Табиғат құбылыстарына байланысты атаулар

3. Адамның қимыл-әрекетіне, төңіректі қабылдауына байланысты атаулар: ел жатар кез, көз байланған кез, қатын бесін, күн жамбасқа келе, көз байлана, қас қарайды, шам жаға, ел орынға отыра, ел жатар-жатпаста, ел жата, жұрт көзі ұйқыға тіреле, бір ұйықтап оянған шақ, таңға бір ұйқы қалғанда, т.б.;

Аталмыш бөлімде метрологиялық лексика мәселелеріне байланысты ғалымдардың, этнограф, тарихшылардың зерттеу еңбектеріне, ой-тұжырымдарына тоқталып, әлі де болса қарастырылуы тиіс жайлардың реті нақтыланды. Атқарылып жатқан жұмыстар бұл салада баршылық, диссертациялар жазылуда, танымдық бағыттағы еңбектер жарық көруде, бірақ әлі де болса жүйелі жұмыстар қажет. Метрологиялық лексика – тілдің көлемді қабаты, азды-көпті мақалалар мен біраз зерттеулердің нәтижесінде барлық қырлары зерттеліне қоймайды. Оның үстіне халықтық өлшем мен нумеративтердің де ара жігін терең ашатын уақыт келді.

Ақын-философ, тарихшы, зерттеуші М-Ж.Көпеевтің бүгінгі таңда он томдық еңбектер жинағы жарық көрді, болашақта тағы да он томдық еңбегі жарық көрмек. Ақынның мұраларында көнеден жеткен этномәдениетті айғақтайтын тілдік деректер өте мол. Сол себепті бүгінгі таңда зерттеушілер ақынның шығармашылығын қарастыруға ерекше қызығушылық туғызып, зерттеу жұмыстарының нысаны етіп алуда.

Этнолингвистика болашағы зор, дамып келе жатқан ғылым. Халқымыздың бай мұрасын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, дінін, мәдениетін рухани бірлікте қарастыруда атқаратын қызметі мол. Осы бағытта метрологиялық лексиканы дла зерттеуді өрістетіп, өркендете берсек ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесіміз қомақты болмақ.

«Основные единицы языка, определяющие смысл и содержание человеческой речи – слово, словосочетание и предложение – представляют собой реализацию трех основных мыслительных актов: 1) номинация, т.е. образования слов-понятий как простых, так и сложных; 2) атрибуция, т.е. образование словосочетаний, выражающих конкретизацию слов-понятий и 3) предикаций, т.е. образование предложений, выражающих интеграцию и обобщения слов-понятий по признаку, содержащему категории времени и модальности [41, 9]. Нумеративтер түрік тектес тілдердің барлығында ежелден бері қолданылады. Олардың ертеден бері қолданыста болып, заттардың санын білдіруде қолданылатындығы жайында ғалымдар А.М.Щербак, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, В.В.Решетов, Н.К.Дмитриев өз еңбектерінде атап өткен. Н.А.Баскаков: «Счетные или нумеративные слова обозначают счет предметов и сопутствуют количественным именем числительным, выступающим в качестве определений» [42, 26] – деп, нумеративтердің есепке қатысты көрсеткіштер екендігін айтады. Орыс тілінің сөздігінде: «Нумерация: 1. Совокупность приемов наименования и обозначения чисел; счисление» [43, 515]. «Под счетными словами (иначе, нумеративами) обычно понимается подкласс существительных или отдельный класс служебных слов, используемых в конструкциях с числительными. К нумеративам относят классификаторы, мерные слова, собирательные имена, существительные со значением «разновидность» [44, 1].

