| 21. Көне түркілер қолданған таңбаларға талдау жасаңыз. Кісі есімдеріне мысал келтіріп, руникалық таңбамен жазыңыз.
К
өне түркі руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы қолданған. Бұл алфавит б.з.д. 1 мың жылдықтың ортасынан біздің заманымыздың 1 мыңжылдығының аяқ кезіне дейін өмір сүрген. 4 таңба – 8 дауыстыны білдіреді. «а,е,о,ұ,ө,ү,ы,і» . Дауысты дыбыстар көп таңбалана бермеген. О, Ұ, Ө, Ү дыбыстарына сәйкес дыбыстар сөздің түбірінде міндетті түрде жазылған. Ал А, Е, Ы, І дыбыстарына сәйкес таңбалар сөздің басында көп кездеспейді. Олар сөздің соңында кездеседі. Көне түркі тілінде 18 қос дауыссыз бар. Олар жуан және жіңішке болып бөленеді. «б, д, ғ, г, й, л, н, р, с, т».Түрік бітікте «м, з, ч, ң, ш, п» дауыссыздар бөлек таңбамен берілген. Олар сөздің жуан немесе жіңішке табиғатына байланысты таңбаланбаған. Яғни жуан сөзде де, жіңішке сөзде де кездесе береді.
Финикий жазуында 22 таңба бар
Әріп жазуы бір елден екінші елге ауысуға икемді болған
фонемаларды әріппен таңбалайтын жазу жүйесі
буын саны мен сөздің санынан дыбыстың саны аз
дауысты-дауыссыз-дыбыстық жазу жүйелерінің жасалуына негіз болды
дыбыстық жағы мен грамматикалық формаларын да дәлме-дәл белгілеу үшін қолайлы жазу
Таңбаның әрқайсысы жеке дыбысты таңбалаған
таңбалар тек дауыссыз дыбыстарды ғана белгілейді
Дыбыстық жазу - финикий
22. Ең алғашқы таза дыбыстық жазу туралы пікіріңізді «Кластер» әдісі арқылы тұжырымдаңыз.
23. Қазақстанда төте жазудың (араб әліпбиі) қолданылу жайы. «Т кестесі» стратегиясы арқылы сипаттаңыз.
+
|
-
|
ортақ орфографиялық заңдылыққа бағынған;
қазақ тіліне сәйкес келмейтін басы артық әріптерді әліпби құрамынан алып тастады;
араб жазу заңдылығына тән диакритикалық белгілер қолданылмады;
дауыстылар жүйесі қазақ тілінің үндестік заңына сәйкес таңбаланды;
24 әріп, 1 дәйекше белгісі болды;
3 дауыстысы бар араб әліпбиін, қазақ тілінің үндестік заңына сүйене отырып, еш қиындықсыз қазақ жазуына ыңғайлады;
ана тілінде сауат ашудың ең тиімді құралы болды.
|
Бірдей таңбаланған әріптерді ажырату үшін бір дәйекшенің берілуі қиындық туғызады
|
24. Кирилл әліпбиіне көшу барысында қажеттілігі жағынан дау туғызған (мәселелерге талдау жасаңыз. (Балақаев, Аманжолов, Радлов, т.б. ғалымдардың кирилл әліпбиіне көшуіне байланысты даулы пікірлері)
Профессор М.Балақаев та: «Әдеби тілді дамыту мақсатымен онда баламасы жоқ диалектизмдер мен кәсіби сөздерді барынша мол пайдаланып, оны әдеби тілге енгізуге әбден болады. Мысалы: дақыл, жүйек, атыз, собық, сүдігер, оңтүстік аймақтарда қолданылатын кәсіби сөздерді әдеби тілге енгізудің еш сөкеттігі жоқ» (М.Балақаев. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. А-ты. 1981 ж.)
|
С.Жиенбаев пікірі – көңіл аударарлық. Пікір алысу ретінде жарияланған «Социалды Қазақстан» газеті 1940 жылғы 25 тамызындағы «Проектінің кейбір мәселелері жөнінде» атты мақаласында ол бұрын қолданыста болмаған диффуз (қосарлы) ч, ц, щ, я, ю дыбыстар, орыстардағы «ы» әрпі, жіңішкелік (ь), айырым (ъ) белгілері және й (шолақ й) туралы көзқарастарын білдіреді:
Орыс тілінен енген қосарлы дыбыстар туралы айта келе, олардың ғылыми тілде диффуз дыбыстар (ажыратылмаған), дауыстылары-дифтонг, дауыссыздары-африкаттар деп аталатынын айта келіп, олардың табиғатын түсіндіреді.
Ғылым тарихында яфетедология деп аталатын академик Марр салған ғылыми ағым болғандығы мәлім. Тілдердің дамуындағы стадиялық (сатылылық) принципке сай түсіндіру тіл білімінің сол кезеңдегі методологиялық негізі болатын.
Енді жоғарыдағы мақалаға келейік. Яфетедология ілім бойынша, қосарлы дыбыстар – табиғи даму сатысының көрінісі. Тілдің дамуы барысында бұлардың ара жігі ажырап, жеке дыбыстарға айналады. Орыс тіліндегі қосарлы дыбыстарды қабылдау яфетедологияға жат, яғни кері процеске жол ашады деп, ол әріптердің тілімізге енгізілуіне қарсы болады. Ал Жетісу қазақтарының тіліндегі африкат дыбыстар тек жергілікті ерекшелік қана, жалпылық сипаты жоқ дейді.
«Я» әрпі туралы. Орыс тіліндегі «я» әрпі «й» мен «а» дыбысының жіңішке түрі ретінде қолданылатынын айтып, оған С.Г.Бархадуров грамматикасындағы ережені келтіреді: «Глассные звуки а,о,у,э в начале слова, после гласных и после твердых согласных обозначаются буквами а, о, у, э. После мягких согласных звуков (кроме о, ч, ц) то же гласные обозначаются буквами я, ю,е,е. Например: мал-мял, лук-люк, нос-нес, беда-бэда, т.д
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
