнекті өкілдеріне тоқталыңыз
   
3. 
   Эллиндік дәуірдегі әдеби жанрлар жөнінде
   
4. 
   Эллиндік әдебиеттің тоқырауға ұшырау себептерін атаңыз
   

Ежелгі Рим әдебиеті

Рим алғашында орталық Италиядағы латын тайпаларының аз ғана саяси орталығы болып саналды. Римнің солтүстіктегі көршілері шығу тектері анықталмаған шығыс және грек эле­мент­тері үйлесушілігімен ерекшелінген мәдениеті дамыған этрус халқы болса, шығыста – оскстық (латынға туыстас) тілде сөйлейтін италийлік тау тайпалары мекендеген. ҮІ-ІҮ ғ. аралығында Рим біртіндеп туыстық бірлестіктен құл иеленуші мемлекетке айналды. Бұл үдеріс Римде де екі жүз жыл бұрынғы Грекиядағыдай өтті. Римге бір жағынан этрустік сауда-қолөнер полистеріне қарсы, ал екінші жағынан италийлік тау тайпаларына қарсы жүр­гі­зілген күрес айтарлықтай қиындықтар әкелді. Бұл жағдай Римге барлық күшін жұмыл­ды­руды қажет етті. Соғыстағы қатал тәртіп, мемлекеттегі қатаң заңдар, отбасыдағы әкенің қатаң әмірі – рим қоғамының осы уақыттағы негізі, тіпті халық жиналысы да Римде әскери жағдайда ұйымдастырылды.

Римнің италийліктер және этрустермен күресі жеңіспен аяқталды. ІІІ ғ. орта шенінде Италия толық Рим иелігіне өтті. Рим бір уақытта латындық құрлық пен судың тоғысқан жерлерін иеленуші сауда нүктесіне айналды. Қарсыластарынан артықшылығы, міне, осы жерде болды. Сауда полисін дамытумен сыртқы мәдени ықпалдар кең қабылданса да, римдіктер өзіндік дәстүрлі әдет-ғұрпын жоғалтпауға тырысты. Ертедегі Римнің рухани мәдениеті италийлік, этрустік және гректік элементтерінің синтезделуімен сипатталады.

Италияның Римге күшпен қосылуының себебінен де италийлік мәдениетінің тілі, енді латын тілі есептелді. Ал оскс тілінде әдебиет қалыптаспады /окс фольклоры – аттеллана туралы төменде айтылады/. Этрустік тілдегі әдебиет діни және ғұрыптық мәтіндермен шектелді.

Ерте латын шығармашылығы туралы кейінгі уақыттағы авторлардан және азын-аулақ үзінділер арқылы белгілі. Ол толығымен мемлекет пен қауымның қажеттілігіне қызмет ат­қар­ған. Мысалы Сенаттағы не халық жиналысында саяси сөздер, «ХІІ кесте заңдары» жастарға римдік әдеп негізінде жаттатылды. Абыздар жылнамалар жазған, онда жоғарғы қызметтегілердің есім­дері, Римнің жеңілу мен жеңістерінің тізімдері, рим халқына құдайлар рахымы не керісінше және т.б. Мейрамдарда құдайлар құрметіне әнұрандар айтылды. Жеңіс салтанаты кезінде рим әскерлері көз тимеу үшін күлкілі әндер, тойларда әзіл-қалжыңды ән­дер айтқан. Атағы-даңқы шыққан жандарды жерлеуде арнайы адамдар жоқтау айтса, туыста­ры мақтау сөздерін аямаған. Бұл сөздерді жерленген адамдар табыттарынан оқуға болады.

