КӨкейкесті әдебиеттану

Бодкин М. Архетипные образы в поэзии: Психологическое исследование

воображения; Фрай Н.Г. Анатомия критики; Стайнер Д. Смерть трагедии;

Олсон Э. Трагедия и теория драмы; Мушг В. Трагическая история

литературы // Западное литературоведение ХХ века: Энциклопедия. –

Москва: Intrada, 2004. – 560 с.

2. См.: Нургали Р.Н. Древо обновления. – Алма-Ата: Жазушы, 1989. – 368 с.;

Нургали Р. Эпическая драматургия – Астана: Фолиант, 2004. – 288с.;

Нұрғали Р. Трагедия табиғаты – Алматы: Жазушы,1968. - 176 б.;

Нұрғали Р. Драма өнері // Жеті томдық шығармалар жинағы. 1 том. –

Астана: Фолиант, 2005. – 572 б. + 1 б.т. сурет.

3. Нұрғали Р. Драма өнері // Жеті томдық шығармалар жинағы. 1 том. –

Астана: Фолиант, 2005. – 572 б. + 1 б.т. сурет.

4. Нургали Р. Вершины возвращенной казахской литературы. – Алматы:

Қазақ университеті, 1998. – 307 с.

5. Нургали Р. Алашординцы. – Алматы: Алаш, 2004. – 280 с.

Литературный процесс конца XX – начала XXI в. отмечен всеобщим вниманием к творчеству поэтов, писателей, чьи произведения долгое время хранились в архивах, умалчивались в официальных издательствах и печати, или вовсе преданы забвению. Начавшиеся в стране общественно-политические преобразования кардинально изменили картину развития отечественной литературы, результатом чего явилась реанимация и возвращение к жизни творений художников прошлых лет. Тем самым была восстановлена подлинная картина духовной жизни народа.

Феномен «возвращенная литература» стал объектом исследования отечественной науки и, прежде всего, литературоведения. Возрождение ранее запрещенной, задержанной по тем или иным обстоятельствам, забытой литературы поставило перед учеными, критиками множество проблем, одной из которых явилось восприятие и осмысление духовного потенциала прошлого современными читателями, выросшими на образцах советской и перестроечной культуры. Публикация произведений классиков отечественной словесности: Ш.Кудайбердиева, А.Байтурсынова, М.Дулатова, М.Жумабаева и др. - осуществлялась в рамках различных государственных проектов и программ. Издавались специальные монографии, научные исследования Ш.К.Сатпаевой, С.Кирабаева, Т.Какишева, Р.Нургали, Ш.Елеукенова, в которых освещались проблемы творчества писателя, поэта, предпринимались попытки аналитического прочтения произведений автора в контексте национальной истории, культуры. Всеобщий интерес к литературе этого периода подтверждается выходом книг, написанных в историко-публицистическом жанре: «Абакты» Д.Досжанова, «Жаңа жолдан. С новой строки» Ш.Елеукенова, «Вершины казахской возвращенной литературы» Р.Нургали, научно-популярных сборников «Возвращенные имена» Р.Кошеновой, М.Кадралиновой. Восстановить подлинную картину развития казахской культуры начала XX века, собрать по крупинкам шедевры словесного творчества и образцы духовной культуры, протянуть «времен связующую нить» через всю эпоху стало содержанием и задачей всего литературоведения конца XX – начала XXI в.

В ряду отечественных ученых, внесших посильный вклад в изучение феномена «возвращенная литература» особо место занимает выдающийся ученый XX века, теоретик драмы, писатель, академик Р.Нургали. Его фундаментальные историко-литературные исследования «Әуезов және алаш. Әдебиеттегі ұлттық рух», «Вершины казахской возвращенной литературы», «Алашординцы»[1] составляют методологию современного литературоведения. В них разработаны основные принципы и методы анализа произведений казахской классики.

С недавних пор вошедший в научный оборот термин «концепт» используется в качестве обозначения специфически национальных и общекультурных явлений. По определению современного исследователя Ю.Степанова, концептом называется «сгусток культуры в сознании человека; то, в виде чего культура входит в ментальный мир человека. И, с другой стороны, концепт – это то, посредством чего человек – рядовой, обычный человек, не «творец культурных ценностей» - сам входит в культуру, в некоторых случаях и влияет на нее» [2, 43]. И далее: «Они – предмет эмоций, симпатий и антипатий, а иногда и столкновений. Концепт – основная ячейка культуры в ментальном мире человека» [2, 43]. Как явствует из предложенного определения, ключевыми в определении термина «концепт» являются понятия культура, сознание индивида, ментальность. В рамках данного определения вполне укладывается характеристика концепта «возвращенная литература».

Высокий интеллектуальный уровень, самобытный и неповторимый природный талант художника слова, широта взглядов и интересов, высота помыслов и благородные устремления поэтов-алашординцев позволили академику Р.Нургали объединить их в образно-поэтическое определение «вершины». По утверждению ученого, «писателей, создававших литературу на призывах Алаш, объединяет в произведениях знак качества, который дает возможность смотреть на их судьбу и оставленное ими наследие, как на единое явление» [1,5]. Единство, целостность являются главным принципом, по которому выстроен весь материал книги «Алашординцы», состоящей из двух частей. В первой части представлены статьи, посвященные анализу творческого пути поэтов, писателей начала века А.Байтурсынова, М.Дулатова, М.Жумабаева, Ж.Аймаутова.

