СТОЛПЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ

Академик национальной академии наук РК, академик международной

академии информатизации, международной айтматовской академии,

лауреат Государственной премии РК, лауреат премии Ч.Валиханова, заслуженный деятель науки, видный общественный деятель, литературовед, критик, аналитик-исследователь Рымгали Нургали известен своими фундаментальными научными трудами в области казахского литературоведения и драматургии. Он был интересным прозаиком, признанным педагогом, организатором науки. Возвращенная казахская литература в его богатейшем научном наследии занимает особое место.

Раскрытию и анализу закономерностей развития казахской литературы в контексте общественно-политического движения «Алаш» посвящена книга Р.Нургали «Алаш и литература». Духовно-интеллектуальная казахская элита выдвинула «идею национальной консолидации. Руководителями национально-освободительного движения стали Алихан Букейханов, Ахмет Байтурсынов, Мыржакып Дулатов, Мустафа Чокай, Мухамеджан Тынышпаев, Бахытжан Каратаев, Халел и Джанша Досмухамедовы и другие – в большинстве своем образованнейшие люди, выпускники высших учебных заведений и училищ Петербурга, Москвы, Варшавы, Казани, Омска и Оренбурга» [1]. Эти основополагающие слова Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева получили подтверждение в монографии Р.Нургали «Алаш и литература», наполнились конкретными фактами [2]. Лишившись власти, участники движения Алаш видели один путь служения народу – учебно-просветительскую деятельность. «Талантливые от природы представители того поколения укачаны в казахской колыбели, познали вкус добродетели из «ручья» ислама, научились читать по-арабски, а затем, образованные по-русски и на учении джадидизма, получили среднее и высшее образование, воспитывались в таких городах как Оренбург, Омск, Семипалатинск, Алматы, Ташкент, Уфа, Казань, Москва, Петербург, были самыми просвещенными людьми своего времени» [2, с.5-6].

Педагог, инженер, юрист, экономист, врач, члены Российской Думы – все они владели арабско-персидским, английским, немецким, французским, турецким и славянскими языками. Их портреты украшают внутренние страницы обложки. Они смотрят на читателей молодыми и познавшими молот репрессий. Идея оформления книги заслуживает слов благодарности в адрес ее издателей.

Возглавлял блестящую плеяду последователь демократических и просветительских традиций Абая, Ибрая Алтынсарина и Чокана Валиханова, крупный исследователь-лингвист, литературовед, тюрколог, талантливый поэт и переводчик А.Байтурсынов. Фундаментально основательно, охватывая все грани таланта ученого-языковеда, воссоздавая его жизненный и творческий путь, Р.Нургали бережно, шаг за шагом, укрупненно лепит, широкими мазками набрасывает или точнее - ваяет мощную фигуру общественного деятеля первой половины ХХ века. Основные направления методологии, понятия, термины и категории национального литературоведения обозначены «основоположником казахского литературоведения, первым ученым, разработавшим теорию литературы на казахском языке, А.Байтурсыновым в «Әдебиет танытқыш» («Теория словесности»), вышедшей в 1926 в Ташкенте. «Ахмету Байтурсынову удалось, - пишет Р.Нургали, - воссоздать на казахском языке определения всех жанров литературы, все понятия европейского и русского литературоведения, научные термины и категории, при этом он избегает прямых заимствований, калькирования и не допускает насилия над языком. Историческая справедливвость требует признания того, что многие термины, которые используются сегодня в печати, книгах, учебниках, на радио и телевидении, были созданы еще шестьдесят лет назад Ахметом Байтурсыновым, они по сей день служат нам. Однако заслуга ученого состоит еще в том, что впервые в казахский язык им были введены категории и термины стихосложения, отражающие особенности строфики, способов рифмовки, ритмики, - все они были приведены в «Теории словесности». Восхищение вызывают точные определения форм и жанров, свойственных казахской литературе, определения эти можно, без ложной скромности, назвать гениальными... Их отличает изящество и точность» [2, с.21]. Обратим внимание на стиль самого автора монографии - Рымгали Нургали, точный, легкий, изящный.

