Кіріспе Метрологиялық лексика (нумеративтер мен халықтық өлшем атауларының) тіл білімінде зерттелуі және қалыптасу жолдары

1. Шынтақ, ұзындық өлшемі;

2. 40, 65, 75, 100 сантиметрге тең ұзындық өлшемі.

Этимолог-зерттеушілер аршын атауын парсы тілдерінен енген, ол тілдерде де ұзындық өлшемін білдіреді деп топшылайды. Бұл атау бурят тілінде де аршан-аршам тұлғаларында кездесіп, осы өлшемдік мағынада қолданылады. Монғол тілінде «аршин – 71 см-ге тең ұзындық өлшемі». Е.Аққошқаров: «Парсы тілінен енген бұл өлшемнің бастапқы дәл мағынасы – шынтақтан саусақтың ұшына дейінгі аралық» [121, 23] – деп есептейді. Е.Давидович 71,12см деп көрсетеді. Әлем бейнесіндегі бір нысанның екінші бір нысаннан алыс не жақын, бір заттың келесі бір заттан ұзын не қысқа, биік не аласа, ауыр не жеңіл екенін білуде әр халықтың өзіне тән өлшем жүйелері болған. Түркі тілдерінің көпшілігінде бұл сөз әр түрлі фонетикалық нұсқада кездеседі. Мәселен, татар, башқұрт, өзбек, қарақалпақ, қырым-татар, әзірбайжан, түрік тілдерінде аршин, аршын, (аrsin), якут тілінде ассын, чуваш тілінде аршан.

М-Ж.Көпеевтің туындыларынан мысалдармен дәлелдер болсақ: Қырық құлаш жібек арқан алып, тамақты түсірді баласына (« Желкілдек», II том, 161-бет). Жетпіс құлаш шыңыраудың су шығарып, Егінжай қып қойыпты сусыз шөлді («Хаятбақшы», III т, 146-б).

«1838-жылғы мәлімет бойынша Ферғана құлашы 166-170 см, Қазақстанда қолданылып келген Бұқар құлашы 142 см-тең. Құлаш сауда-саттық жұмысында, тұрмыста, сондай-ақ салықты өтеу кезінде пайдаланылған. Сондай-ақ құлаштың сала, кере, көш құлаш атты түрлері болған» [127, 22]. С.И.Ожегов сөздігіне назар аударсақ; «Сажень – 1) Русская мера длины, равная трем аршинам (2,13м). 2) Количество чего-н., измеряемое этой мерой [128, 616]. В.Даль сөздігінде: «Сажень – мъра въ 3 аршина, въ 12 четвертей, въ 7 англск. или руск. и въ 6 фрнцск. футовъ. При мъръ предмета, вещей, сажень разумъется погонная или квадратная или кубическая, смотря по предмету [129, 129].

Орыс тілі сөздігінде де осы мәндес түсінік орын алған: «Сажень – русская мера длины, равная 2,134 м, применявшаяся до введения метрической системы мер [130, IVтом, 13]. С.Мұқанов осы өлшемге қатысты: «Құлаш – өлшем аты, бұл адамның екі жаққа созған қолдарының ұзындық мөлшері. Бұл шамасы бір жарым метрдей, сонда 150 құлаш – 200 метрдей тереңдік» [131, 81]. «Русская маховая сажень считалась приблизительно 2,5 аршина, т.е.примерно 177-178 см. Эту величину условно можно принять и для Средней Азии как некую среднюю, вокруг которой колебался действительный размер кулача. Конкретные сведения, однако, показывают, что кулач мог сильно отклоняться от размера маховой сажени. Например, для Бухары под 1838 г. имеется известие, что кулач был равен 2 арчинам или 56 англ.дюймам, т.е. 142,24» [132, 118]. Орыс тілінде кездесетін ұзындық өлшемдеріне жан-жақты талдау жүргізген Г.Я.Романовада: «Сажень, равная двум шагам, известно в метрологической литературе как тмутороканская сажень. Она считалась основной мерой Киевской Руси. В старой метрологической литературе древняя сажень определялась как мера, равная трем локтям, в то время как позднейшая сажень равна четырем локтям» [133, 37].Осы ойларды жинақтайтын болсақ, құлаш ұзындық өлшем бірлігі ретінде көп елдерде қолданыста болған, әлі де кездеседі. Матаны, еденді, яғни көп заттардың арақашықтығын өлшеуде пайдаланады. Жалпы алғанда, 140-170 см аралығын қамтиды десек қателеспейміз.