Прослеживая истоки становления и развития творческой личности А.Байтурсынова, исследователь задерживает внимание на самых узловых моментах его жизни: тяжелое детство, годы учебы в школе, учительская работа, ряд тюремных заключений, работа в советских органах, репрессии. А.Байтурсынов еще при жизни завоевал широкую популярность и общественное признание современников. Его современник, писатель М.Дулатов опубликовал о нем биографический очерк на русском языке. Классик казахской литературы С.Сейфуллин также посвятил статью А.Байтурсынову, в которой отметил его высокие заслуги перед народом и отечеством.

Одним из первых после И.Алтынсарина А.Байтурсынов предпринял попытку реформирования казахского алфавита. Его научные статьи, выступления и книги, посвященные проблемам развития казахского языка, стали основой современной науки языкознания. В статье «Зигзаги казахской графики» ученый вполне научно обосновал необходимость возвращения казахского языка к исконной арабской графике.

Широта научных интересов, стремление объять необъятное, чисто подвижнический дух позволили А.Байтурсынову раскрыть многогранный природный талант исследователя не только в языкознании, но и в фольклористике, литературоведении, тюркологии. Следуя примеру предшественников (Ш.Уалиханов, И.Алтынсарин), ученый собирал произведения казахского фольклора, в частности, народный эпос, сказки, пословицы, поговорки, произведения поэтов-жырау, систематизировал их и публиковал на страницах периодической печати, а впоследствии - в книге «Әдебиет танытқыш», ставшей фундаментальным научно-теоретическим исследованием XX в. Талант А.Байтурсынова проявился в поэтическом и переводческом творчестве. «Две поэтические книги Ахмета Байтурсынова - «Қырық мысал» и «Маса» обогатили казахскую литературу того времени новыми темами и идеями, они стали логическим продолжением традиций письменной поэзии, заложенной Абаем, наполнив их более совершенным звучанием» [1,15]. Как можно заключить из предложенного ученым анализа, поэтическое творчество Байтурсынова отражает передовые идеи и настроения демократической части казахского народа. Объектом поэтических раздумий становятся глубоко личное, пережитое и общественное, часто выступающие в единстве и цельности авторского мировосприятия.

По публицистическим очеркам, статьям и выступлениям А.Байтурсынова можно судить о гражданском и духовном развитии казахского общества начала XX в. Социальная и политическая прозорливость А.Байтурсынова прослеживается в его суждениях об обучении детей казахскому и русскому языку, которые в последующие годы конкретно воплотились в идее двуязычия. Титанический научный труд казахского ученого объективируется в академических исследованиях, посвященных исследованию казахского языка, литературы, фольклора. Природный талант А.Байтурсынова засверкал всеми гранями, высвечивая самые глубокие мысли и переживания, самые благородные помыслы во имя народа, за будущее отечества.

Совершая восхождение на «вершины казахской возвращенной литературы», академик Р.Нургали не обходит вниманием имя Миржакыпа Дулатова, поэта, зачинателя первых жанровых традиций, трибуна, автора крылатого воззвания к народу «Воспрянь ото сна, о, Казах!». Судьба поэта немногим схожа с судьбой его современника А.Байтурсынова: раннее сиротство, учеба в школе, учительство, общественно-политическая работа, гонения, репрессии. По признанию академика Р.Нургали, «научное исследование творческой биографии Миржакыпа Дулатова, исследование, основанное на многочисленных архивных и исторических материалах еще не осуществлено» [1, 53].

С именем М.Дулатова исследователь связывает рождение гражданской лирики «Оян, қазақ!» (в русском переводе «Проснись, казах!») и первого казахского романа «Бақытсыз Жамал» (в русском переводе «Несчастная Жамал»). «В поэтических сборниках «Азамат» (1913), «Терме» (1915) все более очевидны художественные изменения и новации, они проявляются в чистоте языка, более приближенного к народному, в выразительности и красоте стилистики, в значительном уменьшении числа дидактико-назмдательных и проповеднических мотивов и образов, в усилении художественности, экспрессивности, в более осознанном отношении к с емантике, смысловой глубине стиха. Бросается в глаза тенденция укрупнения темы, наряду с этим совершенствуется форма, ритмика стиха»[1, 57].