Автор монографии не только собирает и обобщает биографические сведения о своих героях, деятелях Алаша, находит новое, поднимает все на теоретичесикй уровень обобщения, но и формулирует задачи на перспективу, которые теперь, когда Рымгали Нургалиевича нет с нами, наполняются особым смыслом и звучат пророчески-провидчески. Размышляя о многогранности творческого дарования Алихана Букейхана, его поистине энциклопедических знаниях, мастерском, безупречном владении словом, глубине мысли, выводов и обобщений, Р.Нургали высказывает сожаление по поводу того, что богатейшее наследие ученого собрано не полностью. И далее следуют рекомендации: «Часть его (наследия. – С.А.) до сих пор хранится в различных архивах, затеряна на страницах периодической печати, опубликованной в Москве, Санкт-Петербурге, Самаре, Омске, Семипалатинске и других городах. Собирание и издание их является первоочередной задачей. Кроме того, предстоит глубокое изучение его трудов по истории, этнографии, статистике, экономике, политике, литературе, защита диссертаций по результатам исследований, издание научных трудов, монографий о жизненном и творческом пути Алихана Букейхана. Это – дело будущего» [2, с.50].

Для каждого из выдающихся деятелей духовно-интеллектуальной элиты Р.Нургали находит точные, образные и проникновенные слова. Писатель, поэт, драматург, журналист, мастер, освоивший разные жанры и стили, активный социальный ратник – это Миржакип Дулатов. Разносторонний деятель искусства, многогранный талант, писатель, поэт, драматург, переводчик Шекспира, Гюго, Мопассана, Пушкина, Гоголя, Л.Толстого, исследователь, оставивший богатое, ценное литературное и научное наследие – это Жусипбек Аймауытов.

Магжан Жумабаев обогатил казахскую лирическую поэзию новыми художественными приемами, основал новые направления прекрасного, «смело и свободно внедрив в национальную почву поиски, течения европейской и русской литературы», сформировал в эпическом жанре короткие формы поэмы, открыл новые пути освоения фольклора, выдвинув во главу угла требования лаконичности, музыкальности, философичности, образности и изобразительности.

Если первая часть книги Р.Нургали названа поэтической строкой М. Дулатова – призывом «Проснись, казах!», то вторая озаглавлена «Любовь моя – свобода!», и открывает ее раздел о Сакене Сейфуллине. Национальная гордость, писатель-реформатор, утвердивший во всех жанрах казахской литературы новые принципы, С.Сейфуллин создал такие произведения, которые – в ряду вечно живущих духовных сокровищ народа, в золотом фонде казахской литературы.

Есть общее качество, объединяющее творчество всех, о ком эта книга – многогранность. «Выдающийся поэт, постигший самые глубинные возможности родного языка, И.Джансугуров и при создании трагедии полной мерой черпал из его сокровищницы. Глубоко овладев стихией поэзии Махамбета Утемисова, он обновил народные образы, использованные великим бунтарем, обогатил рифмы, строфы и строки блестящими узорами метафор и аллитераций» [2, с.174].

Показателем зрелости казахской литературы названо творчество М.О. Ауэзова. Ему посвящена самая объемная глава книги, потому что его «дарование подобно драгоценному самородку в глубинных пластах духовного мира казахского народа. Мотивы, идеи, образный строй казахского фольклора получили новую жизнь в произведениях Ауэзова. Взращенный на почве народной поэзии и поэзии Абая, талант Ауэзова соединил их с русской реалистической традицией художественного творчества» [2, с.175].

Р.Нургали не просто воссоздает биографию казахского классика с мировым именем, чье имя, подчеркивает литературовед, «произносится первым, когда речь идет о вкладе казахского народа в сокровищницу мировой цивилизации», он сравнивает детство и отрочество Абая и Мухтара, глубоко освоившего «многовековое художественно-эстетическое богатство казахского народа и лучшие образцы мировой и русской классической литературы». Целью жизни М.Ауэзов определил служение словом художника своему народу. Будущий прозаик и общественный деятель родился в ауле Абая, любил и ценил его поэзию.