Римнің сөз байлығын дамытуда жеңіс әндері (кейін эпосқа айналған) мен ойындық қойы­­лымдар (драмалар) үлкен үлес қосқан. Жеңіс әндерінде ата-бабалардың ерліктері жыр­ланған, міне, солардан кейін поэтикалық Ромул, Кориолан және басқа рим батырлары туралы аңыздары тарихи дәстүрге айналған. Римдегі ойындық көрсетілімдер екі түрлі болды: біреуі – этрустерден (хорлы фесценнин, күлкілі екі жақты өлеңдер), екіншісі оскс (ателла­налар – күлкілі тұрмыстық сюжеттер, төрт маска ойнаған: ақымақ жас Макк, егде ақымақ Папп, мешкей әрі мақтаншақ Буккон, бүкір зұлым Дюссен) әсерінен қалыптасқан. Алғашқыда бұл ойындар ауылшаруашылық өнімді жинау, тойлау уақытында қойылған. Кейіннен этрус­тық музыка және би элементтерін сіңіріп қалаға да жеткен. Осылайша Римнің тұрақты ойын­да­рына (364 жылдан б.з.) енді. Ателланалар да көп уақытқа дейін өмір сүрген.

Ал римдік жазбаша поэзияның қалыптасуы мемлекеттің б.з.д. ІІІ ғ. екінші жартысын­дағы жалпы өзгерістермен байланысты. Бұл кезде Рим әскері алғашқы рет өз шекарасынан шығып, екі ауыр шайқасты (1-ші 264-241 ж. және 2-ші 219-202 ж. Пуни соғыс­тары) жеңген. Рим өзінің ең қауіпті көршісі ‑ Карфагенды жеңіп, дүниежүзіндегі Македония, Мысыр және Селев­кид патша­лық­та­ры­мен теңесті. Гректердің қоғамдық көзқарасы италиялық жаңа мем­ле­­кетке қорқынышпен қарады. Өзінің дүниежүзілік мәртебесін көтеруде, римдіктер әдебиет­ке жүгінді. Сенатор Фабий Пиктор грек-хатшылары көмегімен рим тарихына грек тілінде алғаш­­қы жалпы шолу жасады, онда автор троялық шығу тектері және Римнің жоғарғы мақ­саттарын (210-203 ж.) көрсетті. Грек тіліндегі Фабий және оның ізбасарларының шығарма­лары римдік тарихи проза­ның алғашқы үлгілері саналады.

Алғашқы рим ақындары орта және төменгі тап өкілдерінен әрі шалғай жатқан эллиндік облыстардан шыққан. Солардың ішінде Ливий Андроник, Гней Невий және Маций Плавтар болған. Бұлардың шығармаларынан Плавт комедиялары ғана сақталған, қалғаны бірең-сараң үзінділер түрінде жеткен. Олардың шығармашылығында бірнеше ұрпақтардың ерлік әндері мен театр мейрамдарына арналған сценарийлері көрінеді. Десе де Рим әдебиеті өзінің сұрақ­тарына дайын жауаптарды грек әдебиетінен тауып отырды.

Осы жолда бірінші қадам қарапайым грек поэзиясын латын тіліне аудару болып табылады. Бұл қадамды таренталық грек, Рим сенаторымен азат етілген құл Луций Левий Андроник (шамамен 275-200 ж.) бастады. Ол Римде балаларды латын және грек тілдеріне оқытты. Оқыту қажеттілігінен ол Гомердің «Одиссеясын» сатурндық өлеңмен латын тіліне аударды. Бұл аударма Цезарь және Августин кезеңдеріне дейін мектептік оқу құралы ретінде пайдаланылған. Басқарушы ұйымдардың тапсырысымен театр көрсетіліміне трагедия мен комедиялар аударып, өзі соларды қоюшы режиссер әрі актер ретінде жұмыс атқарды. Мұндай бірінші көрсетілім 240 ж. қойылып үлкен құрметке ие болды. Соңында сенат өтініші бойынша ол 207 ж. грек үлгісіндегі Юнонаға арналған әнұранды қоғам қажетіне аударды.