В.В.Виноградов есептік сөздерге қатысты пікірінде: «Кроме имен числительных: 1) счетных, 2) количественно-собирательных и 3) неопределенно-количественных, к категории числительных притягиваются отвлеченные существительные, обозначающие неопределенно-большое количество чего-нибудь: бездна, уйма, масса, пропасть, тьма. Тьма – непостижимое множество. Это «нумерализация» существительных еще не ведет к утрате ими форм рода и синтаксических свойств имени существительного» - деп, есептік сөздердің білдіретін мағынасын нақтылап көрсеткен [45, 253]. Нумеративтерді сөз тіркесі синтаксисі тұрғысынан жан-жақты қарастырған ғалым О.С.Қараджа нумеративтерге мынадай анықтама береді: «Зат немесе нәрсенің дана санын, мөлшерін, қайталану дүркіндігін білдіретін және зат есім түрінің ерекше бір бөлігін құрайтын сөздерді нумеративті сөздер (өлшеу бірлігі) деп атайды» [46, 3].

Ғалым С.Е.Жанпейісова «Қазақ тіліндегі нумеративтер» мақаласында халқымыздың қалыптасқан өзіндік метрологиялық жүйесіне, классификаторлы есептік комплекстеріне талдау жасайды. Өзге түркі тілдерімен салыстыру ыңғайында жазылған бұл еңбектің де нумеративтерге қатысты мәселелерді тереңдей түсінуге септігі зор. Лек, түмен, танап, сайыпқыран, түлек, соқыр, қыруар нумеративтеріне этнолингвистикалық, этимологиялық тұрғыдан талдау жасап, нумеративтік конструкциялар екендігін нақты деректермен дәлелдеген.

Есептік мәні бар ескілікті нумеративтердің түркі тілдерінде әлі де жете зерттеле қоймағандығын тілге тиек етеді. Ескілікті жырларда, олардың өзінде сирек ұшырасатын көне нумеративтерді қарастырады [47, 45-49]. Нумеративтер мәселесін тыңғылықты зерттеген ғалым Т.Г.Бугаева корей тіліндегі өлшемдік мәндегі нумеративтерді семантикалық ерекшеліктеріне қарай классификаторлар, жинақты-есептік сөздер және өлшем атаулары деп үш топқа бөліп қарастырады [48, 206].

Бұдан шығатын түйін, нумеративті сөздер жөнінде зерттеуші-ғалымдар пікірлері сан қилы. Т.Сайрамбаев нумеративтерді бұрыннан қалыптасқан және арнайы номенклатура ретінде қалыптасқан сөздер; байырғы нумеративтік сөздер және басқа тілдерден енген нумеративтік сөздер деп бөлгенді жөн көреді [49, 43]. Нумеративтердің жіктелу ерекшеліктері де әр қилы. П.Хамдамов он төрт түрін байқатса, А.Ысқақов сегіз түрге жіктейді: уақыт мерзімі, бөлшектік, бірлік, екілік, салмақ, көлемдік, аралық [50, 282]. Ғалым Т.Сайрамбаев жеті түрге бөледі: мерзім, мезгілге байланысты, қашықтық өлшемі, салмақ өлшемі, көлем өлшемі, баға қою, даналап санау, аудан өлшемі [51,39]. Акуленконың еңбегінде нумеративтерді функционалды-семантикалық жағынан қарастырғаны аңғарылады, бұнда «нумеративы – числительные, нумеральные слова (счетные сущ-ные), денумеративы (производные от числительного) и мезуративы, т.е. «слова с сигнификативным типом значения, находящие свой денотат лишь в словосочетании, причем в ряде случаев выбор квантатива (слова с общекатегориальной количественной семой) зависит от семантики его партнера в словосочетании» [52, 16].