Неторопливый, обстоятельный рассказ о судьбе М.О. Ауэзова и глубокий анализ его творчества перемежается лирическими раздумьями философского характера автора книги. Так и слышится обаятельный, негромкий, обладающий большой силой убеждения голос Рымгали Нургалиевича. Он словно пробует каждое слово и, произнося, любуется произведенным эффектом. Так чувствовать и любить художественное слово может истинный талант, прирожденный стилист: «… Мир Мухтара Ауэзова, мир его литературных героев – это неисчерпаемое явление и непреходящее достояние всей нашей духовной жизни. Если сказать в целом, то судьба Ауэзова – счастливая судьба. Счастье создания казахской национальной драматургии, счастье воздвижения казахской национальной эпопеи и, самое главное, счастье познакомить мирового читателя с духовным миром казахского народа. Своей прозой двадцатых годов, первыми драматическими произведениями Ауэзов оставил в литературе не зарастающий след. История словно бы подготовила все условия, чтобы этот человек создал свое главное произведение… Некоторые художники всю жизнь «вскармливают» свое творчество своей же биографией и, запутавшись, никак не могут выбраться из тесного круга лично пережитого. Ауэзов не принадлежит к числу таких деятелей. Но все увиденное, узнанное, услышанное, прочитанное, исследованное переплавляется целиком в фантазии писателя и в преображенном виде воплощается в повесть или рассказ в соответствии с авторским замыслом» [2, с.187-188].

Абай и Ауэзов – две знаковые фигуры, вокруг которых строится завершающий книгу Р.Нургали раздел «Мухтар Ауэзов». И следующая емкая метафора может быть отнесена как к Абаю и Ауэзову, так и ко всем деятелям партии «Алаш»: «Как в высушенной зноем и продутой сквозными ветрами почве пустыни никогда не сможет подняться тополь, так и в стране, у которой нет культурной традиции и духовной почвы, не может родиться великий писатель».

Четко и последовательно прослеживает Р.Нургали истоки поэтического и философского гения Абая. Обратим внимание на глаголы, подобранные исследователем: «Наряду с общим для тюркоязычных народов наследием Абай любил произведения арабско-персидских поэтов, внимательно изучал их, в своей творческой практике использовал соответствующие казахской поэзии формы». Следующая цитата будет подробнее, но именно в ней восточные традиции поэзии Абая переплетаются с традициями русской литературы. Тонко и ажурно, словно приподнимая вуаль над прошлым, демонстрирует их синтез и преемственность Рымгали Нургали: «Ошибочно было бы утверждать, что Абай в процессе эволюции окончательно порвал с Востоком. Казахский гений в полной мере пользовался всеми духовными плодами периода, названного академиком Н.Конрадом Восточным Ренессансом. Взгляд Абая на русскую культуру, его шаги в сторону русского общественного мнения не означают его бегства от Востока. Просто овладевший восточной мудростью великий человек вышел навстречу передовым демократическим течениям, чтобы глубже вникнуть в мировую цивилизацию» [2, с.190].

Этот очень увлекательно – следить за мыслью ученого. Такую же счастливую судьбу, по его мнению, «пережили и великие казахские просветители-демократы Ибрай Алтынсарин и Чокан Валиханов. Приобщившись к русской литературе, Абай поднялся на такую духовную высоту, достичь которой в восточных странах не смог никто в прошлом веке. Захваченный художественной мощью и правдой произведений Пушкина, Лермонтова, Салтыкова-Щедрина, Толстого, Абай не мог не стать реалистом. В его стихи вошли народность, социальная конкретность и психологическая точность. Абай заложил основы языка новой казахской письменной литературы и поднял искусство слова на пока недосягаемую высоту. В истории казахского народа Абай не только реформатор новой литературы и мастер слова, но и глубокий мыслитель, большой общественный деятель» [2, с.190-191].

Это – Абай. Фактически, они неотрывны: Абай и Ауэзов. Профессор Ауэзов говорил на своих лекциях: «В языке моих произведений есть краски и узоры языка Абая. Если хотите понять меня, читайте Абая, изучайте поэзию Абая».

Но в композиции книги «Алаш» - последняя глава «Мухтар Ауэзов». У Рымгали Нургалиевича нет ничего случайного, все продумано и соединено тончайшими нитями. М.Ауэзов – прямой ученик вожаков литературного Алаша – Ахмета, Алихана, Миржакыпа… Связь времен восстановлена. Преемственность сохранена и в литературе, и в критике, и в истории.

