Лекция 30 сағат Практикалық (семинар) сабақ 15 сағат СӨЖ 45 сағат обсөЖ 45 сағат Барлық сағат саны 135 сағат
жүктеу/скачать 7,26 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жануарлар дүниесі.
Өсімдіктері. Алматы қорығының бір артықшылығы – тау беткейлерінде орманды-дала, субальпі және альпі өсімдік белдеулерінің ұштасып жатуы. Шөлді аймақ “әнші тау” төңірегін қамтиды. Орманды-дала белдеуі қорық жерінде 1300-2600 м биіктік аралығында өтеді. Оның төменгі етегінде жапырақты ағаштар мен бұталар өседі. Олардың көпшілігі жабайы жеміс ағаштары. Бұл белдеудегі ормандағы негізгі ағаш түрлері – алма, өрік, долана, көктерек, тал. 
Бұталар мен топтаса қарақат, итмұрын және ұшқат ұшырасады. Қорықта жапырақты орман тұтасып жатпайды,ойдым-ойдым болып өзен аңғарларында, тау жоталарында кездеседі. Мәселен,жабайы алма бағы 1700м биіктікке дейінгі тау қыраттарының етегіндегі жазық ойпаттарда көбірек өссе өрік сол биіктікте таудың күнгей беткейін ала орналасқан.Көктерек жоталардың солтүстік және шығыс беткейлерінде көбірек болады. Жалпы жабайы жеміс ағаштарының алып жатқан аумағы 157гектардай.Алматы қорығындағы шырша орманның көлемі 5,3мың гектардай болады.Шырша орманының су режимі бір қалыпты сақтауда топырақтың құрылымын жақсартуда. Орманды-дала белдеуінің ашық алаңдарында шабындық –көксамай шөптер өседі.Таудың салқынсамлды қыраттарында боз, бетеге, қарабасшалғын бетеге, жусан сияқты өсімдіктер жайқалып,жақсы өседі. Сондай-ақ бұталы ағаштар арасында тау таспасы,қозы бұлақ, тянь-шянь қоңырбас, аюбалдырған, тағы басқа балауса шөптер көктемде қаулап шығып,тау беткейін көкорай шалғынға айналдырады.Алматы қорығының шырша орманының жоғарғы жағын субальпі белдеуі алып жатыр.Белдеу теңіз деңгейінен 2600-3000м биіктікте орналсқан. Бұған тән өсімдік –биіктігі 0,5-1,0м болып өсетін арша.Бұл бұталы ағаш таудың күнгей беткейін ала 700 жылға дейін жасайды.Алыстан қарағанда, тау беткейінде тұтаса өскен аршалар жайып қойған жасмыл кілем түріндей әсер қалдырады. Субальпі арша тоғайының тау топырағын бекітуге және онда мекендейтін хайуанаттардың тіршілігі үшін маңызы зор.Альпі белдеуі 3000-3600м биіктікте орналасқан,одан әрі қар мен мәңгімұзорын тебеді.Алатауда дәрі-дәрмек алынатын өсімдіктердің көптеен түрлері кездеседі.Олардың бастылары-долана,итмұрын жемістері және кәдімгі киіктоты,тасшөп.Осындай адам денсаулығына қажетті шикі зат беретін өсімдіктер қорын, олардың биологиялық ерекшеліктерін терең зерттеу де қорық қызметкерлерінің абыройлы міндеті. Көрікті де әсем Алатаудың қыраттары теріскей бетте аласара келіп Іле өзенінің жағасындағы шөлді жазира даламен ұласады.Осы өзеннің оң жағалауында қорықтың шөлді аймағы орналасқан.Оның жер бедері сай-саламен жырымдалып, негізінен жазық болып келеді.Шөлді өңір құмды-“Әнші тау” төңірегін алып жатыр.Ол-сексеуіл өскен құмды төбелер.Онда шөлге тән сораң, бұйырғын және жусан өседі. Жануарлар дүниесі. Қорықтың жер бедерінің күрделілігі, ауа райының әр белдеуінің ала-құлағы,осған сәйкес өсімдік түрлерінің көптігі жан-жануарлар турлерінің кең таралуына әсерін тигізеді.Мұнда құстардың 200-ден аса,ал сүт қоректілердің 40-тай түрі тіршілік етедщі.Қорықтың шырша орманында самырсын құсы,шырша торғайы,шиқылдақ торғай, қызылқұйрық торғай, тоқылдақтар мекендесе, орманды дала белдеуінде кәдімгі мысықторғай, қара шымшық, бұлбұл, маубас жапалақ,қара қарға, үкі, кептер, құр және басқа құстар тіршілік етеді.Таудың биік құздарында ұлар мен қозықұмай ұшарасады.Бұл-сушыл қара қоңыр торғай еді.Ол,негізінен,. Ағыны қатты таудан аққан өзендер бойын мекендейді.Тіршілікгінің бәрі сумен байланысты. Негі қорегі су насекомдары және олардың личинкалары болып табылады.Күні бойы дамыл таппай су түбінде жүзуіде осыдан.Көктемде барлығы бірлесе жұптасып, өз территорияларын жақсы қарғайды. Ерте көбеді. Мартта бұлар ұя сала бастайды.Осы кезде қоразы көп сайрап, “күй салатынын” өткізеді.Сушыл қара ұясын судағы тастар қуысына немесе өзен жарқабағына салады. Салған ұялары өте әсем болады. Ұясын шар тәрізді етіп,бүйірінен есік шығарып, сондай ғажап жасайды.3-6 жұмыртқа салып балапан басады.Қыс айларында да қорегін су түбінен табады. 