Таким образом, поэтические открытия М.Дулатова сопровождались жанровым и стилевым преобразованием всей литературы отмеченного периода. Синтез поэзии и публицистики в лирике М.Дулатова придал казахской поэзии начала века новый ритм, новые интонации, качественно видоизменил структуру стиха. Развивая в романе «Бақытсыз Жамал» (в русском переводе «Несчастная Жамал» традиционную сюжетную линию о любви юноши и девушки, писатель значительно углубил и расширил повествование, включив в него различные нарративные формы: монологи, диалоги, авторское, нейтральное повествование. Как справедливо замечает академик Р.Нургали, «роман «Несчастная Жамал» создал новую эстетическую традицию, развил разнообразные художественные приемы и принципы изображения действительности и героев, продемонстрировал умение показать жизнь современников в динамике, в действии, в гуще конфликтов»[1, 69]. М. Дулатов является основателем казахской журналистики, публицистики. Он выступал на страницах периодической печати с гневными статьями, в которых разоблачал колонизаторскую политику России прошлого, притеснения казахского народа, репрессии и гонения на интеллигенцию. «Публицистика Миржакыпа занимает особое место своей глубиной, злободневностью, многоплановостью тематики, научной обоснованностью, логической выверенностью, стилевой отточенностью, политической остротой» [1,83]. Одновременно М.Дулатов пишет литературоведческие, критические статьи, в которых профессионально интепретирует творчество своих предшественников. К примеру, в статье «Абай» кратко излагает жизненный путь поэта, историю первой публикации книги, отмечает роль А.Байтурсынова, А.Букейханова в издании этой книги. Академик Р.Нургали заключает: «Нельзя отказать Миржакыпу в эстетической интуиции и проницательности, когда он оценивает особое место и роль Абая в истории казахской культуры, сравнивает поэта с художниками слова из других литератур, проводит параллели, провидчески указывает, что с каждым годом из век в век значение и масштаб Абая будет только возрастать». [1,74]. А статья, посвященная жизни и творчеству А.Байтурсынова, по существу, явилась провозвестником нового направления в отечественном литературоведении – байтурсыноведения. Помимо биографических статей, М.Дулатов написал ряд исторических исследований, впервые открыл для казахских читателей существование искусственного международного языка – эсперанто.

Из всей плеяды поэтов «возвращенной литературы» особо выделяет исследователь поэтический дар М.Жумабаева, чей самобытный природный талант и высокое профессиональное мастерство снискали ему признание «киргизского Пушкина» (так оценил его талант В.Брюсов). Благодаря М.Жумабаеву стало возможным говорить о таком литературном течении, как символизм в казахской поэзии конца XIX – начала XX вв. Взращенный на лучших образцах восточной, европейской, русской классики, поэт сумел соединить в своем творчестве традиции мировой культуры, при этом бережно сохраняя национальный дух, идущий от фольклора, поэзии жырау, Абая. Духовно-эстетическая концепция М.Жумабаева наиболее полно отразилась в лирике поэта. Обращаясь к творческой биографии поэта, академик Р.Нургали отмечает: «Есть возможность говорить конкретно об объеме литературно-творческого наследия Магжана, его разделах, а также о сохранении этого наследия» [1, 85].

Литературный дебют М.Жумабаева начинается с поэзии, с публикации сборника стихотворений «Шолпан». Самой объемной книгой, по признанию ученого, является сборник «Стихотворения Магжана», изданный в 1923 году в Ташкенте. Анализируя творчество казахского поэта, исследователь выделяет в ней пейзажную, любовную, философскую лирику. «Обогатив казахскую лирическую поэзию новыми художественными приемами, а также основав новые направления прекрасного…смело и свободно внедрив на национальную почву поиски, течения европейской и русской литературы, Магжан сформировал в эпическом жанре короткие формы поэмы» [1,92]. Тщательный анализ лирики поэта позволил автору книги раскрыть все многообразие и богатство таланта казахского автора. Поэт раскрывает перед читателями свой внутренний мир, тайники своей души. Общественный социальный идеал он находит в прошлом своего народа, в судьбах народных героев, боровшихся за свободу. Ученый акцентирует внимание на одном немаловажном факте творческой биографии поэта. Это – полная отстраненность поэта от политики, классовой борьбы. «Поэта волнуют воспетые великими представителями мировой поэзии вечные темы, вечные образы, вечные мотивы» [1,94]. Это обстоятельство дает основание называть поэзию М.Жумабаева высокой.

Проблема свободы (политической, социальной, духовной), остро обозначившаяся в 20-30-ые годы XX века, объективирована в творчестве другого поэта и писателя Ж.Аймаутова, автора романов «Карткожа», «Акбилек». Будучи одновременно общественно-политическим деятелем, поэтом, публицистом, литературным критиком, он произвел в казахской словесности гениальный прорыв, освоив новые жанрово-стилевые формы, которые в свою очередь кардинально изменили и образную систему литературы. «Жусипбек Аймауытов – один из первых писателей, освоивших принципы реалистического романа в казахской литературе, уделял особое внимание таким художественным средствам, как стиль, композиция, ритм, образность, свободно используя многообразное богатство родного языка, освоил также традиции европейской и русской литературы в создании образа, в конкретизации, индивидуализации характеров, в передаче чувств и мыслей персонажей» [1,100]. В этом убеждает детальный анализ двух романов писателя: «Карткожа» и «Акбилек». Кроме этого, Ж.Аймауытов создал несколько драматических произведений, которые впоследствии ставились на театральной сцене. В монографии «Алашординцы» академика Р.Нургали приводится любопытный факт из переписки Ж.Аймауытова с М.Ж.Копеевым, проливающий свет на историю одной драмы: «В одном из них он писал: «В прошлом году, когда объявили конкурс на лучшую книгу, я написал книгу «Шернияз». Она получила первую премию. Я отказался и сказал, чтобы ее присудили «получившему вторую премию пьесе Мухтара Ауэзова «Каракоз», потому что он еще учится, и деньги ему нужнее, чем мне» [1,107]. В представленном эпизоде раскрывается нравственный облик человека, бескорыстного, честного и великодушного. Перу писателя принадлежат фундаментальные исследования в области педагогики, психологии, эстетики.