Путем компаративного анализа публицистики, критики, научных трудов академика М.О. Ауэзова Р.Нургали убедительно раскрывает обстоятельность Ауэзова-ученого, остроту и его образное мышление, богатое наследие в области фольклора, литературоведения, истории, философии, эстетики, особо подчеркивая тот факт, что еще «до всемирно известной эпопеи «Путь Абая», будучи молодым, он написал три произведения, вознесшие литературу Алаш на невиданную высоту. Это «Әдебиет тарихы» (до нашей эпохи), «Хан Кене» (ХIХ век) и «Қилы заман» (1926 г.)» [2, с.194]. В трудах Ауэзова Р.Нургали видит крепкую научную систему, красоту стиля, глубину мыслей и огромную культуру. О драматургии Ауэзова – весомо и зримо: «Драматургия Ауэзова – драматургия социальных схваток, крупных характеров, больших идей. Разные периоды жизни казахского народа, караван поколений проходят перед глазами зрителей… Использование пейзажа, диалога, монолога как средства раскрытия внутреннего мира – одна из писательских особенностей Ауэзова. Мотивы первых рассказов затем снова появляются во многих его произведениях, но уже значительно расширенные и обогащенные» [2, с.273].

Став свидетелем и активным участником реабилитации Ахмета, Магжана, Жусипбека, Шакарима, Алихана, Миржакипа, Р.Нургали переходит к эпическому стилю повествования: «Так был растоплен ледяной обруч, а великие корабли, поднявшие свободное, независимое знамя национального духа и когда-то потопленные со злым умыслом на дно моря-смерти, один за другим выплыли на морскую гладь». Идея Алаш, национально свободный дух, независимость в литературе и искусстве не были уничтожены. Они живы благодаря деятельности алашордынцев и литературоведов, изучающих их богатое и разнообразное творческое наследие.

1. 
   Назарбаев Н.А. Стратегия независимости. – Алматы: Атамура, 2003.
   

Қазақ әдебиетінің тарихы, әдебиеттанудың өзекті мәселелері, Алаш әдебиеті, әдебиет теориясы, драма жанрының ерекшеліктері туралы сөз қозғағанда академик Рымғали Нұрғалидің зерттеулері тілге тиек, ғылыми еңбектерге тірек болары сөзсіз. Себебі қазақ әдебиетінің тарихын әдебиеттану мен әдебиет теориясының өзекті мәселелері туралы құнды еңбектерді дүниеге келтіріп, зерделі пікірлер айтқан көрнекті ғалымның есімі мен зерттеулерінсіз сөз ету мүмкін болмас еді. Ғалым, ұстаз Рымғали Нұрғалидің әдебиеттану ғылымынң қоржынына баға жетпес олжа болып қосылған Ахмет, Әлихан, Мағжан, Міржақып, Мұхтар, Сәкен, Ілияс, Сәбит, Ғабит сынды алып тұлғалардың шығармашылығын зерттеген, драматургияның барлық қатпарларын шегіне жете зерделеген ірі монографияларымен қатар әдебиет теориясы мен әдебиет тарихына, мектеп оқушыларына арналған оқулықтары алдағы таңда іргелі зерттеуді қажет ететін еңбектер.

Ұлттық әдебиеттануға студент шағында профессор Бейсенбай Кенжебаевпен бірігіп жазған Сабыр Шәріпов туралы кітапшадан (1961) бастап қазақ әдебиетінің тарихына, теориясына, көкейкесті проблемаларына арналған монография, сын, зерттеулерден тұратын қазақша, орысша басылған жүйелі, іргелі еңбектер берген академик Р.Нұрғалидің қаламынан көптеген монография мен әдеби-сын еңбектер, оқулық пен оқу құралдары, мақалалар, яғни мыңға жуық түрлі деңгейдегі еңбектер туындаған.

Бар өмірін ғылым жолына, әдебиет тарихы мен теориясына арнаған аса көрнекті әдебиеттанушы-ғалым, ұлағатты ұстаз, қамқор аға, ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Рымғали Нұрғалиұлы «сегіз қырлы» туа біткен талант еді.

