Лекция: 15 сағат Практикалық (семинар): 15 сағат СӨЖ: 30 сағат обсөЖ: 30сағат Барлық сағат саны: 90 сағат

Жалпыға бірдей міндетті орта білім беру жүйесіне көшу ісін жүзеге асыруда бүкіл арнаулы білім беретін мектептердің оқу сапасын онан әрі жақсарту, оқушылардың сауаттылығын арттыру мақсаты және мұғалім қауымына оқыту барысында ізденушілікті күшейту міндеттері жүктелді. Бұл салада әсіресе ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жұмысын жақсарту, оқушылардың білім деңгейін көтеру назарда тұрған негізгі мәселелердің бірі болатын. Ауыл мектептерінің оқу-тәрбие жұмысында жедел шешімді керек ететін проблемалар жеткілікті еді. Соның бірі – шағын комплектілі мектептердегі бастауыш сыныптың оқу ісімен байланысты туындады.

Қазақстанда 1970-84 оқу жылдары аралығында шағын комплектілі бастауыш мектептер сан жағынан біршама дамыған кезі еді. Республикадағы бүкіл бастауыш мектеп саны 1705 болса, соның 1198-і шағын комплектілі болды. Мұның себебі, республикамызда мал шаруашылығының басым орын алуына байланысты болатын. Мұндай мектептер әсіресе мал шаруашылығы өркендеген облыстарда кең етек алды.

Біз сөз етіп отырған тұста шағын комплектілі мектептердегі оқу проблемасы Қазақстанның ғана емес, бірқатар республикалардың зерттеу проблемасына айналды. РКФСР да осы мәселемен айналысу әлдеқайда ерте басталған болатын. Сонымен қатар Өзбекстан, Грузия сияқты аз комплектілі мектептері көп республикалар да бұл мәселені зерттеу объектілері етіп қойды. Біздің ремпубликамызда шағын комплектілі мектеп проблемасы 1974 жылдан бастап зерттеле бастады. Әлеуметтік жағдайдың жақсаруымен бірге шағын комплектілі мектептерді ірілендіру, олардың орналасу жүйесін жетілдіруді зерттеу жұмысы да жүргізілді. Бұл салада республикамыздағы шағын комплектілі мектептер проблемасын зерттеуге арналған И.Д.Буртовойдың еңбегі жарық көрді.

Көптеген облыстарда шағын комплектілі мектептерді барынша азайту мәселесі де үкімет тарапынан қолға алынды. Дегенмен, осы кезеңде республикадағы бүкіл бастауыш мектептің 70 пайызы осы типтегі мектеп болып қала берді.

Шағын комплектілі мектеп ерекшеліктері оқуды ұйымдастыру мәселесінде де, оқытуда әдістемелерді қолдану барысында да байқалып тұрады:

1. 
   Шағын комплектілі мектеп мұғалімдері пайдаланатын технологиялар.
   
2. 
   Бейімдеп оқыту жүйесін құру.
   

Әдебиеттер

Негізгі:

101. 
     Асқарбаева А., Храпченко Г.М. шағын комплектілі мектептерде оқытудың мазмұны мен әдістері.-А., 1981
     
102. 
     Әлмұхамбетов Б.А. Бастауыш мектеп. №7,2002
     
103. 
     Құлмағанбетова Б. Аз комплектілі мектепте сабақ ұйымдастыру (мұғалімге арналған көмекші құрал).-А., “Мектеп”, 1974.
     
104. 
     Бастауыш мектепте бірнеше сыныпты бір уақытта оқыту туралы: мақалалар жинағы(редакциясын басқарған Ғ.Бегалиев).- А., 1950ж.
     

105. 
     Малокомплектные школы: из опыта работы учителей однокомплектных и двухкомплектных школ. М., АПНРСФСР, 1956.
     
106. 
     Организация и методы работы учителя с несколькими классами.-М., Учпедгиз, 1953.
     
