Мaзмұны нормативтік сілтемелер
жүктеу/скачать 144,19 Kb.
|
тілес арайлым
KTP 10 Aspect anglii 774 skii 774 yazyk for Kazakhstan, Зиянды әдеттер темекі шегу, алкоголь, есірткі мен уытты заттар қабылдау.
| Кош, кабарыңды күтом. Чыңгыз. 9/ІV. 59 ж.» /185/
Бұл хаттан автор мен аудармашының достығын, аудармашыға деген автордың сенімділігі жатқандығы анық байқалады. «Эпистолярлық жанр зерттеушісінің бірі, академик М.П.Алексеев жазушы хаттары – автордың творчествалық тұлғасы мен шығармашылық шеберханасын ашуда маңызды документ болатынын айтса, әдебиет зерттеушісі, профессор Қ.Ергөбеков эпистолярлық мұра – жазушы шеберханасының кілті ретінде қызмет етеді» [11], - деп көрсетеді. Шынында да аудармашы мен автор арасындағы әрбір хат аудармашының аудармашылық шеберханасынан сыр ашады. Кезінде орыс халқының көрнекті өкілі А.В.Федоровтың «Көркем әдебиет аудармасы туралы» деген мақаласында айтқан «В отдельных случаях пользование подстрочниками пока неизбежно, однако давно пора Союзу советских писатьелей принять необходимые меры для того, чтобы переводчики, особенно молодые литераторы, изучали язык того народа, литературу которого они переводят на русский язык, изучали не только язык, но и историю народа, знали его культуру и литературу, современную жизнь. Заслуживает всякой поддержки пример тех переводчиков, котрые ведут свою работу в тесном содружестве и творческом общении с автором» [17,14 ],- осы бір пікірін Қ.Нұрмаханов былай деп жалғастырады: «Туысқан халықтар жазушылар қаламынан туған үздік шығармалар, көпке белгілі, көбінесе тікелей түпнұсқадан емес, олақ қолдан шыққан, әсерсіз, сұрқай жолма-жол аудармадан (подстрочниктен) аударылады. Жолма-жол аудармада орыс тілінің сұлулығы, сөйлем өрнектері, алуан қырлы интонация байлықтары көбінесе беріле қоймайды» [6, 87 ]. Автордың көтеріп отырған осы бір мәселесі күні-бүгінге дейін өз маңызын жоймағандығы айтпасақ та түсінікті. Рас, сол бір жылдарда аудармашылардың басым көпшілігі көркем шығарманы түпнүсқадан емес, оның орына жолма-жол аудармадан, яғни, жоғарыда атап өткендегідей, подстрочниктен аударғандығы жалпыға мәлім. Оның да өзіндік себептері болғандығы және анық. Сондықтан Қ.Нұрмаханов осы бір өзекті мәселені тереңдей түсіндіріп, оның негізгі себептері мен салдарларын ғылыми тұрғыдан талдауға баса назар аударғанға ұқсайды. Ол өз зертеуінің мына бір тұсында «Көптеген аудармашылар мен шығарма авторларының арасында творчестволық қатынас, байланыс жоқ. Автор Алматыда болса да, оның Москвадағы аудармашысы шығарманы өз білгеніне салып, өз икеміне келтіріп аудара береді. Егер жолма-жол аудармада мағынасы түсініксіз мақал, мәтелдер, идиомалар, астарлы афоризмдер кездесе қалса, аудармашы оны тастап, әрі қарай өз түсінігімен аудара салады. Мысалы, бір қазақ жазушысының романында: «Сорпасы үш қайнаса қосылмайды» - деген идиом бар екен. Соны жолма-жол аударманың авторы орысшаға: «Их бульоны не соединяются при трехкратном кипячении», - деп аударыпты. «Бұл не деген ұғым екен –деп, әрі ойлап, бері ойлап басын қатырған аудармашы ақыры ештеңе түсіне алмай өз аудармасында шығарма геройы үшін аса қажет бұл идиомды аудармастан тастап кетіпті. Әрине, бұл дарынсыз жасалған жолма-жол аудармадан ештеңеге түсініп, ұғып болмайды. Бұл қазақша идиомның орыс тілінде: «Седьмая вода на киселе» - деген түпнұсқа мағнасын дәл беретін баламасы бар. Бірақ, не пайда, жолма-жол аударманың авторы бұл баламаны таба алмаған. Егер осы идиом орысшаға дұрыс аударылса, ол түсіп қалмас еді, аудармадан өз орынын алып, өзінің идеялық, көркемдік функциясын атқарған болар еді. Сол шығарманың жолма-жол аудармасынан біз: «Очень красное быстро линяет» деген мағнасыз сөз тізбектерін де кездестірдік. Бақсақ, ол «Әсіре қызыл тез оңады» деген әдемі идиомның орысша «баламасы» екен», - деп келетін тұжырымдары арқылы, осы бір өзекті мәселеге баса көңіл аударады. Мақала авторының айтқан ойлары толығымен құптарлық дүнйе. Сол тұстағы аудармалардың сапалық деңгейлері осы жоғарыда тоқталып өткен жолма-жол аудармаларға