Ал кампаналық ақын Гней Невий (270-200 ж.) алғашқы пьесасын 235 ж. көрерменге ұсынды. Ол өзінің шығармасын «Пуний соғысына» арнап, халықтық эпопея (сатурндық өлеңдермен жазылған жеті кітап) құрастырады. Онда Римнің Карфагенмен күресін сонау Дидон мен Эней кездесулерінен бастап, бірінші Пуний соғысының жеңісімен аяқтайды. Невий алғаш болып трагедияға Рим тарихының беттерін енгізуге тырысып, «Ромул» және «Кластидий» пьесасын шығарды. Комедиялық жанрда да жаңалықтарымен келген қаламгер жоғарғыларға ұнамай, Римнен қуылған. Сөйткен ақын жат елде қайтыс болады.

Жеке идеологияны дәріптейтін жаңа жанрдың /сатур/ пайда болуы Гай Луцилий (шамамен б.з.д. 102 ж.) есімімен байланысты. Ол «Сатур» жанрындағы отыз кітап­тың авто­ры. Бостандықта туылған бай адам Сципионның досы жаңа кезеңдегі Римнің саяси жаңалық­тарын, әдет-ғұрып пен сәнді, әдеби пікірталас өлеңдерінде жаза білді.

ІІ ғ. соңында прозаның дамуы рим әдебиетінің жалпы өзгерістерімен байланысты. ІҮ ғ. Грекия­дағыдай әдебиет формаларының құлдырауының нәтижесінде «жоғарғы» мәдениетті тара­тушы сахна емес, оның орнына кітаптың келуімен прозалық жанрлар біртіндеп поэзияны ығыс­тыра бастайды. Римдік саяси күрес талаптары эллиндік проза үлгілерінің әсерімен үйлестірілді.Рим халқының өз мифологиясы дамымағандықтан, шығармалар мифологиялық емес, тарихи дастан­дарға айналды.

Римдегі театр жанрын эпос секілді маңызды болмауының басты себебі ол дінмен байла­ныссыз тек ойын сауық ретінде саналған, тіпті тұрақты театр ғимараты б.з.д. 54 ж. дейін болмаған. Комедиядан мүлдем хор алып тасталынып, трагедияда музыка минимумға жеткі­зіл­ген. Драмада хордың орнына кантика - сольды ариялар келген.

Римдік комедиялар тақырыбының ауқымы бірқалыпты болды. Әкесі қатал жігіт ауқатты адамға тиесілі қызға ғашық болады, ал оның әкесі қызды бай әрі мақтаншақ жауынгерге бергісі келеді. Бірақ айлакер құлдың көмегімен жігіт қызды алып кету үшін ақша тауып қарсыласын алдап соғады. Ал қыз болса, әдетте, еркін әрі нағыз жар болып шығады. Бұл римдік комедияның әдеттегі сюжеті (Псевдол, Куркиллион, Эпид т.б.).

Грек түпнұсқаларынан рим трагедиясы көбіне патетикалы Еврипидті, комедияда Менан­др­ды қолданды. Осылай, Рим эллиндік дәуірдің мұрагері болды. Аудармалар еркін, қысқартылып, кеңейтіліп, диалогтарды кантиктерге өзгертіліп немесе керісінше қалдырып отырған.

Рим драматургиясында ерекше орынды жергілікті римдік тақырыптағы экспериментал­ды: комедия - тогаттар, трагедия-претекстер пьесалары алады. Римдік трагедия-претекстері тарихи тақырыптағы александрийлік драматургияның тәжірибелік әсерінде болды («Филис­токл», «Кассандрия» т.б.). Олардың ішінде екі топ айқындалды: жартылай аңызға айналған Римнің өткені туралы трагедиялар (Невийдің «Ромулі», Акцийдің «Брут» атты трагедиясы) және жақын уақыт аралығындағы римдіктердің жеңістерін көрсететін қойылымдар (Невий­дің «Кластидий», Эннийдің «Амбракия») саналды.

Комедия-тогататтар ұзағырақ өмір сүрді. Бірақ фрагменттердің аздығынан ол бізге жұмбақ болып қалды. Сақталған тақырыптар іс-әрекеттердің негізі жанұялық және шаруа­шы­лық бол­мыс­қа тірелгенін байқаймыз.