Ғалым қазақ драматургиясын, драмалық туындыларды зерттеу саласында драма өнерінің жанрлық қалыптасу кезеңдерін саралап, драматургтер шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, қаһармандардың түрлі іс-әрекетінің психологиялық болмысын эстетикалық кең ауқымда, ғылыми тұрғыда талдап көрсетеді. Драматург шеберлігі, көркемдік ойлау жүйесі тәрізді мәселелерді жан-жақты саралайды.

Драма жанрының табиғатын типологиялық тұрғыдан талдай отырып, қазіргі әдеби үрдістің болашағына бағдар береді. «Драма өнері» атты іргелі монографиялық зерттеу еңбегінде трагедия, комедия, драманың әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, өзіндік ерекшеліктері мен ұқсастықтарын, іштей жіктелу деңгейін жан-жақты саралап, драма жанрының поэтикасын айқындайды. Қазақ драматургиясының жанрын жүйелі түрде зерттеп, идеялық-эстетикалық еркешеліктерін айқындап, қазіргі жанрлық дамудың тенденцияларын ашып көрсетуді негізгі нысанасына алады.

Р.Нұрғали «Драма өнері» атты монографиялық зерттеу еңбегінде ғылыми проблемалар сан қырынан қаралады. Қазақ драматургиясындағы ірі де ұлы тұлға М.Әуезовтің драмалық туындыларының идеялық-көркемдік ерекшелігі мен тақырыптық аясының сан қырлылығына ерекше мән береді. Қазақ әдебиетіндегі алғашқы тарихи трагедия М.Әуезовтің «Хан Кене» пьесасын: «Көркемдік қасиеттеріне келгенде, Әуезовтің «Хан Кене» пьесасының көп сарындылық, полифониялық сипатын ерекше атап айту керек. Халық өмірінің ең бір күрделі, қиын, қанды кезеңіне арналған трагедиялық үлкен шығарма үшін бас-аяғы жиырма екі кейіпкердің ғана алынуы туындының мейлінше ықшамдылығын көрсетеді. …Мінездер қақтығысы, тағдырлар шарпылуы Шекспирлік биік деңгейде» [1, 129] деген баға бере отырып, пьеса кейіпкерлері мен шығарма оқиғасына, тартысына және бас кейіпкерлер – Кенесары, Наурызбай, Бопайдың, сонымен қатар сатқын төрелердің пьесадағы көріну деңгейіне ерекше назар аударады. Пьесадағы әрбір кейіпкерге жеке-жеке тоқталып, сан алуан мінез қырларын түрлі ситуациялардағы әрекеттерімен ұштастыра отырып нақты тұжырымдар береді. Өз елінің бостандығы үшін күресіп, елі үшін басын тіккен Кенесарының сыр мен мұңға толы монологы, халықтық салт-дәстүрдің берілу жолдары туралы сөз қозғайды.

«Хан Кене» пьесасы жазылғанына елу үш жыл болса да жарық көрмей, М.Әуезов мұражайының қызметкерлерінің ерлігі арқасында 1983 жылы жиырма томдық шығармалар жинағының он төртінші томына енгізілген. Бұл туындының көркемдігі, академик Рымғали Нұрғалидың сөзімен айтқанда, «драмалық жанрдың барлық талап-тілегіне толық жауап береді» 1, 188.

«Хан Кене» трагедиясы қазақ әдебиетінде ең алғаш тарихи трагедия дәстүрін қалыптастырды. М.Әуезовтен үлгі-өнеге ала отырып, ХІХ ғасырдың екінші жартысында жазылған І.Жансүгіровтің «Исатай – Махамбет», Қ.Бекхожиннің «Ұлан асу», Т.Ахтановтың «Ант» драмалары тарихи трагедия дәстүрін жалғастырған туындылар болды. Р.Нұрғали зерттеу еңбегінде осы тарихи трагедияларға да ғылыми талдау жасаған.

Т.Ахтановтың «Ант» драмасын талдай келе, пьеса туралы Р.Нұрғали: «Шынында, пьесада ірі істермен қатар детальдау көбейіп, эмоция орнын солғындық басып, созылыңқылыққа ұрыну бар. Ол динамикаға әжептәуір тұсау болған. Пьесаның кейбір тұсында, әсіресе, хан-сұлтандар тәжікесіне ықшамдылық пен ширақтық кірсе, әрекет те айқынырақ танылар еді. Иә, әрекет әлсіреген жерде диалогтар шарпысы күшейсе, әсер артпақ қой…» 1, 326 – деген пікір білдіреді.