Ұзындық ұғымын білдіретін сөздер М-Ж.Көпеев туындыларында да орын алғандығы төмендегі мысалдардан көрінеді: Ширекке төрттің бірі болдық деңіз, Айырылып бұрынғы аршын кезімізден. Даярлап күнде алдынан қақпан торын, Шыңырау ғып сексен құлаш қазған (М-Ж.Көпеев. Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі). Оңтүстік қырық кез жерде Зәмзәм-Шәріп, – Су іштік тоя, – дейді, – сонда барып немесе Есіктің биіктігі үш кез жерде, Сөйлесем бір күн, бір түн, айтып болман! («Ізбас қажы» І том, 203-б). Тақтайдан жуан елі көпір жасап, Астында шалқасынан жатты соның («Қажымұқан», І том, 225-б ). Тегеуріні төрт елі, Аспаннан түскен тас түлек, Жерге түссе тек кетпес (М-Ж.Көпеев жинаған ауыз әдебиеті үлгілерінен, ІІ том, 58-бет). Баяннан тұрған жерім – алпыс шақырым, Қожа қорығы – Айдостың бұлағында («Айқап туралы», I т, 177-бет). Бір қарыс маңдайы бар, нағыз батыр, Ауызбен айтып болмас оның затын («Ахтам хазірет һәм Ғалы батыр», III т, 206-б). Сайын сынды балаңды, Маңдайы құлаш ер, дейді («Сайын батыр», II том, 206-б). Жетпіс құлаш шыңыраудан су шығарып, Егінжай қып қойыпты сусыз шөлді («Хаятбақшы», III том, 146-б).

Қырық құлаш жібек арқан алып, тамақты түсірді баласына («Желкілдек», ІІ т, 161-б). Патша жұртқа жар салған екен: «Сандал ағаштың бір тұтамын бір алтыннан аламын!» - деп («Шыншыл мен суайт», VII том, 7-бет). Құлаш лексемасы М-Ж.Көпеевте сажын, сажин түрінде кездеседі:

Ұзындығы мың шақырымнан асады, көлденеңі – он бес сажин, алпыс сажыны бар жерлері бар (VIII том, 219-б). Қорек жалғар қарынға байлаулықтан, Бір табан асып әрі өтпе! – дейді («Шешуі», I т, 11-б).

