Кіріспе зерттеудің өзектілігі

Диплом жұмысының мақсаты алдыға қойған келесі міндеттерді шешуді көздейді:

• 
  Кіші Азия түбегінің физикалық-географиялық жағдайына талдау жасау мен табиғи ресурстарына баға беру; ерекше қорғауға алынған ұлттық саябақтардың аймақ табиғатының тепе-теңдігін, табиғат эталонын сақтаудағы маңызын қарастыру;
  
• 
  Кіші Азия түбегі қалаларының әлеуметтік-географиялық даму бағыттарына сипаттама беру; аймақтағы туристік-рекреациялық ресурстарының халықаралық маңызын анықтау.
  

Түбек Азияның басқа бөліктерімен салыстырғанда, батысқа қарай біршама созылған. Оның көп бөлігін Кіші Азия таулы қыраты алады. Қазіргі кезде бұл түбекте Түркия Республикасы орналасқан. Оңтүстік жағалауында Жерорта теңізінің бөлігінде Искендерон шығанағы орналасқан [1].

Азия дүние бөлігінің аталуының көне грек тілінде «Асия» нұсқасы б.з.д. сегізінші ғасырда Гомердің Илиадасында кездеседі. Бұл атау шамамен б.з.д. 6 ғасырда милеттік оқымысталар Фалес Анаксемандр, Гекатей еңбектері арқылы ғылыми айналымға енгізілген деп есептелінеді. Бастапқыда бұл атау Эгей теңізінің шығыс жағалауына ғана қатысты қолданылған болатын.

Әдетте Азия атауының «шығыс» дегенді білдіретін ассириялық асу сөзі жатыр деп есептеледі. Бірақ кейбір ғалымдар мұнымен келіспейді. Себебі, ассириялықтар өздерінен батыста жатқан жерді бұлай атауы мүмкін емес, сондықтан бұл теңіз жағалауындағы шағын Ассува ауданы атауының түр өзгерісі деген пікір бар. Егер олай болса, хеттлувий тіліндегі Ассува атауын гректер өздеріне Асия деп бейімдеп, бастапқыда кіші Азияға, кейіннен одан шығыста жатқан барлық аумаққа қатысты қолданған деп болжам жасайды. Асия атауы орыс ғылыми әдебиетінде 19 ғасырдың соңына дейін сақталған. Қазіргі кезде дүние бөлігі атауы Азия нұсқасында дүние жүзі бойынша қолданысқа енген [2].

«Қызықты география» кітабында «Азия» грек тілінде «асу» - «шығыс» дегенді білдіреді деп анық жазады. Бұл ұғымды Шығыс және Батыс деп алғаш рет ассириялықтар қолданған дейді. Оны олардың асу және эреб, яғни «асу» – «шығыс», «эреб» – «батыс» деген терминдері дәлелдей түседі. Осыдан келіп, Азия және Еуропа атаулары пайда болған. Қазіргі күнде де ағылшын тіліндегі Asia мен Europe сөздері айтылуына қарай осы екі сөзбен үндесетіні байқалады және олардың орналасуы да Еуропа дүние бөлігі батыста, ал Азия бөлігі содан шығысқа қарай орналасқан.

Ал, Кіші Азияға келетін болсақ, ертеректе (б.з.б. V – IV ғасырларда) Кіші Азия Анатолиі деп аталған. Түрік тілінде Анадолы, грек тілінде Анатоли, яғни «шығыс» деген мағынаны білдірген. Демек, ассириялықтар тіліндігі Асу мен түрік тіліндегі Анадолы екі сөз де «шығыс» дегенді көрсетеді. Бұдан әрі дипломдық жұмыста Кіші Азия түбегі деген жерлердің орнына Анадолы деген сөз де қолданылады. Кіші Азия аумағы әр кезеңдерде әртүрлі мемлекеттердің қарамағына енген. Олар: Хетт хандығы, Лидия хандығы, Мидия, Ахеменид мемлекеті, Ұлы Армения, Кіші Армения, Киликия, Батыс Армения, Александр Македонский державасы, Селевкидтер мемлекеті,Понти хандығы, Пергам, Ежелгі Рим, Византия т.б. [3].

Түбектің шығыс шекарасы 45º ш.б. және Ван көлі арқылы өтсе, ал солтүстік шекарасы Чороха өзенінің төменгі ағысы арқылы өтеді.

Кіші Азия түбегінің жағалауында Кипр, Родос т.б. аралдар кездеседі. Батыстан-шығысқа қарай ұзындығы 1000 км дейін жетеді, ені 400-600 метр аралығында.