Подводя итоги своему исследованию, академик Р.Нургали обобщает: «Большая группа казахских писателей и поэтов, пришедших в литературу в начале 20-го века, особенно плодотворно занимались просветительско-педагогической деятельностью для блага народа, для молодежи» [1,108].

20-30-ые годы XX века по праву называют эпохой «казахского Ренессанса». Возрожденческим духом была пронизана вся культура и литература. Поэты, прозаики, мастера художественного слова проявляли свой талант во всем: сочиняли стихи, поэмы, рассказы, романы, драмы, переводили произведения русской и зарубежной классики, создавали учебники, писали научные труды, выступали на страницах печати, проводили реформы языка, пропагандировали передовые идеи. Как бы предвосхищая трагические события грядущих лет, они выступали за возрождение национального духа в казахской среде. Эта высокая миссия «возвращенной литературы» увенчалась торжеством исторической правды и справедливости.

1. 
   Нургали Р. «Вершины казахской возвращенной литературы» (А., 1998), «Әуезов және Алаш. Әдебиеттегі ұлттық рух» (А., 1997), «Алашординцы» (2004).
   
2. 
   Степанов Ю. Концепты – константы в культуре. М., 1997.
   

Қазақ халқының ХХ ғасыр бедеріндегі рухани кемелденуімен адамзат өркениеті биігіндегі өзіндік тұғырын айқындауда қол жеткізген ерен табыстары аз емес. Ұлттың қоғамдық дамуындағы рухани өркендеуін айқындайтын сондай іргелі табыстардың бірегейі - ұлттық энциклопедия. 1972-1978 жылдар аралығында жарық көрген 12 томдық тұңғыш ұлттық энциклопедия рухани өрлеудің әрі ұлттық санаткерлік қуаттың жаңа сапалық биікке көтерілгенін айқындап берді. Академик Әлкей Марғұлан атап өткеніндей «Бұл - еліміздегі мәдениеттің биік сатысына жеткендікті көрсететін айтулы, көрнекті табыстың бірі. Энциклопедия секілді білімнің қайнар көзін жасау - тек қана оқымысты, мәдениетті, ержеткен халықтардың дәстүрі».

Энциклопедияның жарық көруімен кеңестік саясат қысымындағы ұлт тарихы мен мәдениетінің сан ғасырлық шежіресі жүйелі жинақталды. Ол Алаш баласының ойөрісін ұлғайтып, дүниетанымын кеңейтті. Он екі томдық тұңғыш ұлттық энциклопедияда басқа ғылым салаларын айтпағанда тек қана қазақ әдебиетіне байланысты 475 мақала берілді. Саяси жүйе қыспағындағы қазақ әдебиеті мен тарихының талай беттері «ақтаңдақ» күйінде қалғанымен, ұлт айбыны мен айбары Абылай хан суреті тұңғыш рет басылды. «Қазақ Совет Энциклопедиясы қазақ тіліндегі тұңғыш әмбебап анықтауыш құрал. Оның он екі томында алфавиттік ретпен орналасқан 48 мыңнан астам атау-терминдерде ғылым мен білімнің барлық саласы қамтылған. Осыншалық мақалалардың үштен бірі, яғни 29 проценті тікелей өз республикамызға қатысты атаулар. Жалпы көлемі 1500 табақтай 12 томда түрлі түсті және бір түсті 13 мың сурет бар» [1].

1982 жылы тұңғыш 12 томдық энциклопедияның әліппелі пән-есім көрсеткіші жеке кітап болып шықты. Бұған жалғас «Қазақ Советтік Социалистік Республикасы» деген анықтамалық (қазақ, орыс тілдерінде 1980-81) жарық көріп, 15 томдық топтама шығару жемісті аяқталды. Бас редакция ұжымының ең басты сүбелі еңбектерінің бірі - әрқайсысы төрт томнан тұратын қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген «Қазақ ССР» атты қысқаша энциклопедия [2, 304].

Ұлттық энциклопедияның жарық көруі қазақ мерейін өсіріп, ұлттық мақтанышын еселеді. Қазақты ата тарихын тереңірек тануға, мәдениетін қастерлеуге міндеттеді. Қазақтың энциклопедия шығарудағы қазіргі дәуір талабындағы ғылым-біліммен өрлеу жолында ұстанып отырған бағдары еш елден кем түспейтін, қайсы бірінен озық тұрғанын дәлелдеп берді. Міне, «Қалай болған күнде энциклопедия томдары қолға тие бастаған кезде зиялы қауымның көптеген өкілдері қоңсылас түркі халықтарын былай қойғанда, ежелгі дәстүрі бар армян, грузин елдерін де артқа тастап, сол кездегі бүкіл Кеңес Одағы республикаларының ішінде тап осындай бірегей еңбек украин мен беларустан кейін тек бізде дүниеге келгені – рухани жан әлемімізге эйфориялық көңіл күй сыйлады» [3, 138-139] деп ұлттық руханият әлеміндегі қуатты серпілісті мақтаныш сезіммен жеткізген академик Рымғали Нұрғали қазақ ғылымының саңылақтары М.Қаратаев (1968-1979), М.Қозыбаев (1980-1986) басқарған «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакция қызметіне 1986 жылы тағайындалды.