Пьесаға персонаж етіп қатыстырған кейіпкерлер түгелге жуық тарихи бейнелер. Олардың қай-қайсысы да жаугершілік қанкешті заманда қиын-қыстаудан өткендер. Көбінің есімі ел есінде сақталған. Енді солар әдеби бейнеге айналғанда тарихи шындықтан әдеби шындық алшақ кетпеуі керек.

Пьеса персонаждарының көбі-ақ өз мінездерін айқындаған, белгілі орны, ісі, мақсаты бар кейіпкерлер. Тек солардың қайсы бірінде заманына лайық ірі тағдырлы, ірі тартысты, психологиялық тұрғыдан шытырман күйді басынан кешкен ірі қалып көріне бермейді. Бұл шығарманың әсерлілігін одан әрі күшейтіп, көтеріп кеткен болар еді. Автордың барынша айқындап, ірі көріністе ұстайтыны, ол – ел, ру басындағылардың бақталас алауыздығы, ортақ мүддеде береке-бірлік таппай қарақан бастың қамына ауа беретіндігі. Айналып келгенде бұл қырсықтың ауыр зардабы ел-жұртқа түсетіндігі. Р.Нұрғали жазушының бұл кеселдің нағыз індет, нағыз сор екенін шығармасында шыншылдықпен дәлелдеп шыққандығына ерекше тоқталады.

Осы пьесаның үлкен бір жетістігі – тілі. Ол әрі көркем, әрі шешен. Драматург ойлы тілді оралымды қолданады. Автор пьесаның көркемдік бітіміне, жанрлық, сахналық талаптарға айрықша мән берген. «Ең алдымен, тарихи драмаға лайық, ұлттық әдебиетімізде жақсы дәстүрі жасалған өлең формасы шығарманың стильдік, ырғақтық жүйесіне айқын бояу, ашық колорит беріп отыр. Мақал-мәтел, шешендік толғау поэтикасын автор шебер меңгеріп, тұрақты айшық, ою-өрнектерге өз жанынан тың бояу, жаңа келісімдер қосып, құлпыртып, ажарлай түскен» 1, 463.

Көркемдік ізденістердің нәтижесінде негізгі кейіпкерлердің тілдік сипаттамалары нұсқалы, жүйелі, іргелі болып шыққан. Драматург тарихи белгілі оқиғалардың көлеңкесінде қалып қоймай, адамдар арасындағы психологиялық қарым-қатынастарды бейнелейді. Ел тағдыры мен жеке бастың тағдыры таңдауға түскен қилы замандағы хандар, ерлер, билер мінезі көрінеді.

Академик Р.Нұрғали пьесаның мынадай кемшіліктерін атап көрсетеді:

«Пьесаға айтар дау бар ма?

Әуелі орталық қаһарман – Әбілқайыр бейнесінің диалектикасы толық ашылмаған деп ойлаймыз. Пьесада ол бір қырынан, тым ақылды болып берілген. Тарихтағы көп қайшылығы бар

Әбілқайыр қайда? Россиямен қосылуда көптеген себептер бар еді ғой, соларды неге тереңдетіп айтпаймыз? …

Кейбір образдардың Шекспирдің белгілі «Антоний мен Клеопатра» трагедиясындағы жайттармен тым ұқсас, тіпті үндес келуі – кәнігі шеберлік үлгісі емес…

«Ант» драмасындағы қазақ билерінің ала ауыздығы, Россияға қосылудың тарихи қажеттілігі сенімді бейнеленген. Ал бостандықтан айрылудың трагедиясы, өз алдына жеке ел бола алмаудың сұмдығы, феодалдық бытыраңқылық қырсығы солғын көрінеді» 1, 464.