Түбектің жалпы ауданы 506 мың км², шығысында Армян таулы қыратымен шектессе, батысында тау жоталарымен Эгей теңізіне ұласады. Кіші Азия таулы қыратының ішкі бөлігінде Анатолия (Анадолы) үстірті орналасқан. Анадолы солтүстігінде Понти, оңтүстігінде Тавр тауларымен шектеседі. Жағалау сызығы қатты тілімденген. Бұл жерде Түркиядағы ең маңызды порт болып саналатын Измир қаласы орналасқан.

Кіші Азия таулы қыраты – Кіші Азия түбегінің көп бөлігін алып жатқан таулы қырат. Барлық аумағын Түркия мемлекеті алады. Орташа биіктігі 1000 метр. Қырат шығысында өзен аңғарларымен тілімденген және сөнген жанартау конустарымен ерекшеленеді. Қара теңіз жағалауы тегіс болып келеді, шығанақтар кездеспейді. Эгей теңізі жағалауы өте қатты тілімденген, мұнда шығанақтар, аралдар көп. Кіші Азия түбегін ертеден адамдар көптеп қоныстанған. Сондықтан да бұл түбектің табиғаты адамдар әсерінен көп өзгеріске ұшыраған [4].
1.1.1 Кіші Азия түбегінің жер бедері
Кіші Азия түбегі тектоникалық процестердің кең тараған аймағы. Себебі миллиондаған жылдар бойы тектоникалық процестердің әсерінен Анадолы қалыптасқан және ол әлі күнге дейін жалғасуда. Оның себебін біз жанартау атқылаулары мен жер сілкінулерден анық байқай аламыз.

Кіші Азия түбегінің жер бедері біршама күрделі болып келеді. Бұл түбектің аумағының 85%-ға жуығы теңіз деңгейінен 450 метр биік жатыр. Аумақтың орташа биіктігі 1128 метр.

Геологиялық тұрғыдан алғанда, Кіші Азия түбегі Атлант мұхиты мен Гималайға дейін созылған үлкен Альпі белдеуінің бөлігі болып табылады. Бұл белдеу кайназой эрасында қалыптасқан болатын. Арабия, Африка, Үнді континенттік плиталары сияқты Еуразия плитасымен соқтығыса бастаған. Анадолы батысқа және оңтүстік-батысқа қарай ығысып жатыр. Жеке аймақ болып, үнемі қозғалыс үстінде тұратындықтан бұл жерде жер сілкінулер мен жанартау атқылаулары көптеп болады.

Түбектің қазіргі жер бедері палеоген-неоген дәуірлерінің соңында болған процестерге байланысты қалыптасқан. Бұл кезде Анадолының шеткі бөліктері көтерілген, ал керісінше ішкі аудандар төмен түсе бастаған. Айналасын шайып жатқан теңіздердің тереңдігі тереңдей түскен. Тектоникалық ажырау процесі нәтижесінде Анадолының шығыс бөліктері төмендеп, қазаншұңқырлар түзілген. Эгей теңізінің орнындағы құрлық төмендеп, Жерорта теңізінің сулары басқан. Төрттік дәуір кезінде теңіз сулары бұғаз, Мәрмәр теңізі арқылы қазіргі Қара теңіз орнында болған үлкен көлмен жалғасып жатты. Осы уақытта ішкі аудандардағы көлдер аллювиальды жыныстармен толтырылған болатын. Ірі өзендердің теңізге құяр жерінде жағалық жазықтар және атырау қалыптасты [6].

1. Солтүстік таулы аудан. Қара теңіз жағалауына параллель орналасқан. Бұл Солтүстік Анадолы таулары.

2. Оңтүстік таулы белдеу. Жерорта теңізінің жағалауындағы таулар. Бұл Торос немесе Тавр таулары.

3. Ішкі аудан: шығыс Анадолының биік таулы ауданы, жазықты және аласа таулы Ішкі Анадолы.

4. Батыс Анадолы. Эгей мен Мәрмәр теңіздерінің жағаларына параллель емес бағытта орналасқан таулар (сурет-1).

Бұл түбекте таулы жер бедері басым таралған. Кайнозойлық қатпарлы құрылымдар Балқан түбегінің құрылымдарымен жалғасады. Қазіргі жер бедерінің қалыптасуы неоген және үштік дәуірлерде пайда болды. Үштік дәуірде бұл аумақ көршілес жатқан Еуропамен және қазіргі Жерорта теңізінің бөліктерімен бірге көтерілу, төмен түсу, үгілу процестеріне ұшырады. Осы кезде Кіші Азия Балқан түбегінен бөлінді, Мәрмәр, Эгей теңіздері, Дарданелл, Босфор бұғаздары пайда болып, түбектің жағалау сызығы қалыптасты.