тікелей қатысты болып отырған. Оның басты себептеріңің бірі, әрине, тілді толық білмеуден келіп шығатындығы тағы анық. Ал, соңғы жылдарда бұл түйткілдің түйні шешіле бастағанға ұқсайды. Олай дейтін себебіміз, аудармамен айналысушылардың бәрі демей-ақ қойайық, дегенмен де басым көпшілігі өзі аударып отырған көркем шығарманың тілін біршама жетік білетіндер болғандықтан бүгінгі аудармашылардың аудармасы әжеп-тәуір жақсара түскендей. Өз мақаласында автор жолма-жол аударма жасаушыларға үш түрлі талап қояды, сол талаптар ойдағыдай орындалған да ғана аударма сапасының арта түседі деген ой түйіндейді. Біріншіден, «Бізде жолма-жол аударманы кім-көрінген, әдебиетке ешбір қатысы жоқ, оның ерекшеліктері мен өзгешеліктерін жете түсінбейтін, жазушының творчествосымен жете таныс емес, оның стилін сезбейтін жандар жасайды. Жолма-жол аударма әдебиеттегі қара жұмыс емес, творчествоның бір түрі, оған да шеберлік өнер, тапқырлық керек. Жолма-жол аударманың сапасын жақсартсақ, оған, көркем творчествоның бір түрі ретінде қойлатын талап-тілектерді күшейтсек, орыс тілінде шығатын көркем аударманың сапасы жоғарлай, жақсара түспек. Екіншіден, «Жолма-жол аударма аудармашының бір тілге, бір ғана әдебиетке мамандануына кедергі жасайды. Сөйтіп жолма-жол аударма, бір жағынан, аудармашы халтурщиктердің санын көбейтсе, екінші жағынан, аудармашыны бір тілден ғана аударуға, бір әдебиетті ғана, бір ғана халықтың мәдениетін зерттеуге маманданудан бездіреді. Бұл жағдай орыс тілінде туысқан халықтар әдебиеттері шығармаларының арзанқол, шалағай, ажарсыз, сұрықсыз болып шығуына әкеп соғады. Автордың осы аталған ой-тұжырымдарын нақтылай түсу мақсатында, кезінде аударма туралы келелі пікір атқан орыстың танымал әдебиет және қоғам қайраткерлерінің сөздерін ұсынғанды жөн санадық. Г.В.Плеханов Г.Лангсонның француз әдебиетінің тарихын аударғанда жазған екі рецензиясының біріншісінде аудармашыға қойылатын тілек-талап туралы былай деп жазған болатын. «Вы хотите переводить Это хорошее намерение, но помните, что вы должны знать, во-первых, тот язык, с которого переводите, во-вторых, тот, на который делается ваш перевод, в-третьих, тот предмет, о котором идет речь в переводимом вами сочинении. Если не соблюдено хоть одно из этих условий, то вам лучше вовсе не браться за перо, потому, что ваш перевод будет плохо, и вы только введете читателей в заблуждение» [18, 334 ],- десе, бұл пікірді А.М.Горький аудармашының әдебиет тарихымен қатар аударайын деген автордың творчетволық биографиясын, жазушылық ерекшеліктерін білуі шарт, сонда ғана ол: «Орыс сөзі түрінде әр кітаптың өз рухын сақтай алады» деп, ары қарай нақтылай түскендей болады [19, 223 ]. Қ.Нұрмаханов жоғарыда арнайы тоқталып өткендегідей, аударматануға қатысты ғылыми тұжырымдарын түйіндей келе, қазақ жазушыларының көркем туындыларының орыс тіліне аударылу жәйі туралы сөз қозғайды, және де оны іс жүзіндегі нақты талдаулары арқылы көрсетіп береді. Автор сондай бір талдауын М.Әуезовтің «Абай» романының орыс тіліне аударылуына қатысты өрбіткен еді. Ол аталмыш романды орыс тіліне аударушы Л.С.Соболевтің аударматану талаптарына қаншалықты дәрежеде жауап беретіндігі мен оның аударма өнерінің аса қажет тәсілдерін қай дәрежеде меңгергендігі турасындағы сұрақтарға жауап іздеді. «Л.С.Соболев – орыстың әдеби тілін терең білетін, оның барлық қасиеттерін жете, жан-жақты меңгерген, асыл сырын нәзік ұққан жазушы. Оны белгілі орыс жазушыларының өзі «стилис, орыстың әдеби тілін нәзік сезінетін, кең өрісті үлкен суреткер» - деп аса жоғары бағалайды дей келе, «қаламгердің басқа да орыс халқының жазушы-аудармашыларынан артықшылықтары бар, ол оның қазақ халқының әлеуметтік , қоғамдық, азаматтық тарихын, ұлттық мәдениеті мен әдебиетін, әдет-ғұрпын жан-жақты терең білетіндігі. Бұған 1939 жылы Л.С.Соболевтің редакциясымен орысша шыққан «Песни степи» деген қазақ әдебиетінің бірінші антологиясы, 1940, 1945, 1954 жылдары оның редакциясы және кіріспе сөздерімен Москвада шыққан Абай Құнанбаевтың таңдамалы шығармаларының жинақтары айқын дәлел бола алады», десе, оған тән екінші қасиет оның М.