Ақын халықтық өлшемді білдіретін сөздерді қолдана отырып, халық шаруашылығына, күн көрісіне, тұрмысына, негізгі кәсібіне тікелей қатысты заттар мен құбылыстардың атауы ретінде қолданған. Қадам – адамның жүру кезіндегі екі аяғының аралық қашықтығын танытатын өлшем болып танылған. Қадам, адым парсы тілінде әкдам деген атауға ие. М-Ж.Көпеевтің шығармаларында ұзындық өлшемдерінің ішінде өте жиі қолданылатындары – құлаш пен қадам. Екі жүз сексен құлаш, сексен құлаш, жетпіс құлаш, қырық бір құлаш, қырық құлаш, он құлаш, бес қадам, бір қадам, қырық қадам, жүз жетпіс қадам, жалғыз қадам, құлаштап, құлаш жайып, қадам бастым, қадам ұрмас, қадам қойды тіркестерін бірнеше еңбектерінде кездестіруге болады. Жүз жетпіс қадам басып келіп едің, Әр қадамыңызға бір құл азат қылдым! – депті (1-т, 61-б, 2003ж). Бұл ұзындық өлшемдері белгілі бір халықтың танымдық ойлау жүйесімен байланысты. Қазақ халқының математикалық есептеу жүйесінің басқа халыққа қарағанда оқ бойы озық болғандығының жарқын мысалы. Бұл мәселе халықтық метрологияның ел ішінде берік орын алуымен дәлелденеді. Осы орайда зерттеуші С.Кенжеахметовтың мына ойы пікірімізді тиянақтандыра түседі: «Ұзындық және қашықтық өлшемдері мүлде екі түрлі өлшемді білдіреді. Ұзындық өлшемдері бір заттың, таяқтың, арқанның ұзындығын анықтайды және ол: елі (1,5 см), екі елі, үш елі, тұтам, сынық сүйем (14-15 см), қарыс, кере қарыс (20-22 см), кез (50 см), аршын (75см), құлаш (1,60-2 м). Қашықтық өлшемдері – жер қашықтығына, ауылдың арақашықтығына қолданылатын өлшем. Бұл өлшем түрлері: адым (1 м), аяқ тастам (10-15 м), әу дейтін жер (100 м), дауыс жетер жер (250-300 м), шақырым (1 км), иек асты, бір төбе астында (4-5 км), қозы көш жер (5-6 км), көз ұшында (6-7 км), тай шаптырым (4-5 км), құлан шаптырым (8-10 км), ат шаптырым (25-30 км), бір күндік, айшылық жер [134, 60]. Қашықтық, мөлшер ұғымындағы сөздердің фразеологизмдермен келуі тілде жиі кездесетіндігі белгілі. Арақашықтықтың жақындығын ғалым Г.Смағұлова мынадай тіркестермен береді: бөрік тастам жер, бір қадам, иек артым жер, иек астында, қамшы салым жер, қарға адым жер, қарыс аттам жер, қозы көгеніндей жер, қол созым жер, оқ жетер жер, сідік шаптырым жер. Ал, қашықтық алыстығын: айшылық жер, адам аяғы баспаған жер, жер мен көктің арасындай, жер мойны қашық, жер түбі, жеті дарияның ар жағы, жеті қабат жер асты, ит арқасы қиянда, ит өлген жер, көз көрмес, құлақ естімес жер, қиыр шет, қиырдың қиыры, су аяғы құрдым [135, 112].

Кеңістік, қашықтық өлшемдері тілде кез келген заттар мен құбылыстардың атаулары емес, сол тілді қолданушы халықтың шаруашылығына, күн көрісіне, тұрмысына, негізгі кәсібіне тікелей қатысты ұғымдар мен атаулар негіз етіп алынып, ат шаптырым жер, қозы көш жер, таяқ бойы қар жауса тәрізді тұрақты сөз тіркестері пайда болып, кеңістік өлшемдері ретінде танылған.

М-Ж.Көпеевтің шығармаларынан қашықтық өлшемдерін де жиі кездестіруге болады. Қашықтық ұғымындағы сөздерге: адым, қадам, кез, таяқ тастам, бір табан, әудем жер, күндік жер, қиыр, жер мен көктей, шақырым, қозы көш жер, тай шаптырым, көз ұшында, ат шаптырым сияқты сөздер болатын болса, осы сөздердің барлығы дерлік ақынның мұраларынан орын алған. Жиірек кездесетіні – қадам сөзі. Қашықтық өлшемдерінің өзін жіктеп қарастыра кетсек, жақын мағынада айтылатын қашықтық өлшемдері: аттам жер, бөрік тастам жер, иек артпа жер, қозы көген жер, қол созым жер, қырық қадам, тас лақтырым жер, таяқ тастам жер, т.б. Сөзіміз дәлелді болуы үшін төмендегі мысалдарды арқау етсек:

Жағасында бұл судың жата бермек, Былай басып, бір табан баруы жоқ («Қанағат туралы жұмбақ өлең», I том, 10-бет). - Қорек жалғар қарынға байлаулықтан, Бір табан асып әрі өтпе! - дейді («Шешуі», I том, 11-бет). Күндік жер екі ортасы жортар атқа. («Ізбас қажы», I т, 204-б). Арамыз болғанменен жер мен көктей, Екі көңіл арасы алыс емес («Түн қандай», II т, 26-б).