Түбектің солтүстік және оңтүстік бөліктеріне жағалық жоталар жүйесі тән. Орталық бөлігі үстіртті. Ал үстірттер жеке бөліктерге бөлшектеніп кеткен. Бұл орографиялық құрылымға байланысты.

Кайнозой дәуірінде тау жасалу, сейсмикалық процестер әлі де жүріп жатыр. Жас құрылымдар эрозионды процестердің туындауына, яғни таулы массивтердің бөлінуіне, әсіресе жағалық сызықтың қатты тілімденуіне әкеліп соқты.

1. Солтүстік таулы аудан.Понти таулары жағалаудың кейбір жерлерінде ғана жағалық жазықтар құраса, көбінесе Қара теңіз жағалауына қарай күшті, биік жарлы болып сұғына енеді. Жағалауда онша терең емес шығанақтар кездеседі. Солтүстік жағалаудағы ірі шығанақтар Синоп, Самсун [8].

Понти тауларының жоталары ұзына бойғы аңғарлар өңірімен бөлінген жарыса біткен қос қатар болып созылып жатады. Таулар құрылымында кембрийге дейінгі және палеозойдың кристалдық жыныстары үлкен орын алады, өйткені бұл аудандағы жасалу ежелгі ішкі массивтің шетін қамтыған. Батыстан шығысқа қарай жанартаулық жыныстардың мәні артады. Жалпы алғанда жер бедерінің бүкіл сипаты өзгереді. Бұл таулы белдеудің батыс бөлігі Батыс Понти таулары деп аталады. Қара теңіз жағалауында қатарласа ұзындығы 1000 км созылған. Бұл таудың орташа биіктігі 2500 метр, шығысында Качкар тауының биіктігі 3931 м. Жартасты альпілік шатқал тармақтарын асып өтетін тау аңғарларының болмауы елді мекендердің қарым- қатынасын қиындатады [9].Ол биіктігі орташа жер бедерімен, 2000 метрден сәл асатын шыңдары мен беткейлерінің жайпаңдығымен және эрозиялық бөлшектенуімен ерекшеленеді. Көлемді қазаншұңқырларды және терең аңғарларды халық мекендейді [10].

Шығыс Понти таулары едәуір биік (3000 метр) және аз бөлшектенген. Таулардың жоғары бөліктерінде төрттік мұз басу дәуірі кезінде пайда болған Альпі рельефіне тән аудандар бар. Қазіргі кезде шағын мұздықтар кездеседі.

Орта Понти таулары немесе Джаник таулары тау жүйесінің аласарған және бөлшектенген учаскесі, оның етегінде Қызыл Ирмак пен Ешиль Ирмак өзендерінің батпақтанған атыраулық жазықтары жатыр [11].

Кіші Азия тау қыратының оңтүстік шеткі жүйесі Тавр, армянша Тородос деген жалпы атпен белгілі. Тавр таулары Батыс, Орталық және Шығыс Тавр жоталары болып бөлінеді.

Қазіргі жер бедерінің қалыптасуы, облыс көрші Еуропа аумағымен және қазіргі кездегі Жерорта теңіз алабына жақын жатуына байланысты көтерілу, төмен түсу және бөлшектенуге ұшырап, неоген және антропогеннің бірінші жартысында Кіші Азия Балқан түбегінен бөлініп, Эгей мен Мәрмәр теңіздері Дарданелл мен Босфор пайда болды. Осы қозғалыстар кезінде Кіші Азия тау қыраты тауларының тегістелу беттері өте айқын көрінетін бөліктері және жаңадан болған жаңғыру іздері бар қазіргі жақпарлы жер бедері қалыптасты. Көтерілу эрозия процесінің жандануына әкелді, ол таулы массивтердің, әсіресе шеткі бөліктерінің күшті бөлшектенуімен ерекшеленді (сурет-2). Облыстың батыс бөлігінде күшті сейсмикалық тербелістер байқалады. Аса күшті жер сілкіну 1939 жылы түбектің солтүстігінде болды [12].

Түркияның Еуропадағы Шығыс Фракия немесе Румеслей деп аталатын бөлігі биіктігі 1000 м-ге жететін үстіртті-төбелі болып келеді.

Азия бөлігін (Кіші Азия немесе Анадолы) түгелдей Кіші Азия таулы қыраты алып жатыр. Ойпатты жер бедері үлесі аз, тек теңіз жағалаулары мен өзен атырауларында кездеседі [14].