107. 
     В малокомплектных школах Костромской области: из опыта работ.-М., Учпедгиз, 1957.
     
108. 
     Стрезикозин В.П. Урок сельской малокомплектной школе.-М., 1972.
     
109. 
     Стрезикозин В.П. Организация занятий в малокомплектной начальной школе.-М., 1969.
     
110. 
     Савченко А.Я. Организация учебного процесса в малокомплектной школе.-М., 1975.
     

Қазіргі заманғы мектеп көп нұсқалы және өзін-өзі басқару тәсілімен жұмыс жасауда. Ізгілендіру үрдісі жүруде, бұл авторитарлық педагогикадан бас тартып, оқушы тұлғасын алдыңғы қатарға шығару, оның талаптарын қанағаттандыру, жеке қабілеті мен дарынын, адамшылық сапалық қасиеттерін дамыту үрдісі.

Оқыту үрдісінде іс-қимыл ыңғайына бұрылыс байқалады, яғни мұғалімнің қызметі білімді тек айтып жеткізу ғана емес, оқушының білімге деген ықыласын оятуға жағдай жасап және оны педагогикалық технологиялар жағдайында ұйымдастыру.

Бүгінде ауыл мектептерінде де реформа жүруде. Бұрынғыдай оқу үрдісін ұйымдастырудағы дидактикалық жаңалық енгізуде бір сарындылық байқалуда.

Оңтайланған педагогикалық жүйе мәнін көрсететін білім беру үрдісінің ұйымдастырылуы ынтымақтасу педагогикасы идеясын жүзеге асырады. Бұл ауылдық жердегі шағын комплектілі мектептегі басты қиындықтың бірі – мұғалім мен оқушы қарым-қатынасындағы кездесетін қиыншылықты жояды. Оқыту үрдісі тек психологиялық жағынан ғана емес, сыныптағы дәстүрлі сабақ жүйесінен айырықшаланып ұйымдастырылуы да өзгеріске ұшырады. Оқыту үрдісін өзгертуде ғылыми көзқарастарға ерекше мән беріледі. Шағын комплектілі мектеп мұғалімдері пайдаланатын технологиялар негізіне ақыл-ойдың дамуын сатылы қалыптастыру, проблемалық оқыту, дамыта оқыту сияқты психологиялық-дидактикалық теориялар т.б. жатады.

Шағын комплектілі мектеп жағдайын ескеріп, ғалымдар оқу үрдісіне айырмаланған оқыту, бейімдеп оқыту, ойын технологиялары, белсенді ізденіс оқыту технологияларын шығарып, оқыту үрдісіне енгізуде шағын комплектілі мектеп жағдайында қалыптасқан әлеуметтік ортаның ерекшелігі, демографиялық, материалдық-техникалық, мәдени т.б. айғақтар ерекшелігі бейімдеп оқыту жүйесін құру мәселесін қойды. Бейімделу ішкі-сыртқы орта жағдайына икемделу үрдісі болып табылады. Жеке адамның жаңа әлеуметтік орта жағдайына белсенді бейімделуін, топ пен оған кіретін жеке адам мақсаты мен құндылық бағдарының жақындасуын білдіреді.