Метрологиялық жүйе, классификаторлы есептік жүйелер М-Ж.Көпеевтің шығармаларында жиі орын алады: бір ұрттам, бір-екі елі, қырық кез, бір жұтым, бір қадақ, бір тілім, бір аяқ ас, төрт елі, бір қасықтай қан, бір-бір саба, сегіз қанат, бір табан жол, қырық құлаш, бір жапырақ ет, бір арқа отын, бір тамшы, бір уыс топырақ, он күншілік, алты айшылық, сексен құлаш, бір кезін, алпыс шақырым, қырық сегіз пұт, он пұт, үш пұт, бір түйір, он қадақ, бір кесім, бір ішім, бір арқа отын, бір аяқ көже, бір тал шаш, жүз жетпіс қадам, үш мәрте, сексен құлаш, бес шақырым, қырық бір құлаш, жеті жылдай, он екі айға формаларының алдыңғы сыңарлары – есептік сандар да, екінші сыңарлары – классификаторлар. Бұл нумератив сөздер сан есімдер мен саналатын заттар ара қатынасын білдіреді. Нумератив сөздер сан есім мен зат есімнің ортасында тұрады. Тіл білімінде «сан есім + жинақты-есептік көрсеткіш + зат есім» ыңғайында нысанға алады. Қ.Күркебаев нумератив сөздерді классификатор, счеттік сөздер, өлшемдік атаулармен байланысы бар құрылымдар деп қарастырады. Н.К.Дмитриевте: «Нумеративные слова обозначают не конкретный предмет, являющийся объектом исчисления, а ту счетную категорию, к которой этот предмет относится. Нумеративные слова ставятся между числительным количественным и конкретным исчисляемым предметом. Примеры: егерме баш һарык (двадцать голов овец), биш бөртөк бойзай (пять зерен пшеницы), бер кейем белье (пара, комплект белья) [53, 92] – деген пікір нумеративті сөздердің орналасу ретінен хабардар етеді. Қ.Күркебаев өлшемдік атаулармен байланысы бар құрылымдарды алты топқа бөледі: құйылған және салынған ыдыстарына байланысты, адамның дене мүшесіне байланысты, адамның тобына, жиынтығына, мата, жүн, жіпке байланысты, ара қашықтыққа байланысты, бөлшектік ұғымдарға байланысты өлшемдік құрылым атаулары [54, 49]. Нумеративы – имена числительные точной семантики, т.е. определенно-количественные числительные, употребляющиеся с нулевой валентностью по отношению к существительным [55, 7]. Нумеративке қатысты осы анықтаманың авторы А.Ш.Сүлейменова нумеративтерге жақын, бірақ көлем мен салмаққа қатысты ұғымдарды танытатын сөздерге мезуратив атауын беріп, ойын былайша толықтырады: «Мезуративы – так называемые «слова меры и веса, существительные, употребляемые с недискретными единицами при выражений протяженности, объема, веса и т.п. [56, 7]. А.М.Шербак түрік тілдес халықтарда нумеративтердің тарихының ұзақ мерзімді қамтитындығын айта келіп, ойын былайша сабақтайды: «Нумеративы – слова, сопровождающие количественные и, реже, другие числительные при конкретном счете. Некоторые из них, такие как баш «голова» (др-тюрк., ст-узб., азерб., башк., кум., тат., тур., туркм., уйг., баш, узб. бәш), тілім «полоска , скибка» (азерб., туркм. ділім; башк, узбек, казах.тілім).

К нумеративам условно относят также слова – наименования мер длины, веса, объема, ср. др.-тюрк. каріш «пядъ», кулач «сажень», тутам «горсть» чакірім «верста»; уйг.қулач «сажень», кучак «охапка» [57, 158].

Нумеративтер түркі тілдерінен басқа да тілдерде бар. Қытай тілінде мөлшер (нумеративті, счетті) сөздер өте мол әрі қарқынды дамыған, сондықтан мөлшерді білдіретін нумеративтер дербес сөз табы ретінде қарастырылады.

Ойымызды жинақтайтын болсақ, нумеративті сөздер сан есіммен тікелей қатысы бар тілдік бірліктер. Лингвистикалық сөздікте: «Классификаторы (нумеративы, числовые детерминативы) – лексико-грамматический разряд слов, служащих в ряде языков для оформления счетных конструкций «числительное + существительное» [Лингв. сл., 227] – деп анықтама берілген.