Шешендік пен тарих римдік болмыспен тығыз байланыста болды. Барлық әдеби жанр­лар­дан тек шешендік өнер римдік аристократтарға сай деп саналды. Әсіресе сенат пікірсайысының көп жылдық тәжірибесі шешендік жанрға байланысты. Бұл жанрда римдік дәстүрдің тазалығы ең көп сақталды. Сондай‑ ақ ең жоғарғы дәрежеге жетіп, өлгенннен кейін де атағы өшпеген Катонның ежелгі шешендік сөздері барлығына үлгі ретінде қалды. Бірақ бұл шешендік тек жеке дарын мен сөйлеуші тәжірибесін ұстап тұрды. Катон құрған негізгі принцип: «Негізін ұстан, ал сөздер өздері‑ақ келеді» қоғамда кең тарады.

Тарихшылардың алғашқы ұрпағы Фабий Пиктор мен оның ізбасарлары өз тарихын грек тілінде, ал екіншілері Катон мен оның ізбасарлары латынша жазса да, аналитикалық форма бәріне ортақ болып қала берді. Бірақ Катон мұнда да «жаңалықтарды» жылдар бойын­ша емес, «пән» бойынша батыл топтастырды және өз шолуына тек Римді емес, бүкіл италия­лық қоғамды қосуға тырысты. Тарих жылнамасы тарихи памфлет пен тарихи романға бөліне бастайды. Римдік жаулау­шылардың әлемдік маңызын ой елегінен өткізу грек ойшылы Полибийдің еншісіне тиеді.

Мегалополиядан шыққан Полибий Римге ақсүйек ахейлік тұтқындармен бірге келіп, ол жақта шамамен 16 жыл өмір сүреді. Кейін Отанына оралып, Сципион Эмилианмен жорық­тар­­да болып, Грекияда Рим билігін орнатуға үлесін қосып және б.з.д. 220-146 ж. аралығында қамтитын «Тарих» атты еңбегін 40 (5 толық сақталған, 13-нен үзінділер ғана, ал қалғандары жетпеген) кітап етіп шығарады. Ақсүйек ұрпағы болған ол жастайынан саясаткер және әскери адам болуға дайындалды. Ол тарихқа бәрінен бұрын тәжірибелік пайда үшін қызық­ты. Бұл оған дейін болған жағдайларды біліп және олардың байланысы арқылы келешектегі даму болжам жасауға мүмкіндік береді. Сондықтан ол тарихта бәрінен бұрын детерминизм­нің объективтік себептілі­гінің қолданылатын заңдардын іздеді. Полибий тарихы грек саяси теорияларының көмегімен рим мемлекеттік құрылым­ның негізі деп саналса, дәл осылай Панэтий филосо­фиясы грек этикалық теориясының көмегімен Рим айбынының идеалын ұғыну болып саналды.

Осында екі ойшылдың ұқсастығы бар: грек аристоктартары Римнің қатаң билігін қуанышпен қабылдағаны секілді, рим аристократтары гректердің жоғарғы мәдениетін солай қабылдады. Осыдан бастап, грек және латын мәдениеттерінің орталығы Рим бола бастаған антикалық мәдениет аталады.

Б.з.д. I ғ. Жерорта теңізі маңайындағы мемлекеттердің Рим қол астына бірігуі аяқтала­ды. 60 жылдары Помпей жорықтары эллиндік Кіші Азия мен Сирияда Рим билігін орнатты. 50 ж. Цезарь жорықтары Римге Галлияны қаратты. 30 ж. Октавиан Египетті Рим провинция­сына айналдырды. 10 ж. оның қолбасшылары Дунай маңындағы аймақты жаулап алады. Рим державасының шекаралары Рейн, Дунай, Евфратқа дейін жетіп, ары қарай жүре алмаған рим әскері б.з.д. 53 ғ. (парфиялықтардан) және б.з.д. 9 ж. (германдықтардан) жеңілді.