Әуезов шығармашылығын жетік білуінде деген дәлел айтады. Бұл тұста да автор сөзін былай деп жалғастырған еді, «Л.С.Соболев М.Әуезовтің творчестволық биографиясын жетік біледі, оның жазушылық ерекшеліктері мен өзгешеліктерін белгілі дәрежеде сезінеді. Оған қосымша Соболев – ұлы ақынның өмір сүрген дәуірі мен ортасын, сол кездегі қазақ қауымының тұрмыс-хәлін, әлеуметтік-экономикалық жайін, Абайдың творчестволық өмірбаянын, сол дәуірдегі сахара тіршілігін жан-жақты терең зерттеген адам. Сонымен қатар, М.Әуезевпен бірге ақынның белгілі бір өмір кезеңін бейнелейтін, қазақ драматургиясындағы тарихи трагедияны жазды. Бұл жағдайлар сөз жоқ, роман аудармасының белгілі дәрежеде тәуір болып шығуына өзінің игі әсерін тигізді». Мақала авторы аудармашы туралы өз пікірін одан әрі жалғастыра келе, оның қазақ халқына тән мәдениет пен тарихты, әдебиет пен этнографияны терең біліп, зерттегенімен бұл халықтың тілін білмейтіндігі аудармашының басты кемшілігі еді дегенді атап айтады. Соболев те орыстың басқа аудармашылары сияқты «Абай» жолын жолма-жол аудармадан көшіре отырып аударғандығы мәлім. Аударманың жақсы немесе нашар болып шығуы жолма-жол аударманың сапасына тікелей байланысты десек, «Абай» романының аудармасының сәтті шығуына жолма-жол аударма авторының да елеулі үлесі бар. Десек те, аталмыш романның аударылуы барысында орыналған кемшіліктердің бар екендігіне автор мақаласын оқып отырып көз жеткізуімізге болады. Бұл кемшіліктердің басты себебі, автор пайымдауынша, аудармашының түпнұсқа тілін толық білмеуінен дегенге саяды. Тағы бірде аударматанушы «Егер аударма авторы түпнұсқаның тілін жетік білсе, сол арқылы жазушының өзіне тән стильдік ерекшеліктерін терең сезінсе, түпнұсқаның жолма-жол аудармада жетпей жатқан жерін жанымен жақсы ұғынса, аудармада кем-кетік орын теппеген болар еді, ұлт жазушысы өзінің барлық ерекшеліктерімен, өзінің творчествосына тән айырықша қасиеттерімен, қысқасы, өз сән-сипатымен оқушы алдына шыққан болар еді» деген сынды өкінішін де білдіріп отырады. Мақала авторының талдаулары мен пайымдаулары қазақ аударма теориясының нығая түсуіне өзіндік үлес қосты деуге негіз бар. Оның әр тұжырымдары теориялық негізге құрылып, аударма теоиясының ауқымын кеңейте түскендігіне автор зерттеулері дәлел боларлық. Оған көз жеткізу мақсатында аударматанушының мақаласында келтірілген мына бір үзіндіге көңіл аударған жөн болар еді. «М.Әуезовтың «Абай» романындағы әрбір сөйлемнен, әрбір кейіпкердің ауызынан шыққан сөзінен, авторлық ремаркадан оның өзіне тән жазушылық стилі, образ жасаудағы әсем ерекшелігі айқын сезіліп тұрады. Алайда, Л.С.Соболев көп жағдайларда автордың осы ерекшеліктерін елемей, ескермей кетіп отырады. Аудармашы кейбір сәттерде күрделі жайды, нәзік келген көңіл күйін баяндайтын сөйлемдерді қысқа сөйлемдерге бөліп аударады. Сөйтіп жазушы ойының тұтастығын бұзып, шырқын кетіреді. Міне, осыдан жазушының стилін бұзу, шығарма тканінің тұтастығын бұзу келіп туады. Түпнұсқа сөйлемдерінің орынын ауыстырмай, оны бөлшектеп бөлмей, сол күйінде аударуға орыс әдеби тілінің мүмкіншілігі мол. Бірақ, Л.С.Соболев жазушының тарихи нышандарға толы, заман әлпеті мен сол кездегі адамдар көзқарасынан, дүниетануынан мол хабар беретін сырлы сөйлемдерін өзінше түсініп, өзінше аударды. Сөйлемдегі заман нышанынан, қоғам әлпетінен анық хабар беретін сөздер мен сөз тіркестері өзінің түпнұсқадағы көп мағыналылығынан айырылып, аудармада жүдей, жалаңдана түседі». Ащы да болса шындық, нағыз ғылыми тұрғыда дәлелді айтылған ой демеске шара жоқ. Автор осы арқылы аудармашының осал тұстарын дөп басып, дәл таниды. Қ.