«Алпыскерлер» толқынының ұлттық мүдде ұстанымына қашанда адалдық танытқан әрі Алаш қайраткерлерінің тағылымындағы отаншыл тұлға Б.Кенжебаев мектебінің өкілі Р.Нұрғалидың іргелі ғылыми орталықтағы кемел істерді қолға алуындағы алғашқы қадамдары 1986 жылдың желтоқсан көтерілісімен сабақтас саяси идеологиялық науқандармен тұспа-тұс келді. Қоғамдағы демократиялық үрдістердің барынша кең өріс алуы қазақтардың оянған ұлттық санасында елдік қасиеттерді жаңғырта отырып, ұлтсыздандыру саясатын жүргізіп келген империялық, шовинистік өктемдікке қарсы жігерлі намысқа бұлқыныс дарытты. Тарихи мәндегі желтоқсан оқиғасы ғасырлар бойы қорлық пен зорлық көріп келген халқымыздың ұлттық тәуелсіздік жолындағы мұрат-мақсатынан туындағын бұлқынысының көрінісі болатын. Қаламгер С.Елубаев атап өткеніндей «Сол күндері қазақ халқының азаттық аңсаған, дербестік аңсаған, өзін-өзі басқаруды көздеген ұлттық мүддесі Орталықтың шовинистік, ескішіл отаршылдық пиғылымен бетпе-бет қақтығысты» [4,157]. Алайда «18 желтоқсанда қайта құру ұрандарынан туған қиял темір арматуралармен ұрылып, алаң мен одан тарайтын көшелерде тәтті үміт қанмен жуылды» [5]. «...1986 жылғы желтоқсандағы патриоттық қозғалыстың негізгі идеясын «Қазақстан территориясындағы қазақ еместердің барлығын қуып шығуды талап еткен ұлтшыл Алаш партиясының және Алашорда үкіметінің немесе 20-жылдардағы ұлтшыл-уклонистердің ұранынан несі кем» деп түсіндіргендер табылды» [6, 30]. Ұлттар достығы, кеңестік патриотизм барынша дәріптеле отырып, соған сәйкес біріншіден, Қазақстан КП ОК мен Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің «Қазақстанда орыс тілін оқып-үйретуді жақсарту туралы» қаулысы алынды (1987), екіншіден, СОКП ОК-нің «Қазақ республикасының партия ұйымының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие беру жөніндегі жұмысы туралы» қаулысы қабылданды (1987).

«Қазақ ұлтшылдығы» деген саяси айыптауымен әйгілі болған қаулыда «Республикада феодалдық-байшылдық ғұрыптарға, патриархалдық-рулық салттарға қарсы күрес іс жүзінде тоқтаталды. Исламның реакцияшыл мәнін, оның ескірген дәстүрлер мен ұғымдарды сақтап қалу, ұлттық оқшаулықты баянды ету жөніндегі әрекеттерін әшкерлеу жұмысы белсенді жүргізілмеуде. Көптеген аудандарда діни қызмет жандануда, халықтың өмірі мен тұрмысының түрлі жақтарына дін қызметшілерінің ықпалы күшейе түсті» [354] делініп кезінде ұлт зиялыларына қарсы жүргізілген қуғын-сүргін зобалаңында қолданылған «пантүркішілдік», «панисламшылдық» айыптаулар жаңғырды. Республика басшысы Г.Колбиннің Қазақстан ЖО басқармасының [«Қ.Ә».1987.29.Ү], Қазақстан КП ОК пленумындағы [«Қ.Ә».1988.10.ҮІ] баяндамаларының басты өзегі қазақ «ұлтшылдығын» әшкерлеуге бағытталды. Міне, партиялық қаулылардан өрбіген саяси қаралаулардың ызғарын басына өткерген ғалым Рымғали Нұрғали сол бір дүрбелең күндер хақында: «Энциклопедия ұлтшылдықтың ұясына баланып, оған интернционализмнің рухын молынан енгізу үшін орыс адамдары жұмысқа зорлықпен алынып, осы тілде қажетсіз басылымдар шығарыла бастады. Сол кезде кез келген ұжымды ұстап тұрған үштік – партия, кәсіподақ, комсомол өкілінің біреуі қазақ та, қалған екеуін міндетті түрде басқа ұлттан болуын ашықтан-ашық талап еткен өктемдікке дейін ұласты...Сыртқы күштердің зорлығымен энциклопедия стиіліне жатпайтын партия қаулылары тықпыланып, құлаш-құлаш цитаттар келтіріп отыру міндеттелді» деп жазды. Партия нұсқауларын басшылыққа алған цензура энциклопедияның ғылыми-шағырмашылық ізденістерін үнемі тұсаулап отырды. Желтоқсанның ұлттық рухқа дарытқан тарихи сана серпілісінен үрейленген саяси билік «энциклопедия ұлттық идеяларды насихаттап жатыр деп», Мәскеулік ҰҚК полковниктері өздеріне арнайы бөлме босаттырып алып, жеке авторлардың мақалаларын түгін қалдырмай тексеруден өткізді. Желтоқсан оқиғасы кезінде таратылған үндеулердің қолтаңбасын іздестірді [3, 140]. Қазақ энциклопедиясы мұрағатының тапа-тал түсте өртеніп кетуі, «Шаңырақ» энцмклопедиясының «Елтану» тарауының «пышаққа» түсуі кеңес билігі жылдарындағы ұлт руханиятына жасалған сан қиянаттың саяси астары терең ағысындағы заман толқынын айқын танытады.

Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясын академик Рымғали Нұрғали басқаруға келген жылдарға дейін осынау маңызды да күрделі салада ғылыми тәжірибелер жинақталып қалған болатын. Ендігі кезекте қоғамдық өмірдегі рухани өзгерістер талабына орай қазақ энциклопедиясының негізгі басылымдарын дайындауда жаңаша танымдағы көзқараспен ғылыми-әдіснамалық нысана принциптерін айқындап алу міндеттері туындады. 1987-1989 жылдары СОКП «30-40-жылдар кезеңі мен 50-жылдар басында орын алған репрессиялармен байланысты материалдарды қосымша зерттеу туралы СОКП ОК Саяси бюросының комиссиясын құру туралы» (1987.28.ІХ), «Заңсыз қуғын-сүргін, репрессиялар құрбандарына ескерткіш орнату туралы» (1988.4.ҮІІ), «30-40-жылдар және 50-жылдар басында заңсыз репрессияланған тұлғаларды ақтаумен байланысты жұмыстарды аяқтауға қатысты қосымша іс-шаралар туралы» (1988.11.ҮІІ), «30-40-жылдар кезеңі және 50-жылдар басында орын алған репрессияларда құрбан болғандарға қатысты әділдікті орнатуға байланысты қосымша іс-шаралар туралы» (1989.5.І) бірнеше қаулы қабылдады [7,15-19]. Әлемдегі алып КСРО империясы ұстанған барша зұлмат пен нәубет қасіретін байыптауға жол ашқан аталған қаулы-қарарлар және «Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі мен 50-ші жылдар басында қабылданған қаулыларды зерттеу жөніндегі Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Комиссиясының қорытындысы» [«Қ.Ә».1989.15.ХІІ], «ВКП (б) Қазақ өлкелік комитеті, Қазақстан КП (б) Орталық Комитетінің және Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 20-40-шы жылдар мен 50-ші жылдардың басында идеология, тарих және республиканың тарих ғылымы мәселелері бойынша қабылдаған кейбір қаулылары туралы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Идеологиялық Комиссиясының қорытындысы» [«Қазақстан коммунисі».1991.№10] қазақ ұлтының тұтас рухани әлемін шарпыған тоталитаризм зардабына үңілдірді. Өз кезегінде кеңес идеологиясы қысымындағы саяси-әлеуметтік өмірдің тарихи шындығын түбірлі қалпына келтірудегі түбегейлі өзгерістер Алаш қайраткерлерінің әдеби және ғылыми мұраларының ақталуымен жаңаша сипат ала бастады. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің «Ақын Шәкәрімнің творчестволық мұрасы жөнінде» [«Қ.Ә». 1988. 15.ІҮ], «Қазақ ССР Прокуратурасында» [«Қ.Ә».1988.23.ХІІ], «Қазақстан Коммунистік партиясының Орталық Комитетінде: Мағжан Жұмабаевтың, Ахмет Байтұрсыновтың және Жүсіпбек Аймауытовтың творчестволық мұрасы туралы» [Қ.Ә.1989.6.І], «Міржақып (Мир-Якуб) Дулатов» [«Қ.Ә».1989.28.ҮІІ] және әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 1930-40 жылдар кезеңі мен 50-жылдар басында қабылданған идеологиялық қаулы-қарарлардың күшін жоюы түбегейлі жол ашты [«Қ.Ә».1989.15.ХІІ].

