Кіші Азия түбегінің табиғат ресурстары

Кіші Азия түбегінің пайдалы қазбалары, млн т.

Кіші Азия түбегінің ұлттық саябақтар тізімі

Осы жердегі кипарис, эвкалипт, фисташка, самырсын ағаштарында 100-ге жуық әдемі құстар тіршілік етеді. Оның ішінде Белектің символы болып табылатын кәріптас үкісі де бар. Табиғаты әсем бұл жерге Анталиядан алыстығына қарамастан, жазды күндері туристер көптеп келеді. Саябақ арқылы тау өзені Кепра ағып өтеді. Бұл асау өзен рафтингке өте қолайлы [28].

Анталиядан солтүстік батысқа қарай 20 км қашықтықта, Дарым тауының баурайында таулы Дюзлермашы қорықшасы орналасқан. Бұл қорықшада негізінен сирек кездесетін тау ешкісі мен орман бұғылары қорғалады. Сонымен қатар бұл аумақтан Гек қорғанын, бірнеше терең каньондарды, әсем флорасы мен фаунасы бар Гюллюк табиғи саябағын және де көптеген үңгірлерді көруге болады [31].

Жоғарыда аталып өткен қорық, қорықша, ұлттық саябақтар, яғни табиғат эталонын қорғау мақсатында ұйымдастырылған аумақтармен қатар кіші масштабтағы қорғауға алынған жабық зоналарда бар. Олар жойылып бара жатқан, дүние жүзінде немесе Кіші Азия түбегінде сирек кездесетін жануарларлың немесе өсімдіктің түрлерін қорғауға алады. Бұл жануарлар көбейтіліп, белгілі бір деңгейге жеткен кезде табиғатқа жіберіледі.

Босфор бұғазы үстінде салынған көпір Азия мен Еуропа құрлықтарын жалғастырып тұр. Көпір 1973 жылы қазан айының 30-да Түрік Республикасының 50 жылдық құрметіне ашылған. Ұзындығы 1074 м, биіктігі 64 м. Қазір бұл көпір жаңа Түркияның нышаны сияқты. Түркия Республикасының батысы мен шығысы 1600 км-ге, солтүстігі мен оңтүстігі 550 км-ге созылған. Жер көлемі жағынан 37-шы орын алады. Жалпы ауданы 783,562 км². Халық саны – 72 600 000 адам (2010 ж.) [32].

Түркияның «Анадолы» деп аталатын бөлігі Кіші Азия түбегінде, қалған бөлігі Еуропаның Балқан түбегінде. Босфор бұғазының жарлы болып келетін жағалауларында Түркияның үлкен ірі портты қаласы Ыстамбұл орналасқан.Елдің астанасы Ыстамбұлдан Анкараға көшірілді. Түркия аумағының көп жер бөлігі сейсмикалық аймаққа жатады. Эгей теңізі аумағы мен елдің шығысында жер сілкіну жиі болып тұрады.

Статистика институтының мәліметтері бойынша Түркия халқы 2008 жыл соңында 71 млн 517 мың адамды құраған. Ал қазіргі таңда халық саны 75 млн адамға жетіп отыр. Ал халық тығыздығы 1 км² жерге 97 адамнан келеді (сурет-17) [33].

Түркия негізінен Қазақстан сияқты көп ұлтты мемлекет. Түріктер елдің небәрі 50%-ын құраса, яғни 35 млн, күрдтер 17,6 млн, қырым татарлары 6 млн, казактар 2,8 млн, черкестер 2,5 млн, босниялықтар 1,0 млн, арабтар 870 мың, поляктар 600 мың, амшендықтар 500 мың, сығандар 500 мың (сурет-18).

Аз диаспоралы ұлыстардан албандар, лазы, лезгиндер, абхаздықтар, шешендер, қарашай, еврей, ассириялықтар, абазиндер, гректер секілді көптеген ұлыстар мен ұлт өкілдерін кездестіруге болады.

Күрдтер Түркияның аумағында тұрса да армян халқы сияқты көп жылдан бері түріктермен тіл табыса алмай келе жатқан халық. Олар Шығыс Анадолының таулы аудандарын мекендейді. Тілдері жағынан парсы тіліне ұқсас. Өздерінің салт дәстүрлерін берік ұстанатын этнос. Иран және иракта тұратын күрдтер ел ішіндегі интеграцияны нашарлатады.

Сурет 18. Түркия халқының этностық құрамы

• 
  Эгей ауданы
  
• 
  Қара теңіз ауданы
  
• 
  Орталық Анатолия ауданы
  
• 
  Шығыс Анатолия ауданы
  
• 
  Мәрмәр ауданы
  
• 
  Жерорта теңіз ауданы
  
• 
  Оңтүстік-Шығыс Анадолы ауданы
  

Сурет 19. Түркияның әкімшілік-аумақтық бөлінуі.