Нұрмақанов өз зерттеу еңбегінде «Абай» романының орыс тіліне аударылу сапасына қатысты мына бір үзіндіге тереңдей үңіліп, аудармашының олқы тұстарына ғылыми тұрғыдан талдау жасайды, және сол арқылы жас аудармашыларға өнегелі үлгі қалдыра біледі деуге болады. Мысалы, мәтін барысында кездесетін мына бір үзіндінің орыс тіліне аударылуына көңілі толмайтындығын түпнұсқа мен аударма нұсқаны салыстыра қарастыру барысында аңғартады. «Парсы, түркі кітаптары бұны біресе Шираздың гүлзарына әкетеді. Самарқанның мазар, ғимараттарына қадалтады. Мерв, Мешхедтің миуалы, бұлбұлды бақтарына, салқын-самал хауыздарына әкетеді. Ұлы ақындар мекен еткен Ғират, Ғазна, Бағдаттың сарайларына, медреселеріне, кітапханаларына әкетеді...» [20, 3]. Бұл түпнұсқадағы көрінісі болса, оның аударма орыс тіліндегі нұсқасы былай берілген еді: «Узбекские книги уводили Абая в цветущие сады Шираза, он видел древние мовзолеи Самарканда, отдыхал в плодоносных садах у прозрачных бассейнов Мерва и Мешхеда, бродил по сказочных дворцам, медресе ибиблиотекам Герата, Газны и Багдада, родины величайших поэтов» [21, 293]. Осы қос нұсқаны салыстыра келіп, Қ.Нұрмаханов төмендегідей тұжырым жасайды. «Жазушы: «Парсы, түркі кітаптары» десе, аудармашы оны: «Узбекские книги» деп орысшалайды. Автор: «Шираздың гүлзары» десе, оны Л.Соболев: «Цветущие сады Шираза» деп аударады. «Мерв, Мешхедтің миуалы, бұлбұлды бақтарына, салқын-самал хауыздарына» дегенді Л.Соболев «плодоносных садах у прозрачных бассейнов Мерва и Мешхеда», -деп аударған. Аударманың түпнұсқа мағнасын терең де толық бермей жатқаны өзінен-өзі көрініп тұр. Аудармада мүлдем түсіп қалған «миуалы», «бұлбұлды», «салқын», «самал» деген сөздерді жазушы тектен-текке, тек әдемілік үшін қолданып отырған жоқ. Бұл сөздер Абайдың сол сәттегі көңіл-күйін, қиял-арманынан мол хабар беріп тұр. «Осы алыс сапарға, әттең, өзім аттанар ма едім»,-деп армандаған Абайдың осы бейтаныс жерлер мен елдер туралы түсінігі осы сәтте солай еді. Идеялық зор функция атқарып тұрған осы сөздердің түсіп қалуы аудармаға нұқсан келтіріп тұр». Автор пікірі бұл жерде де өзіндік маңызға ие, талғамды ойдың жемісі. Бұдан ары ол өз ұстанымдарын былай деп дәлелдеуге талпынады: «Осы үзіндіде тағы бір көңіл аударатын жай мынау. Түпнұсқадағы төрт сөйлемнің үшеуі «әкетеді» деген етістікпен бітеді. Жазушы бұл етістікті басқа сөз таба алмағаннан қайта-қайта қолданып отырған жоқ. Мұнда да терең сыр жатыр. Осы бір етістікті қайталау арқылы жазушы қызығы мол, қиыншылығы көп осы ұзақ сапарға өзім аттансам деп аңсаған Абайдың жанындағы сан-алуан құбылысты, ой толқынын терең аңғартып, оны оқушыға жеткізе білген. Бірақ бұл астарлы ой, ұтымды штрих аудармада жетпей жатыр. Егер аудармашы түпнұсқаның тілін білсе, мәселе басқаша болар еді». Әрбір кейіпкердің өзіне ғана тән тілі болады. Өзінің бойындағы, мінезіндегі, ой жүйесіндегі ерекшеліктерін, басқаға ұқсамайтын өзгешеліктерін бас қаһарман өз тілі арқылы көрсетеді. Жазушы адамды суреттегенде, оның мәдениетін, дүниеге көзқарасын, психологиялық толғауларын өте нәзік, өте орамды жеткізетін тілінен аулақ алыстап кете алмайды десек, мақала авторы осы мәселенің аудармада қаншалықты шынайы, түпнұсқаға жақын шыққандығына баса назар аударады. Ол «Абай» романының аудармасында дін иелерінің, әртүрлі әлеуметтік топтардан алынған кейіпкерлердің өздеріне тән сөз өзгешеліктері мен сөз ерекшеліктері көрінбей көмескі күйде қалып отырады. Бұлардың тілдеріндегі сөз өзгешеліктерін беру үшін белгілі мақсатпен жазушы қолданған араб, парсы сөздері аудармада не түсіп қалады, не болмаса құнарсыз, нәрсіз, құлаққа әбден үйреншікті болып қалған кенеусіз сөз тізбектерімен берілетіндігін сөз ете келе, ондай тұстарға арнайы тоқталып талдау жасайды. Автор «Мысалы «Абай» романында кездесетін кішкене молданы алайық. Бұл мұсылман дініне жанымен берілген, оның барлық догмаларына кәміл сенетін, онан басқаны түсінбейтін, мойындамайтын барып тұрған діндәр адам. Сондықтан да өз сөздерін арабизм, фарсизммен шұбарлап сөйлейді. Бұны ол құдайға, дінге берілгендіктің нағыз белгісі, шарты деп ұғады. Кішкене молда характерінің осы бір қыры оның тілінде айқын көрінеді. Бірақ, кішкене молданың (романда көрсетілген тағы басқа діндар адамдардың да) сөз ерекшеліктері аудармада тіпті көрінбей қалған. Ол орыс ғылымының, мәдениетінің қазақ еліне тигізер пайдасы мол екенін