Нумеративті сөздер бүгінгі күні зерттеушілер тарапынан морфологиялық, этнолингвистикалық, семантикалық тұрғыдан қарастырылу үстінде. Нумеративті сөздер негізінен «сан есім + нумеративті сөздер + зат есім» жолымен тіркес құрайды. Морфологиялық құрылымына қарай нумеративтер түбір, туынды және күрделі болып келеді. Аналитикалық тәсілмен жасалған күрделі нумеративтерді де жиі кездестіруге болады. Метрология мен нумеративтер бір ұғым сияқты көрінгенімен, екеуінің айырмашылығы да бар. Халық метрологиясына метрмен өлшенбейтін ауқымды ұғымдар мен атаулар енеді, дене мүшелерімен байланысты, азық-түлікке қатысты көрсеткіштер, халықтық өлшемдер негіз болады. Нумеративтерге сандық дәрежеге қатысты терминдер енеді. Олар уақыт, мөлшер, ұзындық өлшем бірліктерімен байланысты екендігі байқалды және метрология сияқты белгісіз өлшем емес, нақты өлшемге негізделетіні белгілі болды. Нумеративтер туралы Қ.Күркебаевта: «Нумеративтердің білдіретін мағынасы – есеп, есепке қатысы бар ұғымдар. Егер есептеудің ежелгі формасы өлшем екенін еске түсірсек, нумератив термині сол ежелгі өлшемнің нақты санға қарай бет бұрған кезеңін сипаттайтыны анық» [58, 46] – деген тұжырым бар.

Бұл ойды ғалым Ж.Т.Сарбалаев былайша қуаттайды: «Нумерализация процесін екі ыңғайда қарастыруға болады: 1) басқа сөз таптарының сан есімдер тобына ауысуы мен айналуы; 2) өзге лексика-грамматикалық категорияларға жататын сөздердің сан есім мәнінде қолданылуы не болмаса нумератив сөздердің пайда болуы» [59, 143].

Нумератив мәселесі жаңа ғылым саласы деуге толық негіз бар. 1967 жылы П.Хамдамов өзбек тіліндегі нумеративтер жайында зерттеу еңбегін жазса, корей тіліндегі нумеративтер жайында 1979 жылы Т.Г.Бугаева кандидаттық диссертация қорғады. 1975 жылы жазған Ж.Ш.Ахметова «Казахские народные наименования понятий об измерениях» диссертациясында алғаш рет тіліміздегі өлшемдік ұғымдағы сөздер зерттеудің тұтас бір нысанына айналған еді. Корей тіліндегі нумеративтерді қарастыра келіп, Т.Бугаева счеттік көрсеткіштері бар сөздерді «нумератив» терминімен атап, ішкі семантикалық белгілеріне қарай классификаторлар, счеттік сөздердің жиынтығы, өлшемдік атаулармен байланысы бар құрылымдар деп үш топқа бөліп қарастырады. Негізі, қазіргі тіл білімінде де нумератив сөздер хақында бірізді пікір жоқ деуге болады. Е.Жанпейісовтың «Этнокультурная лексика казахского языка» еңбегінде, С.Жанпейісованың «Қазақ тілінің рухани мәдениет лексикасы» кандидаттық диссертациясында классификаторлар, есептік-счеттік сөздер деп қарастырады. Е.Жанпейісов еңбегіне жүгінсек: «В ряду нумеративов в произведениях М.Ауэзова встречается счетный комплекс с классификаторами. Как и в корейском языке, значительная часть казахских классификаторов именует часть предметов, меньшая их часть является названием конкретных предметов ярко выраженной формы» [60, 136]. Бұдан аңғарылатын жайт, нумератив мәселесін тыңғылықты зерттеп, осы тақырыптағы пікір-пайымдардың жандануына ықпал еткен еңбек – Т.Бугаеваның корей тіліндегі нумеративтерді нысан еткен диссертациясы.

Қазақ тіліндегі нумеративтердің белгілі бір бөлігін счеттік, есептік мәндегі сөздер құрайды. Нақты сандық семантикасынан айырылған, тек есептік мәнде жұмсалатын ұғымдарға М-Ж.Көпеевтің шығармаларынан мысалдарды көптеп келтіруге болады: кез, шақырым, қарыс, елі, құлаш, адым, қадам т.б.