Қазақ энциклопедиясы басылымдарының нысана принциптерін қайта құру талаптарына орай айқындауда ең бірінші кезекте ұлт тарихы мен әдебиетіндегі «ақтаңдақтарды» шешуге басты бағыт алу міндеті тұрды. «Жалын» журналы өткізген пікір алысуды жүргізген М.Құлмұхамед «Едіге батыр», «Шора батыр», «Ер Сайын», «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази» үлгілерінен бастап, зерттеу нысанынан тыс қалып келген Шәкәрім, Ахмет, Жүсіпбек, Мағжан, Ғұмар шығармашылығын тұтастықта және кешенді түрде зерттеудің пісіп жетілгенін айта отырып, әсіресе Алаш арыстары мұрасын дұрыс бағалау, ақтау қажеттігін тақырып өзегі етіп ұстанды. Осы мәселеге принципті де обьективті тұрғыдан тоқталған Р.Нұрғали «Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ әдебиетін Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Бернияз Күлеевсіз толық ұғып білу мүмкін емес. Кезінде солақай сынның, әсіреқызыл ұрандардың нәтижесінде талай жылдар бойы бұлардың үшеуінің шығармалары күдікпен қаралды», «Белгілі қаламгерлер Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Шәңгерей Бөкеев, Нұржан Наушабаев, Шәді Жәңгіров, Бекет Өтетілеуовтің сан алуан бай мұрасы толық зерттеліп болды дей алмаймыз» [8, 11], деп ХХ ғасыр басындағы ұлт әдебиетінің зерттелуіндегі идеологиялық сипаттағы басты қателіктерге баса назар аударды. Міне, рухани кемелдену мен ұлттық мүддеге тамыр тартатын кемел істердегі алғашқы әрі кейінгі шешуші қадамдардың бастау өзегін айтқанымызда Р.Нұрғали, М.Құлмұхамед батылдығымен «Қазақ ССР» қысқаша энциклопедиясының 1988-1989 жылдары жарық көрген қазақша, орысша 3 және 4 томдарында Алаш арыстары өмірі, шығармашылығының қамтылуын ерекше атаймыз. Осынау ұлт руханиятындағы айрықша атап өтерлік маңызды қадамдар партиялық қаулы-қарарлар күшін жойғанға дейін қолға алынғанын баса көрсетеміз. Бұл орайда Мұхтар Құлмұхамедтің «Энциклопедияның 3-томына энциклопедияны қойып, күнделікті газет-журналдарда аты аталмайтын «Ермеков», «Ақбаев» сияқты мақалалар енгізілді. Бұл барлау ғана емес, басты бәйгеге тігумен бірдей еді. Себебі сол Ермеков қайтыс болғанда қарапайым қазанама бергені үшін мүйізі қарағайдай Ә.Әлімжанов 1972 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы қызметінен қуылып, партиялық жаза алса, ал Ақбаев туралы қалам тартқан сол кездегі жас ғалым, бүгінде атақты академик Ғ.Сапарғалиев қуғын-сүргінге ұшыраған еді» [9, 482] деген пікірінен кешегі идеологияның цензуралық қысымының талай қиянаты айқындалады.

Рымғали Нұрғалидың бас редакторлығымен жарық көрген энциклопедияның тіл, әдебиет, фольклор, өнер, архитектура салалары қамтылған 4 томында (1991) «Жақып Ақбаев», «Жүсіпбек Аймауытов» (М.Қаратаев), «Ахмет Байтұрсынов» (Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова), «Әлихан Бөкейханов» (М.Қойгелдиев), «Халел Досмұхамедов» (Ә.Шокин, Ш.Керімов), «Міржақып Дулатов» (З.Ахметов), «Мағжан Жұмабаев» (Ш.Елеукенов), «Мұхамеджан Тынышбаев», «Сұлтанбек Қожанов» (С.Тыныбекова), «Смағұл Садуақасов» (М.Қойгелдиев), «Жұмахан Күдерин», «Шәкәрім Құдайбердиев» (Қ.Мұхаметханов) сынды Алаш қайраткерлерінің өмірі, қоғамдық қызметі ұлттық энциклопедияда тұңғыш рет берілді. Әлеуметтік өмірдегі саяси өзгерістер сипатын байыптауға мүмкіндік беретін «Жариялылық», «Демократияландыру» (К.Халиков), «Невада-Семей» (Б.Қанапиянов), «Реабилитация» (Б.Ысқақов), «Репрессия» (Б.Ысқақов) сипатындағы ғылыми-энциклопедиялық анықтамалар қамтылды. Ел егемендігінің өткір көтерілуімен сабақтас ұлттық сана оянуын айғақтайтын «Мемлекеттік тіл» (А.Әбдірахманов), «Қазақ тілі» Қоғамы» және араға ұзық жылдар салып қайта жаңғырған ұлттық мереке «Наурызға» (М.Құлмұхеметов) әдеби-тарихи, мәдени-этнографиялық түсініктер мен анықтамалар жазылды [10].

Міне, атап көрсетілген маңызды қадамдар ұлттық энциклопедия басылымдары қоғамдық рухани жаңғыру мен жаңару талаптарына нық қадам басып қана қоймай, ұлт тарихы мен мәдениетіндегі «ақтаңдақтар» мәселелерін ғылыми-зерттеушілік, ғылыми-танымдық тұрғыдан оң шешу бағытында дұрыс бағдар ұстанғанын толық көрсетеді.