дәлелдей сөйлеген Абайға: «Абай, сіз исламият, ғарабият жолында сөйлесеңіз мен ешнәрсе айтпар едім. Сіз кімнің кітабын, нені айтып отырсыз?. Дүнияуи ғылым мажүм, насранилерде қадимнен бар болатын, бәлки ешбір мұсылман ғалимі оны өзіне қанағат қыларлық, шүкірана етерлік білім санамағаны қайда?» деп жауап қайырады. Осы сөйлемді оқып отырғанда Кішкене молданың барлық бейнесін, ой-өрісін, дүнйе танымын көз алдыңа анық елестеткендей боласың. Ал романның орысшасынан осы жолдардың баламаларын оқығанда, қазақшасынан алған әсерің әлсірей түсіп, тілдегі сөз ерекшеліктері солғын тартып, образ айқындылығы көмескіленіп сала береді. «Если бы речь шла об ислме, я не имел бы возражений. Но о чем говорите вы, о каких книгах? И вдревние времена неверные имели свою науку, но призновал ли ее хоть один из мусульманских ученых? Она недостаточна для истинного познания». Мақала авторының айтуынша түпнұсқадағы: «исламият», «ғарабият» деген сөздер орыс тіліне «ислам» деген бір сөзбен ғана аударылған. Бұлай аудару түпнұсқа мағнасына қайшы келеді. Біріншіден, «исламият», «ғарабият» деген сөздер «ислам (діні)» деген мағнаны тіпті бермейді. «Исламият» деген сөзді орысшаға аударсақ: «мир ислама» деген ұғымды білдіреді. Ал «ғарабият» дегенде Кішкене молда мұсылман дінінің тараған жері араб елдерінің («ға рабнун – араб тілінде «арабтар» деген сөз) қауымын айтып отыр. Екі түрлі мағынада, түпнұсқада басқаша мәнде айтылған бұл екі сөзді «ислам (діні)» деген сөзбен аудару дұрыс емес. Өйткені жазушы Кішкене молданың ауызына «исламият», «ғарабият» деген арабизмдерді тектен-текке салып отырған жоқ. Бұл сөздерді айтқызу арқылы жазушы Кішкене молда характеріндегі көп сырды ашып отыр. Өкінішке орай бұл жайды аударма авторы мүлдем ескермегенге ұқсайды» деген орынды пікірін білдіреді. Автор бұдан әрі қарай өз талдауларын кез-келген аудармашыға аударма жасау үстінде қажет болатын аударманың нәзік иірімдеріне көңіл аударуға арнайды. Осы мақсатқа жету үшін ол өз сөзін былай деп түйіндегендігі мәлім. «Абай» романының аудармасында автор ремаркасындағы геройдың сол сәттегі көңіл-күйіне, характер ерекшелігіне орай айтылған сөздер де жетпей жатады. Мысалы, «Осыдан кейінгі әңгімеде Құнанбай Мәдине мен Мекке арасындағы сапарын баян етіп, Шамнан шыққан керуенге ілесіп, он үш күн бойында түйемен Арабстан шөлін кезгенін айтты. Қаратайдың сұрауымен: Меккеге кірер алдында қай орында ихрам байлағанын, ғарафаға қалай шыққанын, Бәйтолланың ішінде қағбада неше рекағат намаз оқығанын, бәрін де баян етті». Осы бір тарихи нышандарға толы , геройдың сол сәттегі психологиялық жай-күйінен анық хабар беретін авторлық ремарканы Л.Соболев: «Теперь Кунанбай уже сам стал описывать свое путишестивие из Мекки в Медину, - как тринадцать дней он блуждал на верблюде по пустыням Аравии, выйдя из города Шам с караваном. Он сообщил, на каком именно месте он облачилсия перед въездом в Мекку в одеяние поломников – «ихрам», как поднималсия на гору Гарафа, сколько намазов совершил внутри священного храма у Каабы», деп аударады. Осы аудармада біріншіден, мағына дәлсіздігі байқалады. Түпнұсқадағы: «...он үш күн бойы түйемен Арабстан шөлін кезгенін айтты» деген сөйлемді аудармашы «...как тринадцать дней он блуждал на верблюде по пустыням Аравии...» деп орысшалаған. Аудармашы түпнұсқадағы «кездім» дегенді «адасып жүрдім» (блуждал) деп аударған. Логикалық жолмен алып қарағанда бұлай аудару түпнұсқа мағнасына тіпті қайшы жатыр. Өйткені, Сирия мен Мекке, Мәдине арасындағы сауда жолын бес саусағындай білетін араб керуеншілеріне ерген Құнанбайдың керуенмен бірге он үш күн бойында Аравия шөлінде адасып жүруі логикаға симайды. Романның бұл жері әуел баста дұрыс аударылмаған болуы керек. Ал Л.Соболев болса жолма-жол аударманың жетегінде кетіп, түпнұсқаның логикалық мағнасын бұрмалай аударған. Егер аудармашы түпнұсқа тілін білсе, бұл сәйкессіздік орын теппеген болар еді» деген қортынды жасайды. Ғ.Мұстафиннің «Қарағанды» романын алғаш рет орыс тіліне К.Я.