Қазақтарда, сонымен қоса түрік халықтарының көпшілігінде қашықтық бұрынырақта көші-қонмен, төрт-түлік мал атауларымен тығыз байланыстырылған. Сойса тамақ, ішсе сүт, сатса пұл болып саналатын тіршіліктің көзі – төрт түлік малды халық ертеден-ақ қастерлеп, тұрмыстық қажеттілігін өтеуші негізгі қажеттілік деп есептеген. Өлең-жырға арқау етіп, күнделікті тұрмысқа қатысты сөздік қорларында жиі қолданған. Сөзіміздің нақты дәлелі Е.Жанпейісовтың еңбектерінде лайықты орын алған. «Абай жолы» романында кездесетін тұрмыстық нумеративтерге, атап айтқанда, қозы көш жер, көш жер, түйе көш жер, қой өрісіндей жер, қозы өрісіндей жер, бие бауындай жер тіркестеріне талдау жасалынған. Көшпелі өмірдің қажеттілігінен туындаған қашықтық өлшемінің ішінде сирек те болса қолданылатын түрі -әудем жер. «Әу» деп айқайлағанда жететін, естілетін жер, яғни жақын жер жеген мағынаны аңғартатын тіркес. Мал атауларымен қатысты орын алған тіліміздегі ұзындық ұғымдарының қатарына мына тіркестерді жатқызамыз: ат шаптырым , құнан шаптырым, тай шаптырым. М-Ж.Көпеев еңбектерінде жиі орын алатын тіркес – ат шаптырым. Ат шаптырым Ж.Ахмедовада «пробег лошади без отдыха около 14-15 верст», ал «құнан шаптырым жер» - «пробег трехгодовалого коня», это примерно 8-10км, «тай шаптырым» - «пробег стригунка», данная дистанция на 3-5 км. меньше, чем құнан шаптырым» [136, 9]. І.Кеңесбаев сөздігінде ат шаптырым – 1. Қашықтық өлшемі. 2. Өте алыс. Қашықтық ұғымындағы адым сөзінің этимологиялық қырына тоқталар болсақ, бұл сөз күні бүгінге дейін тілдік қорымызда жиі қолданылып келе жатқан сөз. Адым – жүру кезіндегі екі аяқтың аралық қашықтығы (ҚТТС, I том, 67-б). Бұл сөз қазақ, қарақалпақ, қырым татарлары, ноғай, татар тілдерінде адым, әзірбайжан тілінде азым, өзбек тілінде әдим, башқұрт тілінде адим, түркімен тілінде ута, чуваш тілінде утам деп қолданылады. Аталған тілдердегі бұл сөздердің беретін мағынасы – адымдау, жүру. Түркі халықтарының тұрмыс-тіршілігінде әр кезеңде әр алуан мағынаға ие болған. Мәселен, Э.В.Севортянның атап көрсетуінше, бұл сөз 12-13 ғасырларда Орта Азиялық теферистердің лексикасында «үш адымдық ұзындық өлшемі», чуваш тілінде 1/24 жер өлшемі мағыналарын білдірген. Сонымен бірге Алтай тілдер семьясының кейбірінде адым сөзі «із», «адамның ізі» деген мағынаны білдірсе, чуваш тілінде «циркуль» деген мағынаны білдіреді екен. Н.И.Ильминский сөздігінде: «Адым – шагъ» [137, 147]. Жалпы, ат түбірінің мағынасын есте жоқ бағзы заманнан бүгінгі күнге дейін сақталғанын ғалым Б.Сағындықұлы да атап көрсетіп, қандай семаларға ие екенін төмендегіше көрсетеді:

1. Жанды мақұлықтың көрінісі.

2. Мұндай қозғалыстың объективті қажеттіліктен болатындығы.