Су түбінде бір минуттай болады және күніне жалпы ұзындығы 3-4 шақырымдай жол жүреді.Қыстың 25-30градус суығына қарамай, мұз астында қорек іздеуге бұл құстар жақсы бейімделген.Өзен аңғарындағы жабайы алма ағашында ұшып-қонып әсем құс- мысықторғай немесе сарғалдақ жүр. Әсіресе, оның көктемгі көрінісі сұлуақ. Қоразының түсі айқын сары болып, тек қанаттары сарғыштау дақ араласқан қара келеді. Көбею кезінде мекиендерінің арқасы, басы мен мойны жасыл сары реңді болады. Олар көбінесе жапырақты орманды ұнатады. Қорық территориясында жабайы алма,өрік және көктерек өскен тау беткейлерін, өзен бойындамекендейді.Т ауға 1500-1700м, кейде 1900-2000м биіктікте дейін көтерілетін құс.Мысыторғай қараторғайдан сәл үлкенрек. Оның ән салғандағы үні алыстан естіледі.Бір нәрседен сезіктенген кезде мысықтың ми яулағандай дыбыс шығарады.Балапандары қорек сұрағанда “ки-ки-ки” деп дауыстап,ауыздарын ашады.Сарғалдақ торғайлар ұясын қайың,тал, алма ағаштарының бұтақтарына аспалы тор сияқты іліп қояды.Осында көктемде 3-5 жұмыртқа салып, балапан шығарады.Балапандарын тәрбиелеуге, еркек-ұрғашысы бірдей жұмылады.Мысықторғай орман мен бақ ағаштарына зиян келтіретін насекомдармен қоректеніп, біраз пайда келтіреді.Қар шымшық та ағаш бұтағына қонып, “и-хи-хи-хи”тәрізді үн шығарып шырылдайды.Бұл құс жапырақты, қылқан жапырақты, қылқан жапырақты ормандарда кездеседі.Әдетте суға жақын өскен бұталы тоғайды мекендеуді ұнатады. Іле Алатауында 600-2600м биіктікте тіршілік етеді. 
Жаз айларында жауын,құрты,қоңыздар,молюскалармен,ал күз бен қыс айларында долана,итмұрын, ұшқат,арша жемістерімен қоректенеді.Қара шымшық та орман үшін пайдалы құс, сондай-ақ оның кейбір бұталы ағаштардың жемісін бір жерден екінші жерге тартуға септігі бар.Бұл құс та ұясын ағаш бұтағына ағаш қуысына салады.Онда 3-7 жұмыртқа салып, көбейеді.Қыс айларында қара шымшықты тау етектерінен,тіпті Іле өзені бойындағы торғайлардан да көруге болады. Құр ағаштың арасына жасырынып тіршілік етеді.Әдетте құр Тянь-Шянь тауларында шырша мен арша өскен белдеуді паналайды.Тіршілігінің көбін жерде өткізеді,тек қыста қорегін ағаш бұталарынан теріп жейді.Қорықтағы тау жоталарында көктемнің алғашқы белгісі сезіле басталысымен-ақ құр тобына ерекше қимыл, абыржу пайда болды. Қыстай тобымен жүрген олар енді бөліне бастайды.Апрельдің аяғы –майдың басында құрдың қоразыдары шырша бұтағынада отырып, судың бүлкілдеп аққанындай дыбыс шығарады.Бұл оладың “күй салтанаты” көп ұзамай басталады деген хабар.Оны өткізу үшін қораздары көбіне орман ішіндегі ашық алаңды таңдап алады. Оған 10-15-тей құс жиналып өздерінің “күй салтанатын” өткізеді.Таң бозара бастасымен-ақ алаңға ең алдымен ересек қорздары жиналы.Қораздары қанатын сүйреп,құйрығын-қанатын үрпитіп, ерекше қимылдарын жасап, алаңның орталық бөлігін иемденіп алу үшін бір-бірмен шайқасады.Бұл кезде бір жас пен екі жас аралығындағы құрлар алаңның шет жағын айналшықтап жүреді.  
Олар “күй салтанатына” ересектерінен кейін қатысады.Қорздарының салған әніне егіліп,мекиендері де осы жерге келеді.Олардың алдымен осы шайқаста жеңіп шыққан күшті қораздары иемденеді,солармен шағылсады.Ересек мекиендері осылай ертерек шағылсып ,ұя сау қамына кіріседі.Олар ұяға 16-ға дейін ғана жұмыртқалайды.Қорық территориясында құр біркелкі тарағанмен,коры әлі көбейе қойған жоқ. Іле Алатауы қойнауындағы шырша орманын мекен еткен құстың бірі-самырсын құсы.Ол-ұзақтан сәл кішірек,ақшыл жолақтары бар, қоңыр қызыл келген құс .Ағаштың басына шығып отыруды ұнатады.Ұя басар кезде қалың орман ішіне кетіп, адам көзіне түспеуге тырысады.Қорықтың қылқан жапырақтары орманында самырсын құсы көктем мен жазда шырша зиян кестері: сүен, бізтұмсық қоңыздары қоректеніп пайдасын тигізеді.
жүктеу/скачать 7,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|