Горбунов аударған еді. Ол 1952 жылы «Дружба народов» журналында басылып, соңынан жеке кітап болып баспадан шыққандығы мәлім. Қ.Нұрмаханов өз мақаласында осы аударма төңірегінде кеңінен тоқталып, оған тән жетістіктер мен кемшіліктерге сыни пікірін білдіргеніне оның зертеу еңбегін оқи отырып куә боламыз. Оның айтуынша аудармашы К.Я.Горбунов роман авторының стилін мүлде сақтамаған, сонымен қоса аудармашы өз тарапынан сөз қосып, кей тұстарда түпнұсқа мәтінінің үзінділерін тастап кетіп отырған. Осы мәселенің анық-қанығына көз жеткізу мақсатында мақала авторы мына бір үзінділерді салыстыра қарастырады. «Алматыдан Қарағанды қаласына қарай жақында ғана салынып біткен темір жолмен жүйткіп келе жатқан поезд вогонының есігінен қазақтың кең даласына сүсіне қарап келе жатқан – романның басты геройларының бірі – Мейрамның сол сәттегі ішкі сезімін, көңіл-күйін, жүрек кернеген қуанышын жазушы романда былай суреттейді: «Жүк, адам, мал тиеген ұзын состав ыңырана орынынан қозғалды. Барқыраған гармонь, маңыраған қой, адам дауыстары алаң-елеңде көшкен елді еске түсіреді. -Я,еліміз осылайша көшіп жатыр!... – деп ішінен айтты жігіт. Вогон есігінің жақтауына құлашын жая сүйеніп, алысқа жіберді көзін. Поэзд зулай алға, жер зулай артқа барады. Ақ бас Алатау ғана қалар емес. Олдағы ұзын тізбекпен шығысқа, алысқа тартқан... Қарны жарқылдап, тәмпек мұрын қара бала поезбен жарысып келеді екен, жігіт күліп жіберді. Ол ентігіп қала бергенде, жалайыр шалы көк өгізбен төтеден қосылды. Сұр есекке екі аяқты арбаны доғасыз жегіп, қыбырлай қалғып бара жатқан біреу, шошынып ояна сала тыпыр-тыпыр етеді: есек саспаса да, ұзын құлағын одырайта бір қарады. Танауы желбеңдей, тайраң-тайраң желген түйелердің үстінде, жаулықтары желкілдеп әйелдер келеді. Поезд діңкіліне діңкіл қосып, жарыса шапқан аттылар да келеді... -Поезд - өмір! Бәрі қызығады, бәрі жарысады. Кім қанша ілеседі? – деп тұр жігіт. Қызыл профессураны жуырда бітірген жас жігіт өмірдің жаңа философияларын толғайды. Сабырлы қалпынан сабырсыздық та байқалады. Сағатына қарап поезд жүрісін есептеп азырақ қынжылады» [21, 12]. «Длинный состав, преполненный людьми, грузом, скотом, скрипя тронулся с места. Блеяние овец, стоны гормоники, голоса людей, - все это напоминало весеннюю откочевку большого аула. Опершись плечом о створку вагонной двери, юноша неорываясь смотрел вдаль. А поезд быстро шел вперед, земля с той же скоростью бежала назад. Только белоголовый Алатау не отставал от поезда. Вершины гор длинными цепями тянулисть на Восток. Вдоль железнодорожного полотна, по проселку, двигались люди: пешие, конные, на повозках. Блестящий от загара мальчик с расплющенным носом, голым животом бежал рядом с полотном, стараясь не отстать от поезда. Увидов его, юноша невольно рассмеялся. Вот мальчик задохнулся, отстал. Теперь, за вогонами верхом на воле припустился старик; вероятно, он принадлежал к роду Жалайыр только у жалайыровцев принято ездить верхом на волах. Подвозчик, дремавший на двухколесной арбе, запряженной ишаком, вдруг проснулся и с перепугу стал дрыгать ногами – должно быть, вообразил себя всадником. Аишак, подняв свои длинные уши, повернул голову в сторрону поезда, но шагу не прибавил. На верблюдах, бежавших рысью, сидели две женщины казашки, на головах у них колыхались белые платки. Были тут и верховые на конях, гнавшие во весь опор своих скакунов, - топот копыт сливался со стуком вагонных колес. «Поезд - словно наша новая жизнь, - подумал юноша. – Всех увлекает вперед!». Он взглянул на ручные часы и недовольно поморщился» [22, 15]. Аударма мен түпнұсқадан келтірілген бұл екі үзіндіні салыстырып көрсек мынандай жайды аңғарамыз. К.Гарбуновтың аудармасы жолма-жол аудармаға қарағанда әлдеқайда көркем. Аудармашы: «состав ыңырана орынынан қозғалды» (состав лениво двинулся) дегенді «состав, скрипя тронулся с места» деп орысшалаған. Бұл түпнұсқаның образдылығын жолма-жол аудармадан әлдеқайда жақсы беріп тұр. Түпнұсқаның: «Ақ бас Алатау қалар емес» дегенді жолма-жол аударсақ «Белоголовый Алатау не исчезал» болып шығар еді. Түпнұсқаның бұл сөйлемін К.