«Ақтабан шұбырынды» тақырыбына қалам тартқан жазушылардың бірі Қ.Бекхожин – тарихи тақырыпқа көптеген шығармалар жазған қаламгер. Ақын тарихи тақырыпқа өлең, поэмалар, зерттеу еңбектерімен қатар драмалық шығармалар да жазған. Жетпісінші жылдардың басында көрермендердің жылы ықыласына бөленген туындыларының бірі – «Ұлан асу» тарихи драмасы. Пьесаға арқау болған негізгі мәселелер – жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халық қасіреті, бұл тығырықтан шығар жол іздеген Абылай (Сабалақ) тапқырлығы, алауыздықты тоқтату үшін Ресей, Қытай, Жоңғар хандығымен мәмілеге келуге ұмтылу әрекеттері.

Тарихи драманың сан алуан материалды мол қамтып, көп мақсатты ниет етіп жазылған шығарма екендігі ондағы сан алуан қаһармандар тобынан көрінеді. Пьесаның бас кейіпкері қазақ тарихындағы атақты хан – Абылай. Халық батырлары Бөгенбай, Жәнібек, Бұхар жырау, қалмақ нояндары Дабашы, Әмірсана – бәрі де тарихта белгілі, өмірде болған адамдар.

Пьесаның прологі «Ақтабан шұбырынды» заманын көз алдымызға елестетіп, халық трагедиясын көрсетуімен көрерменді келесі оқиғаны көруге ынталандыра түседі. Сахнада қара бұлт жамылған Қаратау, босқан жұрт, еңіреген ел. М.Әуезовтің «Хан Кене» трагедиясындағы Шеген қарияның толғауымен үндес келетін Әнет баба толғау-монологы керемет тебіреніспен берілген. Шығарманың басында осындай қиын кезеңде «Абылайлап» жауға атой салған Сабалақ өз еліне келеді. Жоңғармен соғыста көрсеткен ерлігі халықты жігерлендіре түседі. Халықтың ұзақ уақыт қасіретке толы кезеңін көрсету мақсатымен автор трагедиясын «Ақтабан шұбырындыдан» кейінгі саяси-әлеуметтік оқиғаларға, жоңғардан кек алып, ел-жұртты жау қолынан босатудың аласапыран кезеңіне құрған.

Оқырман қауым да, көрермендер де кезінде драманы жылы қабылдаған. Академик Р.Нұрғали пьесадағы басты олқылық ретінде Абылай бейнесінің әрлі-берлі жүгіріп, кіжінуі мол, айқайы басым болып бейнеленіп, толық күйінде, драмалық әрекет үстінде көрінбеуін атап өтеді. Бұл шығармашылық еркіндікке тұсау болған сол кездегі тоталитарлық жүйенің әсері екені сөзсіз.

Ғалым Р.Нұрғали тарихи трагедия бұдан бірнеше жыл бұрын өтіп кеткен ескі мен жаңаның арасындағы тартысты суреттейтіндігіне, нәтижесінде келешек өмір үшін шайқасқан ерлер қаза тапса да, олардың көздеген мақсаты, қиял-армандары түптің түбінде орындалатындығына тоқтала келіп, тарихи трагедияға тән бірнеше ерекшеліктерді атап өтеді:

1. Шығармаға арқау болатын тақырыптың тарихилығы, яғни шығарманың тарихи деректер негізінде жазылуы.

2. Тарихи трагедияның кейіпкерлері тарихта белгілі, халық жүрегінен ерекше орын алатын қаһарман болса, ал шығармаға өзек болған оқиға бүкілхалықтық мағынаға ие болуы керек.

3. Бас қаһарман жеке басының бақыты үшін емес, халық бақыты үшін күреседі.

Міне, осы негізгі қағидаларға жауап берген қазақ драматургиясындағы алғашқы тарихи трагедия – Мұхтар Әуезовтің «Хан Кене» трагедиясы деген тоқтамға келеді.

«Драма өнері» атты монографиялық зерттеу еңбегінен бұрын жарық көрген ғалымның «Трагедия табиғаты», «Арқау», «Вершины возвращенной казахской литературы» монографиялық зерттеулерінде де драма жанры және драматург шығармашылығы туралы ғылыми тұжырымдар жасалынып, драма жанрының басты қағидалары жан-жақты зерттелініп, зерделенген.

Көрнекті ғалым, ұстаз, академик Рымғали Нұрғалиұлының шығармашылығының нағыз кемел шағында дүниеден өткені өзегімізді өртеп, орны толмас қайғы болып қала барды...