3. Қозғалыстың барынша жылдам, шалт өтетіндігі.

4.Қозғалыстың нәтижесінде мақұлықтың өз орнынан ажырап бөлінетіндігі.

5. Мұндай қозғалыстың табиғатта шексіз қайталанатындығы.

Басты мағынасы қозғалыспен байланысты болған ат архитипі сөзжасамдық ұяға айналып, тілдің даму сатысында аттау, ату, адым, тас атты, садақ атты сияқты туынды тұлғалардың өмірге келуіне ұйтқы болып тұр. Сондай-ақ, чуваш тіліндегі ат түбірі «жүру», «балшықпен жүру», «қалың қармен жүру», «бір нәрсеге аяғымен шалынысу» мағыналарын білдірсе, туыстас түркі тілінің бірі хақас тілінде бұл форманттар атых- ат+ых «секіру», «шабу» мағыналарын білдіретінін ғалымдар атап көрсетті. Осы пікірлерді салыстыра отырып ой түйіндейтін болсақ, «жүру, аттау, секіру, асығу» мағыналарын білдіретін ат, ад, атых, ат+ ых тұлғаларының дами келе өлшеу мағынасына ұласқанын аңғарамыз. Өлшемдік ұғымды білдіретін адым атауының шығу төркіні қимыл-қозғалысты білдіретін ат, ад түбір етістіктермен байланысты қалыптасқан деп қараған жөн.

Жеті адым көмген адам кеткеннен соң, Жаныңды тәніңе апарып қайта салар (II том, 215-б). Адым сөзіне мағынасы орайлас келетін бір табан тәрізді өлшемдік мәндегі сөзді ақынның мұрасынан кезіктіре аламыз:

Жағасында бұл судың жата бермек, Былай басып, бір табан баруы жоқ («Қанағат туралы жұмбақ өлең», I том, 10-бет).

- Қорек жалғар қарынға байлаулықтан, Бір табан асып әрі өтпе! - дейді («Шешуі», I том, 11-бет). М-Ж.Көпеев шығармаларында табан өлшемдік лексемасы көбінесе бір сан есімімен тіркес құрайды.

Сүйем – бас бармақ пен сұқ саусақ аралығымен өлшенетін мөлшер осылай аталады. Қырғыз тілінде осы мағынаны «сөөм» сөзі ұғындырады. мағынасы – біздегі «сұқ қол» екенін білеміз. Дыбыстық құрамы жағынан осы тұлғалас якут тіліндегі «сөмүйэ» сөзі «сұқ қол» мағынасында ұшырасады [138, 257]. Тілдік деректер мәліметін қорыта келгенде, «сүйем» сөзінің алғашқы мағынасы – сұқ қол. Ал бізде соның қатынасымен жүргізілетін өлшемде ғана сақталған [139, 257]. «Сүйем» метрологиялық бірлік ретінде түркі тілдерінің көпшілігінде қолданылады. Ғалым А.Қ.Тұрышев бұл сөздің мынадай варианттары бар екендігін көрсетеді: қарыс сүйем – бас бармақ пен сұқ арасы, кере сүйем – үлкен және сұқ саусақтың бүгілу арақашықтығы, сынық сүйем - бас бармақ пен сұқ саусақтың бүгілу арақашықтығы. Сүйем сұқ қол деген мағынаны берген өлшем [140, 394]. С.М.Абрамзон : «Сөөм – расстояние между концами раздвинутых большого и указательного пальца»[141, 64]. Е.Давидович: «Суям – расстояние между большим и указательным пальцами в предельно раздвинутом положении, приравниваемое к 18 см. Единица широко употреблялась в быту, в строительном деле [142, 119].