Гарбунов: «Белоголовый Алатау не отставал от поезда» - деп жолма-жол аудармадан гөрі көркем етіп берген. Сырт қарағанда аудармада осы эпизод дәлме-дәл аударылған сияқты көрінеді. Ал егер аудармаға жіті көз жіберіп қарасақ, К.Гарбуновтың түпнұсқадағы маңызды, мәнді детальдарды тастап кеткендігін аңғарамыз. Біріншіден, аудармашы түпнұсқадағы: «Я, еліміз осылайша көшіп жатыр!» деген автордың көп жайды аңғартатын сөйлемін қысқартып тастаған. Екіншіден, үзіндідегі: «Ол-дағы ұзын тізбекпен шығысқа, алысқа тартқан», - деген сөйлемнен кейін аударма авторы: «Вдоль железнодорожного полотно, по проселку, двигались люди: пешие, конные, на повозках», сонан кейін: «Подвозчик... стал дрыгать ногами – должно быть, вообразил себя всадником» деген түпнұсқада атымен жоқ сөйлемді аудармаға қоса салған. Жазушының: «Кім қанша ілеседі ?» деген сөйлемін К.Гарбунов: «Новая жизнь всех увлекает вперед!» деп басқаша мағна беріп аударған. Осы аудармашының өз жанынан алған қосындылары, түпнұсқадағы маңызды детальдардың түсіп қалуы романға экспозиция ретінде берілген эпизодтың шырқын кетіріп, образдылық бүтіндігін бұзып тұр. Аудармашының осы үзіндіде жіберген екінші бір қателігі, түпнұсқада: «Қызыл профессураны жуырда бітірген жас жігіт өмірдің жаңа философияларын толғайды», «Сабырлы қалпынан сабырсыздық та байқалады» деген терең сырды аңғартып тұрған сөйлемдер бар. Бірінші сөйлем роман оқиғасының болған уақытын білдірсе, ал екіншісі – сол сәтте жас жігіттің жаңа өмірдің жаңа философиясын терең түсінуге ынтыққандығын хабарлайды, оның көңіл-күйін, сезім-ырғағын, ой-толқуларын аңғартады. Түпнұсқада бұл екі сөйлем үлкен функция атқарып тұр. Бірақ, неге екені белгісіз, оның екеуін де К.Горбунов аудармай тастап кеткен» деп баға береді. Расында да, аударматанушының аударма нұсқа туралы айтқан тұжырымдары әрі, дәлелді, әрі, ғылыми негізділігімен құнды. Бұндай талдаулар әр кезде де өз оқырмандарына ғылыми бағыт-бағдар бере алатынына сеніміміз мол. Аталмыш романда қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-санасын, кейіпкерлердің жеке басына ғана тән психологиялық күйлерін суреттейтін эпизодтардың көп ұшырап жататындығы мәлім. Бұл – ұлт жазушысына тән қасиет, оның белгілі ұлт жазушысы екенін көрсететін бірден-бір негізгі белгісі. Аудармашының негізгі міндеттерінің бірі – шығармада кездесетін кейіпкерлердің ұлттық ерекшеліктерін, олардың бойындағы жазушы бейнелеген қасиеттерін сол күйінде бұзбай жеткізу, десек, бұл үшін аудармашының ұзақ уақыт тер төгуіне тура келері сөзсіз. Осы мәселеге де Қ.Нұрмаханов баса назар аударады. Оның айтуынша орыстың кейбір аудармашылары ұлтық элементерді танытар тұстарға немқұрайдылықпен қарап, баса назар аудармайтындығы аударма үшін өте қауіпті жағдай дегенге саяды. Сөзіміз дәлелді болуы үшін автор сөзіне құлақ түрсек, ол: «Аудармада ұлттық элементер мен колорит берілмесе, онда ол шын мағнасындағы құнды көркем аударма бола алмайтындығынорыс аудармашылары ескермейді. Қазақ шығармаларының аудармаларында қазақ атын жамылған орыс адамын емес, аты да, заты да қазақ адамдарын көргіміз келеді» деген уәж айтады. «Қарағанды» романын орыс тіліне аударған К.Горбуновтың нұсқасына Қ.Нұрмаханов тарапынан берілген әділ баға орыс сыншылары тарапынан да қоштау көргенге ұқсайды. Оған дәлел ретінде З.А.Крахмальникованың 1954 жылы «Новый мир» журналының тоғызыншы санында жарияланған көлемді мақаласын атауға болады. Онда автор: «К.