Нумератив сөздер бірсыпыра тілдерде қарастырылған, әлі де болса түрлі пікірлер білдірілуде. Хакас тіліндегі: «Счетные или нумеративные слова располагаются между количественным и именем, обозначающим конкретный исчисляемый предмет: он читі пас чоон мал семнадцать голов крупного рогатого скота; ікі пар ух – две пары чулки; пір сарсых мелей – одна непарная рукавица; ікі тілім хаас – две полоски ремня; пір тілім іпек – один ломтик хлеба; пис кизек от-пять стогов сена; ус пщек сахар – три куска сахара» [61, 118] – деген анықтама арқылы нумеративті сөздердің жай-жапсарын білуге болады. Өлшемдік ұғымды білдіретін сөз, сөз тіркестері – халқымыздың салт-дәстүрінен, рухани мол байлығынан, этнографиялық жағдайынан хабардар ететін жүйелі құрылым. Жүйелі құрылым деуіміздің өзінде көп мән-мағына бар. М-Ж.Көпеев шығармаларындағы өлшемге қатысты сөздерді былайша жіктеуге болады.

1. Азық-түлікке қатысты өлшемдік құрылым атаулары: бір тамшы су, бір ұрттам су, бір жапырақ ет, бір уыс, жалғыз уыс дән, бір тілім нан, бір жұтым су, бір кесім нан, бір ішім су, бір саба қымыз, бір қасық су, бір аяқ көже, бір аяқ ас;

4. Арақашықтық мағынасын аңғартатын өлшемдік құрылым атаулары: ат шаптырым, қадам, бір табан жол, шақырым, адым, күндік жер, айшылық жер;

Ойымызды тұжырымдайтын болсақ, негізгі сөздік қордың көлемді қабатын құрайтын нумеративтер қазіргі таңда ғалымдар тарпынан қызығушылық тудыруда. Нумеративтер – есептік мағынадағы сөздер жиынтығы. Түркі тілдерінде, алтай, орыс тілдерінде қарастырылып, қытай тілінде жеке сөз табы ретінде нысанға алынған. Бұл тақырыптан тиянақты тұжырым болмағанымен, олардың өлшемдік мәнде жұмсалатыны, үнемі сан есімдермен қатар қолданылатыны айдан анық. Нумеративтердің өзін үш топқа бөліп қарастыруды қазіргі таңда ғалымдарымыз нысан етсе, оның ішінде қазақ тілінде жиі кездесетіні де өлшемдік атаулармен байланысты құрылымдар. Нумеративті лексиканы терең қарыстыратын уақыт келді. Әрине, бір зерттеу еңбегі көлемінде барлық жай-жапсарын толық қарастыру мүмкін емес, сол себепті болашақта да бұл тақырып кең тұрғыда қарастырылса, тіл ғылымына қосылған үлкен үлес болып саналары айқын. Тіліміздегі тоғыз сөз табы туралы А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов ағаларымыздан бастап күні бүгінге дейін зерттеуші-ғалымдар жан-жақты қарастырып, қазіргі уақытта әр қырынан зерттелініп, тіл білімінің жүйесінен тиянақты орын алды, сол сияқты болашақта нумеративтік лексика да түбегейлі зерттелініп, ғылымда өз орнын алатындығы айқын.

Қарастырған ғылыми-зерттеу еңбектерінің көпшілігінен нумеративтердің «сан есім + нумеративті сөз + зат есім» ыңғайында орын алатындығын байқаймыз. Бұл жүйе өзіміз нысан етіп отырған М-Ж.Көпеев шығармаларында мол кездесетіндігін жинақтаған деректеріміз айғақтайды. Бірақ біз осы бөлімде ақын еңбектерінен мысалдар келтіре отырып, нумеративтік лексикаға енетін құрылымдардың түрлі қолданыс белгілерін айқындауға ұмтылдық.