Қадам – адам адымына тең ұзындық бірлігі. Бүкіл шығыс елдеріне кең тараған фарсах – 12 мың қадамға тең деп саналады. Құрылыс жұмыстары мен суару жүйесінде кеңінен қолданылған. Бұқар әмірі байлары бірдей бірнеше адамды іріктеп алып, қадамның мөлшерін белгілемек болған. Бұл сияқты талпыныстар басқа жерлерде де кездеседі. Осындай мәліметтерге қарағанда, қадам 60-70 см шамасында болғанға ұқсайды [143, 22]. Жүру кезіндегі екі аяқтың аралық қашықтығын да қадам дейді. Араб-парсы тілінде қәдәм – адым, аттам, бір адым алшақтығы [144, 94].

Нұры көкке балқумен ажарланып, Сәулеттеніп майданға қадам басты («Мұхаммед пен Әбужаһил, I том, 46-б). Жүз жетпіс қадам басып келіп едің, Әр қадамыңызға бір құл азат қылдым! – депті («Ғалының ниеті», I том, 61-б). Көрге қойып, қырық қадам кетті дейді, Жалғыздық бейшараға жетті дейді («Сараң бай мен Ғалы Арыстан», III т, 228-б). Қарыс – ұзындыққа байланысты қарастырылатын ұғым. Адамның дене мүшесі қар, яғни қолға байланысты шыққан болуы керек. Халықтық, тұрмыстық өлшем бірлігі ретінде қолданылып, күнделікті өмірде де жиі ұшырасады. Ортаңғы саусақ пен бас бармақты созып өлшеп, сол ұзындықты «қарыс» деген (ҚТТС). В.И.Даль сөздігінде: «Пяда – расстояние между большим и средним пальцем, растянутым на плоскость; треть аршина, четверть метра» [145, 3:422]. С.И.Ожегов сөздігінде: «Пядь – старинная мера длины, равная расстоянию между растянутыми большим и указательным пальцами» [146, 565]. Радловта: «Карыс – четверть, разстояніе между большимъ пальцемъ и другими пальцами (кроме указательного пальца) [147, 177]. «Қарыс – толық жазғандағы бас бармақ пен шынашақ ұштарының арасына тең ұзындық бірлігі (19-20 см шамасында) [148, 22].

Түсіндірме сөздікте кереқарыс – кең, жазық; ал он томдықта – қарыс жетпейтіндей кез деп баяндалған. Монғол тобындағы тілдер дерегінде хир, кірі, кирэ тұлғалас сөздер «өлшем», «өлшеу» мағыналарын береді. Парсы тілінде әрәш, әспәрса, бәһр, па, фәрсах сөздері ұзындық мағыналарын аңғартады. Ал ауыспалы мағыналары «көлем», «аумақ», сияқты түсінікке ие. Дегенмен, алғашқы мағынасын «өлшем» деп қараймыз. Анығырақ айтқанда, «кере» сөзінің қазақшасы – өлшеу.

«Тіркестің екінші сыңары иран тілінен табылады. Ғәріс – ен, енділік (Персидско-русский словарь, 1959 г.). Қазақ тілінде осы тұлға «қарыс» қалпына дейін өзгеріске түскен. Егер «кереқарыс» сөзін алғашқы мағыналары бойынша қазақшаласақ, «өлшеу енділігі» немесе «енділікті өлшеу», «ендік өлшем» болар еді. Қазақтар қолданысында да осы жағдай анықтала түседі. Мысалы, «маңдайы кереқарыс», «жылқының қазысы кереқарыс» іспеттес сөз тіркестерінде заттың ұзын тұрқы емес, енділігі өлшеніп отырғанын байқау қиын емес» [149, 137].

Ақынның өлеңдерінде жырта қарыс тіркесі кездеседі: Құлағы жырта қарыс, мұрыны қолағаштай (9- т, 92-б). Қарыс ұғымы ең алдымен халықтық – тұрмыстық, күнделікті өмірдегі жиі қолданысқа еніп жүрген белсенді өлшем қатарына енеді. Қарыс өлшем мәнді атауы бір, алты сан есімдерімен жиі тіркесетіндігін мысалдардан аңғардық: Апар бойы бір қарыс –десем, өтірікші болмаймын (9-т, 140-б). Сирек те болса төрт, бес, қырық, жүз жетпіс дара және күрделі сан есімдерімен тіркесу жағдайлары кездеседі. Бір қадам кейде жалғыз қадам деп те кездеседі. Мысалы: Жүз жетпіс қадам басып келіп едің, Әр қадамыңызға бір құл азат қылдым! – депті (I т, 61-б). Қорқытып, жә болмаса жалынса да, Ілгері қоймас еді жалғыз қадам ( I т, 41-б).