Түркия мемлекетінің Қара, Жерорта, Мәрмәр, Эгей теңіздері жағалауларында дүние жүзіне әйгілі, халықаралық туризм саласы жоғары дейгейде, қызмет көрсету салалары әлемдік стандартқа сай жасалған, табиғаты әсем де тамаша, туристерді қызықтыратын, барлық туризм түрлерін дамытуға қолайлы климаттық жағдайларымен айрықша көзге түсетін көрікті демалыс, курортар салынған ірі қалалар орналасқан (қосымша Б, кесте-3).

Қорыта келгенде, Кіші Азия түбегінде қоныс тепкен Түркия елінің географиялық орны, халқының ұлттық және этникалық құрамы, курортты аймақтары дүние жүзінде маңызды орынға ие болып келеді.

• 
  табиғат кешендері және олардың компоненттері: жер бедері, климат, су айдындары, өсімдік және жануарлар дүниесі;
  
• 
  мәдени-тарихи ескерткіштер;
  
• 
  инфрақұрылым мен еңбек ресурстарын қамтитын аумақтың экономикалық әлеуеті.
  

Түркия – табиғи әдемілігімен, бірегей тарихи, археологиялық  мұрасымен туризмнің қарқынды дамып келе жатқан инфрақұрылымымен және қонақ үйі бизнесімен, өзінің дәстүрлі қонақжайлығымен және байыпты бағаларымен қонақтарды өздерінің күткендерінен де асыра қанағаттандырады. Түркия  өзінің демалуға арналған кең спектрімен  шын мәнінде көпшілікке танымал демалыс орындарының бірі деп атауға болады.

Түркияның ауыспалы  географиялық жағдайлары бір күнде 4 түрлі климатты бастан кешіруге мүмкіндік береді. Үш жағынан үш түрлі теңізбен қоршалған елдің жағалауын тік төртбұрыш түрінде жағажайлар, аралдар, бұғаздар, шығанақтар, түбектер, желкенді кеме тоқтайтын айлақтар, жарты аралдар мен қойнаулар қоршаған. Жергілікті жердегі туристік белсенділікпен, жазы сегіз айға созылатын (Бодрум, Анадолы және т.б.) жазғы және қысқы туризмнің барлық кезеңінде спорттың кез келген түрімен (рафтинг, тау шаңғысы, альпинизм және т.б.) айналысуға мүмкіндік ұсынатын елді барлық жағынан таулар, аңғарлар, өзендер, құламалы сулар мен үңгірлер  безендіріп тұр [34].

Түркияда тау шаңғысы спорты әуесқойлары, альпинистер, жаяу серуенді ұнататындар мен тіпті аңшылар да жаңа және ұмытылмас рахатқа батады. Түркия – бұл Анадолының барлық өркениетінің бесігінен тербетіліп шыққан ашық ауадағы мұражай. Түркияның тарихи мұрасы мен археологиялық байлықтары бір континентке жетеді. Соңғы уақытта Түркияға деген қызығушылық денсаулық сақтау тарапынан артып келеді.

Түркияның жер асты ыстық сулары шын мәнінде көптеген ауруларға медицина тарапынан шипалы суы мен балшықтары  дертке дауа, ауруға шипа деп танылған. Ең басында Ислам мен Христандық тұрған сансыз діни пайымдаулардың ортақ нүктесінде орналасқан  Түркияға келушілер қандай дінге жатса да, осы жерде сол діннің өзінің қасиеттісін табады: бұл храмдар мен әулиелердің жерленген жерлері, мазарлар мен молалар және т.б. Әрине, Түркияның туристерді өзіне тартатын жақтарын бір бет параққа сыйғызу мүмкін емес.

Іздену барысында жинақталған мәліметтерді саралай отырып, Кіші Азия түбегінің рекреациялық ресурстарын төмендегідей топтастыруға болады:

1. Климаттық ресурстар: күн радиациясы, табиғат ескерткіштері:

2. Гидрологиялық ресурстар: Патара, Өлітеңіз (бұл бірақ дүние жүзіндегі ең тұзды көл Өлі теңіз емес) түрікше «тыныш теңіз» дегенді білдіреді, Олимпос, Сиде, Бодрум, Анталия, Кемер, Фаселис, Каш, Демре, Калкан, Алания, Изтузу, Ортакент, Тургутрейс, Гюмюшлюк, Памучак, Чалыш, т.б.

2.1. Минералды сулар, ыстық бұлақтар: Ялова, Куршунлу, Султан сулары, Дальян, Клеопатра хауыздары, т.б.

3. Таулы рельеф

1. Ежелгі қала Демре

2. Алания қамалы

3. Фаселис руиналары

4. Адриан какпалары

5. Ежелгі Перге

6. Аспендос амфитеатры

7. Ежелгі термесос

8. Нимфеум субұрқағы

9. Сиде қақпалары

10. Цитадель Аназарбус

11. Диярбақыр қамал қабырғалары