Римнің ішкі саяси жағдайы сыртқы жетістіктерінен артта қалды. Б.з.д. I ғ. ортасында Рим әлемдік держава ретінде дамыған құлиеленушілік қоғамға мұқтаж болса да, билікті ұйым­дас­ты­ру­да полис болып қала берді. Ал мұның өзі қоғамның жұмыс күшін шектеді.

Әлемдегі державаның үлкен байлықтарын өндіре пайдалану үшін объективті түрде мемлекеттің әлеуметтік базасын кеңейту, биліктің жетістігі мен италиялық қоғамның орта тап өкілдері және провинциалдық қоғамның жоғарғыларымен бөлісу, державаның көлемінде құлие­ле­нушілік таптың күштерін біріктіру керек болды. Бұл қажеттілік олигархиялық респуб­­­лика дағдарысының жартылай құқықсыз италиялықтардың көтерілісі, шеткі аймақтар­дың толқуы, құлдардың көтерілісі секілді белгілері басталғанда туды. Өзінің артықшылықта­рына арқа сүйенген сенаторлар легі қажетті өзгерістер әкеле алмады. Сондықтан бірте-бірте қоғамның төменгі бөлігін басып, жоғарғы бөлігін біріктіре алатын әскери көшбасшысының бірыңғай билігіне көшу байқала бастады. Мұндай билік үшін күрес б.з.д. I ғ. бойы жалғаса­ды. Оның басты мәселелері: Марий мен Сулла арасындағы азаматтық соғыс (88-82 ж), Сулланың диктатурасы (82-79 ж.); алғашқы триумвират билікке үміткерлердің одағы (60 ж.), Помпей мен Цезарь арасындағы азаматтық соғыс (49-46 ж.) және Цезарьдің диктатурасы (48-44), екінші триумвират (43 ж.); Антоний мен Октавиан Август арасындағы азаматтық соғыс (32-30 ж.) және Рим империясының негізін салушы саналатын, әлеуметтік мәселе­лерді шешуде тиімді саяси формалар таба білген Августың билігі (б.з.д. 27 ж.- б.з. 14 ж. дейін).

Римнің республикадан империяға өту заңдылығы түсінікті, бірақ замандастары үшін бұл трагедия болды. Олар республиканың құлауын, сәйкесінше Римнің құлауымен байла­ныс­тырды. Бұл қоғамдық дағдарыс пен оны шешу жолдарын іздеуді мойындау азаматтық соғыстар кезіндегі римдік әдебиеттің (Цицерон, Салюстий, Лукреций мен Катулл) басты мазмұны болды. Қоғамдық белсенді үдеріс прозада, ал индивидуалистік үдеріс сол кезеңдегі поэзияда көрініс тапты.

Қоғамдық көзқа­растың негізгі құралы - әдебиет. Сол себепті әдебиетке көңіл аудару Августың саясатының құралының бірі болып табылады. Әдебиетті қадағалаушы принцептің кеңесшісі Гай Цильний Меценат болды. Осы кездегі әдеби ортадағы эпик Вергилий, лирик Гораций және драматург Варийды атап көрсетуге болады. Жаңа әдебиет тез арада жетістіктерге жетіп үлгерді. 30 жылдары Гораций «Сатирлар» мен «Эподтарын» жазса, 29 жылы өзінің «Геор­гик­тер» атты еңбегін Октавианға оқытты. Варий болса, триумфалды ойындарға «Фиест» трагедиясын (өте танымал, бірақ сақ­талмаған) қойды. Дәл осы кезеңдерде Тит Ливий өзінің тарихи еңбегін рим халықтарының даңқы­нан бастады. 23 жылы Горацийдің үш бірдей кітабы шықты. 17 жылы жаңа ғасырдың салтанатты тойында Горацийдің «Мерейтой ұраны» ойналды. Бұл кезең де Римнің гүлденген дәуірі еді.