Үлкен өлшемдік ұғым деп қарастыруға болатын лексеманың бірі – шынтаққа байланысты қары ұғымы. Қары – қолдың шынтақ қосындысынан иыққа дейінгі бөлігі (ҚТТС VI т, 112-б). Ақынның шығармасынан мысал: Қанша созсам құлаштап жетер қарым, Бидай қайда, бұл әлі – арпа, тарым (III том, 148-б).

Бабырдың жазбаларында (XVI ғ.) 6 тұтамға (шамамен 500 мм) және одан бір жарым есе артық қары да кездеседі. Бұқарда 1,07 м-ге немесе 1,5 аршынға тең қары пайдаланылған. Ол базар қарысы (177,8 см) және хан қарысы (213,36 см) болып бөлінеді. Алғашқысы сауда-саттықта, соңғысы салықты өтеу кезінде пайдаланылған. Мысалы, арқан салығы құлашпен және хан қарысымен өтелген. Сонымен қатар жібек маталар құлаш қары немесе ұзын қарымен (164,45 см), ал бөз келте қарымен (57,79 см) өлшенген. Орысша-қазақша сөздікте «локоть – 1) шынтақ; 2) қар. Қары туралы зерттеуші М.И.Грамм былайша ой өрбітеді: «Локоть был единицей у многих народов. Например, у древних египтян, о чем в V веке до нашей эры писал греческий историк Геродот. В Египте так называемый царский локоть составлял 52,4 сантиметра. Однако в повседневной практике египтяне использовали малый локоть в 45 сантиметров. Обо всем этом ученые узнали, когда обнаружили древний мраморный указатель уровня реки Нил на острове Элефантина около Ассуана в Египте, он был весь испещрен надписями, которые в том числе рассказывали и о древнеегипетских мерах длины. Из того же источника стало известно, что локоть равнялся семи ладоням, в каждой из которых было четыре пальца. Древнеегипетский же палец равнялся, что нетрудно подсчитать, 18,71 миллиметра [158, 19].

Бір уыс топырақ алған уақытында, Қырық қары, жеті қат Жер төмен түсті (II том, 120-б). Қары өлшем бірлігі Орталақ Азия елдерінде, орыс халқында кең қолданылғаны байқалады. Көбінесе маталардың өлшемі ретінде жиі кездескен. Қары лексемасына қатысты В.Хинц деректеріне үңілсек, бірқатар деректерді кезіктіруге болады: «Количество различных видов локтя в мусульманских странах весьма велико. В государстве Великих Моголов существовал «королевский» локоть (зира – и падишахи) из 40 ангуштов, который равнялся в точности 32 дюймам или 81,28 см. Египетский «практический» локоть соответствовал локтю Хашими, в среднем был равен 66,5 см. «Обычный» локоть, вероятно, = «черному» локтю в 54,04 см. «Суконный» локоть был в средние века, одним из распространенных видов локтя; длина его, конечно, была различной в разных городах, Дамасский «суконный» локоть – 63,036 см, в Иерусалиме – 64,77 см, в Багдаде – 80,26 см. «Почтовый» локоть был идентичен каноническому локтю в 49,875 см. «Локоть домов» составлял 50,3 см. Раннемусульманский локоть был равен 66,5 см. «Ручной» локоть – 49,32 см. «Строительный» локоть – 79,8 см. «Мерный» локоть – 66,5 см, «плотничий» локоть в среднем 77,5 см» [159, 68-70] .Қазіргі сөздік қорымызда, ақын-жазушылар тілінен бұл атауды жиі ұшыратуға болады.