Ауылда қалыптасқан озық дәстүрлердің тәрбиелік және білім беру мүмкіндігін пайдалану, оқушыны ауылдағы әлеуметтік – оқу ортасын өзгертуге қатысушы ретінде дамыту, оның жеке тұлғасының парасаттылығының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Білім беру бағдарламасын жасаудағы жасампаз бейімдеу қимылдары – кәсібиліктің маңызды көрсеткіші. Мұғалім жергілікті жер мен өндірістің ерекшелігіне қарай, өз оқушыларының жеке ерекшеліктері мен мүдделеріне сай бағдарламаны түзетіп, икемдеп отырады. Оқыту мазмұнын өзгерте отырып, түрлі пәндер бойынша практикалық жұмыстар енгізе отырып, нақты жергілікті материалды, ауыл балаларының икемділігін шеберлікпен ұйымдастыра отырып, ол оқушыларды өз танымдық тәжірибесін пысықтауға итермелейді. Ауылдық жердегі шағын комплектілі мектептегі кең тараған сабақ тұрпатына біріккен, яғни жасы аралас балалардың тізе біріктіріп қызметтесуі, топтасып және ұжымдасып жұмыс жасаулары балаларды ортақ танымдық қимылға біріктіреді, олардың ой-өрісін кеңейтеді, мұғалімге тақырып өтудегі сабақтастыққа және пәнаралық байланысты жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда, шағын комплектілі мектептердегі балалардың өзара қарым-қатынастарының шектеулігі мен олардың аздығы сабақ түрлерін байытуды, оқыту әдістерін түрлендіруді талап етеді.

Оқушы дамуына әсер ететін негізгі әдістер ішінара іздеу, оқу диалогы, проблемалық оқыту әдістері т.б. болып табылады.

Ішінара іздеу сабағында мұғалім баланың әр қадамын назарға алып, оның жас ерекшеліктерін ескеріп отырады. Ішінара іздеу эвристикалық әңгімеде жүзеге асады, мұғалім проблемалық сұрақ қояды, оқушы талқыланатын сұрақтарды ой елегінен өткізіп, жауап береді. Шағын комплектілі мектеп мұғалімдері оқу диалогын өз тәжірибелерінде сәтті қолданады.

Диалог – оқу материалының мазмұнына негізделеді. Бірақ мұндай диалог сөздерін жоспарлау сабақ басталмастан бұрын өтеді де, ол оқушының тапсырманы игеру дәрежесіне немесе дайындығына бағытталуы керек. Себебі, жоспарланған диалог мәтіні мұғалімге белгілі болғанмен, оқушыларға белгісіз болады. Диалог сабақтарда оқушылар мұғаліммен тең дәрежеде әңгімелесе алады. Сондықтан оқыту мазмұны ол үшін маңызды, ол өзіне керекті сұрақты өзі қояды, іштей өзімен-өзі диалог құрады.

Проблемалық оқыту әдісі де маңызды. Сабақты түсіндіру проблема қоюға алмастырылады. Мұғалім басты проблеманы қояды, оны шешуде балалар алдына жеке проблемалар қою арқылы қарама-қарсы шешу жолдарын көрсетеді, көзқарас күресін тәжірибе көмегімен дәлелдемелер арқылы көрсетеді.

Шағын комплектілі мектепте, сондай-ақ ойын әдістері амалдары мен түрлері (рөлдік ойындар, іскерлік ойындар), қалыпты емес сабақтар (саяхат сабақ, аукцион сабақ, театр сабақ) өткізіледі. Ойын кезінде бала қимыл субъектісі. Демек, ол ойын нәтижесін көздейді. Бастауыш сынып оқушылары рөлдік ойындар ойнағанды ұнатады. Костюм мен модельдері бар рөлдік ойындар оқу үрдісін белсенді ететін маңызды дидактикалық құрал болып табылады.

Сонымен қатар, “Ертегі” әдістемелік амалын мұғалімдер бастауыш сыныпта кеңінен қолданады. Яғни, ертегіден үзінділер, кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынастарды пайдалану балалардың тілдік қорын молайтуға, сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға ықпалын тигізеді. Ал, ойын үлгілерін жаңа білімді меңгерту, білімін пысықтау, білігі мен дағдысын бақылау үшін қолдануға болады. Бастауыш сынып балаларының қиялы мен ойлауы ұшқыр болады. Қиын тақырыптарды олар ойын арқылы да игереді. Оқу мақсаты мұндай сабақтарда сәтті жүзеге асады.
Шағын комплектілі мектепте бейімдеп оқыту жүйесі

Шағын комплектілі ауыл мектебі үшін өзекті мәселені шешудің бір нұсқасы – оқушыларды олардың жеке таным қабілетіне және мүмкіндігіне сәйкес оқыту, ал бұл - айырмалап оқыту технологиясы жүйесіне жатады. Бұл бағдарламалар оқушы қабілетіне қарай бейімделген.