Қазақ энциклопедиясының негізгі басылымдарындағы нысана принциптер академик Рымғали Нұрғали жетекшілік еткен 1986-1997 жылдар бедерінде барынша кемелденіп, ғылыми-әдіснамалық бағыт-бағдарындағы тың әрі соны тақырыптар ауқымын ұлғайтты. Қазақстан облыстарына арналған жеке энциклопедиялар шығару жүйелі жолға қойылып, «Алматы», «Қарағанды. Қарағанды облысы» энциклопедиялық анықтамалық еңбектер жарыққа шықты. Басылымдарда аймақ тарихына қатысты бұрындары жабық тақырып болып келген, яғни тоталитаризм қасіретін әлеумет санасына сіңіретін саяси терминдерге кеңінен орын берілді. Мәселен, «Қарағанды. Қарағанды облысы» (1990) энциклопедиясында олбыс тарихына арналған бөлімде сталинизи зардаптарын жете ұғындыру «(Ақмола) Қарағанды ісі», «Карлаг» («Қарағанды лагері»), АЛЖИР (Ақмоладағы отан сатқындары жұбайларының лагері) ұғымдары негізінде дәйектелді (32-33). «ҚАРЛАГ» (В.Дик), «Реабилитация» (Б.Ысқақов), Репрессия (Б.Ысқақов), «Репрессия» (Б.Ысқақов), «СТЕПЛАГ (Далалық лагер)» (Б.Ысқақов) анықтамалары ел тарихының өткенін терең тануға, ұлт қасіретін танудағы дүниетанымға жаңаша көзқарас рухын дарытты. Энциклопедия қосымшасында Жүсіпбек Аймауытов, Жақып Ақбаев, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердиев өмірі, шығармашылығының қамтылуы да Алаш ардақтыларының аяулы есімдерін, тарихи қызметтерін жан-жақты насихаттау, таныстыру мақсатынан туындады [11].

Қазақ энциклопедиясының негізгі басылымдарындағы нысана принциптер тұңғыш рет рет сәулеттік, дүниетанымдық, діни тақырыптарды арқау еткен «Свод памятиников истории и культуры Казахстана», «Ислам», «Философиялық сөздік» энциклопедияларының жарық көруімен барынша ұшталды. Сонымен қатар энциклопедиялық принциптермен жасалған Ш.Уәлиханов «Айқап», «Ә.Бөкейхан. Таңдамалы», «Әлемде талай қызық бар», «М.Әуезов. Таңдамалы» томдар әлемдік энциклопедиялық іргелі басылымдар ұстанатын ғылыми принциптер талабында жүзеге асырылды. Сан ғасырлық мәдени мұра рухани және ғылыми айналымға түсті. Мемлекеттік тіл қазақ тілінің тұғырын бекіту мұратындағы «Қазақша-орысша-қазақша сөздік», «Орысша-қазақша тілашар», «Қысқаша қазақша-орысша сөздік», «Ағылшынша орысша-қазақша тілашар» кітаптары басылып шықты. Қазақ энциклопедиясы ұстанған бағыт ғылыми басылымдармен шектеліп қалмай, отбасы, ұрпақ тәрбиесі сынды маңызды мәселелерді назарда ұстанды. Үй-тұрмыстық «Шаңырақ», «Ол кім? Бұл не?» балалар энциклопедиялары, Ұлы Отан соғысында қаза тапқан жауынгерлерге арналған отыз томнан асатын «Боздақтар. Естеліктер кітабы» тынымсыз ізденістегі бейнетті еңбектің жемісі. Жоғары сынып оқушыларына арналып «Шәкірт», «Математика», «Өнер» басылымдарының дайындалуы, «Қазақ тілі», «Отбасы», «Ұлан», «Қазақ әдебиеті мен өнері» деп аталатын іргелі энциклопедиялық кітаптар әзірленді. Соның барысында энциклопедиялық басылымдар нысанының ғылыми негіздері барынша бекіп, тың жобалар қолға алынды. Абай және Мұхтар Әуезов, Алаш ұранды қалам қайраткерлері шығармашылығының ұлттың рухани кемелденуіндегі маңызын ерең зерделеген әдебиетші Қазақстан көлемінде ғана емес, тұтас Орта Азия республикалары тарихында алғаш рет шығарылған мәдениет, әдебиет қайраткеріне арналған тұңғыш «Абай» энциклопедиялық басылымының бас редакторы қызметін атқарды. «Шындығында «Абай» энциклопедиясы ұлт пайғамбарының өмірі ғана емес, оның философиялық, психологиялық, педагогикалық, тарихи, құқықтық, т.б. көзқарастары арқау етіліп, өзбектің «Науаи», әзірбайжанның «Низами», түрікменнің «Мақтымқұлы», қырғыздың «Манасы», ежелден біздің алдымызды орап кететін Кавказ жұрты халықтарының есімнамалық энциклопедияларының бәрінен бұрын жарық көріп, республика мемлекеттік сыйлығына ие болды» (М. Құл-Мұхаммед).

«Біз болашақ ұрпаққа азаттық энциклопедиямызды қалдыруымыз керек» деп жазды ғалым. Шын мәнінде академик Рымғали Нұрғали Қазақ энциклопедиясы негізгі басылымдарының жаңаша сипатта жарық көріп, ғылыми-әдіснамалық негіздеріндегі нысана принциптерінің барынша дамуына ерекше еңбек сіңірді. Алаш қайраткерлері Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Шоқай, Ж.Аймауытұлы сынды руханият алыптарының қазақ тілінде әлемдік деңгейдегі ғылым-білімді игерудегі ғылыми стилдің ата жұртымызда қайта жандануы ұлттық энциклопедияның қажырлы жұмыстарымен жаңғырды.