М-Ж.Көпеев атамыз да өз еңбектерінде осы төрт түліктің ішінде жылқы малына байланысты өлшем мәнді атауларды жиі қолданған, ат шаптырым, тай шаптырым лексемаларының орын алғандығын ақын мұраларынан кездестіруге болады. Этнограф Х.Арғынбаевтың деректеріне сүйенсек, құнан шаптырымының қашықтығы – 10-15 км, ал аттікі – 30-40км. Р.А.Будагов сөздігінде: На скачке лошадей пускают верст за 40 (Б.Сл, I т, 241-с).Е.Жанпейісов өз еңбегінде М.Әуезовтің де осы мәселеде білдірген пікірін былайша келтіреді: «Расстояние в степи измеряется длиной пробега коней на байге (скачке). Бег жеребенка – 5 км, бег стрикуна – 8-10 км, бег коня – 20-25 км [160, 143]. «Өгіздің терісінің аумағындай жер» тіркесі арқылы ақын аумақты, көлемді танытқан. Сөзіміз дәлелді болуы үшін М-Ж.Көпеев шығармаларынан мысалдар келтірейік:

Жылқы малын атамыз қазақ ерекше дәріптеген. С.Мұқанов: «Жылқы, ең алдымен, сол жауынгершілік заманның талабына сай құнды мал ретінде саналған. Себебі, ол кезде жауды қуып жетуге немесе одан қашып құтылуға жылқыдан қолайлы мал болмаған» [161, 67] – деп дәріптейді. Күні бүгінге дейін бұл төрт түлік малдың, оның ішінде жылқының адам өміріндегі мәні дами түсуде. Ендеше осы мал шаруашылығымен қатысты метрологиялық лексикамыз да жетіле түспек. Тілдік қолданыста ұзындық өлшемдері эмоциональды-экспрессивті бағалауыштық мәнде ауыз әдебиеті үлгілерінде мол ұшырасады. М-Ж.Көпеевтің жинаған мақал-мәтелдері ішінен ұзындыққа қатысты : Адым жерде - олжа бар, Адым жерде - пәле бар; Арамзаның құйрығы –бір-ақ тұтам; Баланың жеңінің ұшын жамаса, Қарыс – бойы өседі; Қарыс-алыс, сүйем-жуық тәрізді түрлері кездеседі, (5-т, Қазақ фольклоры үлгілері) бұның өзі ұзындыққа байланысты тілдік бірліктердің белсенді қолданыста екендігін аңғартса керек.

Қорытындылайтын болсақ, бұл бөлімде метрологиялық лексиканың үлкен саласын қамтитын ұзындық өлшемдеріне қатысты мәселе арқау болды. Логикалық қабілеті күшті дамыған ата-бабаларымыз ертеден-ақ күн мен жер, ай мен жер, жұлдыз бен жер, планета ара қашықтықтарын, шеті-шегі жоқ нысандарды түйсікпен сахарада жүріп-ақ өлшеген. Ой-қиялы алыс сағымдарға, биік аспан әлеміне, терең мұхиттар мен жер қабатына бойлаған адамзат түйсігі олардың мүмкіндіктерін халықтық өлшем бірліктеріне де әкеліп түсірген. Сол қиял жемісі ретінде аспанмен таласқан ғимараттар мен пирамидалар салған. Ой-армандары шындыққа ұласып, ғылымның көкжиегіне құлаш ұрған. Нәтижесінде сөздік құрам толығып, тілдік қабатымыз нығая түсті. Ұзындық өлшемдеріне енетін сөздерге мысалдар М-Ж.Көпеев шығармаларынан келтіріліп, ұзындық мағынасындағы атауларға этимологиялық-морфологиялық зерттеу де қатар жүрді. Этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырылып, қолданылу аясының кең мүмкіндіктері арқау болды. Осы өлшемдерді өз еңбектеріне нысан еткен ғалым-зерттеушілер еңбектеріне назар аударылып, басқа түркі тілдес халық ұзындық өлшемдерімен салыстыру жүргізілді.