Біз оқыту үрдісін ауыл мектебі оқушысын бейімдеп оқыту жүйесі деп қараймыз, ол оқушының жеке тәжірибе мен танымдық күшін қамтамасыз етуге арналған.

Ауылдағы шағын комплектілі мектепте бала тұлғасы қалыптасуына ықпал ететін негізгі әлеуметтік айғақтар – ауыл мектебінің әлеуметтік – экономикалық және мәдени – тұрмыстық ахуалы. Осыған байланысты ауыл мектебі мұғалімнің негізгі мақсаты - өмір сүру қажеттілігіне сенімділігі бар баланың жеке тұлғасын қалыптастыру. Оқушының туған жеріне адалдығын сақтап, қоршаған ортаға белсенді араластырып, жалпы мәдени дамытып, білімге деген ынтасын арттыру, сөйлеу дағдысын жетілдіріп, болашақта үлкен орта жағдайына бейімделу қабілетіне тәрбиелеу болып табылады.

Оқыту үрдісіндегі анықтаушы айғақтардың бірі – шағын топтар теориясын қолдану.

Шағын комплектілі мектеп жағдайындағы оқыту жүйесі оқушылардың таныс заттармен, құбылыстармен өз бетінше жұмысын ынталандырады, өзі қорытынды шығарады, алған білімін іс жүзінде қолданады.

Оқушының оқу жұмысын бағалаудың жаңа критерийлерін енгізу олардың шағын комплектілі мектебіндегі білім беру үрдісінің тиімділігін арттырады.

1. 
   Шағын кешенді мектептерді компьютермен жабдықтандыру.
   
2. 
   Сабақта электрондық оқулықты қолдану тиімділігі.
   

Әдебиеттер

Негізгі:

111. 
     Асқарбаева А., Храпченко Г.М. шағын комплектілі мектептерде оқытудың мазмұны мен әдістері.-А., 1981
     
112. 
     Әлмұхамбетов Б.А. Бастауыш мектеп. №7,2002
     
113. 
     Құлмағанбетова Б. Аз комплектілі мектепте сабақ ұйымдастыру (мұғалімге арналған көмекші құрал).-А., “Мектеп”, 1974.
     
114. 
     Бастауыш мектепте бірнеше сыныпты бір уақытта оқыту туралы: мақалалар жинағы(редакциясын басқарған Ғ.Бегалиев).- А., 1950ж.
     

115. 
     Малокомплектные школы: из опыта работы учителей однокомплектных и двухкомплектных школ. М., АПНРСФСР, 1956.
     
116. 
     Организация и методы работы учителя с несколькими классами.-М., Учпедгиз, 1953.
     
117. 
     В малокомплектных школах Костромской области: из опыта работ.-М., Учпедгиз, 1957.
     
118. 
     Стрезикозин В.П. Урок сельской малокомплектной школе.-М., 1972.
     
119. 
     Стрезикозин В.П. Организация занятий в малокомплектной начальной школе.-М., 1969.
     
120. 
     Савченко А.Я. Организация учебного процесса в малокомплектной школе.-М., 1975.
     

Қазіргі кезде компьютерлік сыныптарының пайда болуы бүкіл оқу жүрісіне әсер етеді. Бұл амал әр түрлі жас деңгейлі балаларды оқыту жағдайында ең тиімді болады немесе мұғалімге бірнеше жанаспада жұмыс істеуіне қолайлы.

Жеке пәндерді оқу кезеңінде қолдана алатын оқу маңызды бағдарламалық құралдары қазіргі уақытта ақпараттық технология негізінде жасалуда. Сабақтың компьютерлік қолдауына ерекше назар аударылады. Оқу жүйесінде компьютерлік қолдануының бірнеше түрін жекелеуге болады. Жекелегенде компьютерлік тест арқылы білімді анықтау, электрондық оқулықтар, сабақтың үлгілерімен қоса оқыту бағдарламалары. Бұл оқыту құралдарын шағын кешенді мектептерде де қолдануының потенциалдық мүмкіндігі бар.

Оқыту жүйесінде компьютерлік өнімдерін енгізу және практикалық қолдануы оқу сазының деңгейін, оқушылардың оқу-танымдық қызметінің тиімділігін арттырады.

Электрондық оқулық қолданып жүргізген сабақтардың әдістері әр түрлі болады, мысалы, жаңа білім беру және оны бекіту (20 минут компьютермен оқыту). Алдымен дәстүрлі әдіс бойынша басқан тест арқылы оқушылардың білімі анықталады. Жаңа тақырыпқа көшкен кезеңде оқушылар жұптасып, компьютердің алдына отырады, оны жұмысқа қосады да жоспарымен, тараудың құрылыстық өлшемімен мұғалімнің жетекшілігінде жұмысты бастайды.

Біріктірілген сабақта электрондық оқулық арқылы оқыған материалды қайталау және жинақтау өткізіледі (15-17 минут).

Бұл нұсқа қорытынды сабақтарда тиімді сабақтың барысында бірнеше тараудың мазмұнын қарап шығып, түсініктердің туындысын нақтылап, ең басты фактілерді және оқиғаларды қайталауын, себеп – салдар байланысын анықтауын талап етеді.

Мұндай сабақта оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу мүмкіндігі болу керек (мұғалімнің ттүсіндіруімен), сонан соң жұптап мұғалімнің тапсырмасы бойынша, кейін жеке (кезекпен) жұмыстар жасалады.

Жеке сабақтар жаңа тақырыпты оңаша үйренуге арналады да, оның қорытындысы бойынша параграфтың өздік схемасын жасауға мүмкіндік береді. Бұл жұмыс оқушылардың топтарымен жүргізіледі. Сабақтың қорытындысында (10 минут) оқушылар өздерінің нұсқасымен салыстыра отырып, тараудың электрондық формуласына назарларын аударады. Сонымен бастауыш мектеп жасынан бастап оқушыларды сабақта зерттеу жұмысына қатыстырады.

Электрондық оқулық қолданудан басқа сабақтың құрылымдық формуласы сабақтан тыс уақытта да кемшілікті жоюға көмек береді.

Орыс және қазақ тілдерінде оқу жүйесін ұйымдастыруда бағдарламалық қамтамасыз ету мүмкіндігін қолдануға тоқтала кетейік. Орыс және қазақ тілі сабақтарында мәтіндік редакторды келесі оқу қызметін орындауында қолдануын қарастырайық:

Осыған қоса оқушыларға қателерін өзгерту, дұрыстау үшін қажетті уақытта орфографиялық ережелерді, орфограммаларды экранға шығару орынды. Бұл кезде оқушылар сөздің дұрыс және қате жазылуы ақпаратына ие болуы керек.

Орыс және қазақ тілінде бағдарламалық қамтамасыз ету оқушылардың шығармашылық мүмкіндігін, оқытуда өз бетімен жұмыс істеуін, ойлау, зерттеу қабілеттерін дамытады, оқу ақпаратын жүйелеу қызметін, оқыған тақырыптарның эстетикалық және көрнекілік мазмұнын кенейтеді, даралап оқытуда жеке – бағдар аспект кіргізеді, оқу қызметінің мәдениетін дамытады.

Осы технологиямен жұмыс істейтін мұғалімнің үнемі өзінің әдістемелік шеберлігін нығайтуы – оқушыларға сапалы білім берудің негізгі шарты болып табылады.