Горбунов аударманың көп жерінде түпнұсқадағы эпизодты негізге алады да, оны өзінше «толықтырып», оған өзінше «түсінік» береді. Сөйтіп аудармашы авторды өзінше «түзейді». Аудармашының өз жанынан қосқан «қоспалары» автордың суреттеген эпизодтарына қиыспай, қабыспай, жаңа кйімге жапсыра салған жамаудай болып көрінеді. Бұл аударманың бір жерінде ғана кездессе және өзін ақтаған қосынды болса, біз онда оны сөз етпеген болар едік. Кесек-кесек қосындыларды, оқушыны әбден мезі қылған сөз тізбектерін, сөйлемдерді аударма авторы аударманың барлық жерінде үнемі енгізіп отырған. Авторды «толықтырғанда» аудармашының алдына қандай принцип, нендей мақсат қойғаны бізге тіптен түсініксіз» деп, аудармашы тарапынан алған олқылықтарды атап көрсетеді, әрі, әділ бағасын береді [23, 16]. Жоғарыда келтірілген қос автордың да аудармашыға қойған талаптары орынды. Себебі, аудармашының түпнұсқа авторын стильдік тұрғыдан болсын, көркемдік жағынан болсын түзеп, оған өз тарапынан өзгертулер енгізу аударма теориясының шарттылықтарына қайшы келетіндігі белгілі. Нақтылап айтқанда авторлық құқыққа қол сұғумен тең, сондықтан осы тектес теріс әрекеттерден аудармамен айналысуды ниет еткен кез-келген адам аулақ болса, онда оны аударматану ғылымының өркендеуіне қосқан үлкен үлесі деп таныған ләзім. Қазақ жазушыларының шығармаларын орыс тіліне аударуға ресейлік аудармашылармен қатар жергілікті орыс халқыны өкілдерінің де ат салысқандығы анық. Солардың қатарына қазақтың ұлы жазушысы Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке» романын орыс тіліне аударған қазақстандық орыс ақыны Ф.Моргунды қосуға болады. Өкінішке орай, аталмыш аудармашының тәржімасы сәтсіз шыққандығы кезінде баспасөз беттерінде сөз болғандығы мәлім. Аудармашының тәжірибесіздігі мен қатар жалпы аударматану ғылымының заңдылықтарын жете білмеуінен, оған қоса түпнұсқа тілін, ол халықтың мәдениеті мен әдебиетін, тарихы мен талғамын, әдет-ғұрпы мен салт-санасын терең зерттеп, танып алмағандығы көптеген әдебиет сыншылары айтып кеткендегідей сапасыз аударманың дүнйеге келуіне бірден бір себепкер болды десек, артық айтқандық емес. Қ.Нұрмаханов та өз мақаласында жоғарыда атап өткен Ф.Моргунның «Оянған өлке» романын орыс тіліне аудару шеберлігіне жан-жақты тоқталып, лайықты баға береді. Енді, сөзіміз дәлелді шығуы үшін мақала авторының аталмыш аударма жайлы жасаған талдауларына көңіл аударғанымыз жөн болар. Романың бір эпизодында кездесетін Бұлаңбай мен Сүгірәлінің жекпе-жек айқасын жазушы: «Шекеге шеке тиіп, құлақтар жұлынып бара жатқандай» - деп суреттейді [24, 94]. Ф.Моргун бұл сөйлемдерді былай аударған, «Богатыри, казалось, слились в крепких обьятиях, щека кщеке, уши под могучими руками, будто сейчас оторвутся с корнем». Мықты болсаң бұны түсініп көр! Бұл сауатсыз сөйлемде Ғ.Мүсіреповтің стилі түгіл, орыс тілінің грамматикалық заңы сақталмаған. Осы сөйлемді оқыған орыс оқырмандары: «қандай сауатсыздық, не деген дәрменсіздік», - деп күлмей ме?. Игілік байдың жігіттері сойылға жыққан, оның жүзін адам көргісіз етіп жаралаған Жабайдың бет пішінін Ғ.Мүсірепов: «Оң жақ көзін біреу тамырымен суырып ала бергенде қолынан шығып кетіп, айырылып қалғандай, шелей басқан ақты көз жіңішке жағынан жарылған жұмыртқаға ұқсап шодырайып, суырылып тұр. Сол жақ қасы ортасынан сынып кеткендей, құйрығын тік шаншып алыпты», деп суреттейді. Ал бұл жолдардың орысшасы былай болып шыққан: «Правый глаз, покрытый бельмом, напоминал вставленную в орбиту заостренную половину яйца. Левая бровь как бы сломалась посередине и конец ее загнулся вверх» [25, 99]. Бұл аудармада түпнұсқадан түк жоқ. Образ бүтіндігі мүлдем сақталмаған. Аударма сауатсыз құрастырылған сөздердің жиынтығы болып шыққан. Бұл аударма авторының орыс тілін жетік білмейтіндігін аңғартады. Оған дәлел ретінде аудармадағы мына бір сөйлемге көңіл аудаса жетіп жатыр. «Быков не знал, - далеко ли до Караганды, можно ли попросить сани, на каторых лежал труп мертвеца». Орыс тілінде «өліктің өлігі» деген тіркестің жоқ екендігі баршаға мәлім, десек, бұл сөз жоқ сауатсыздықтың дәлелі емес пе?.». Жоғарыда арнайы тоқтап өткендегіміздей Қ.Нұрмахановтың прозалық шығармалардың аударылу сапасы туралы айтқан пікірлері мен талдаулары қазақ аударма териясына қосылған қомақты үлес болып табылады. Автор тек прозалық шығармалардың аударылуы туралы зертеулер жүргізіп қана қоймай, қазақ ақындарының поэзиялық туындыларының орыс тіліне тәржімалануы туралы да кең көлемді талдаулар жасағандығы оның еңбектерінен көрініс береді. Қазақ халқы классик ақындарының ішінен орыс тіліне әрі көп, әрі жиі аударылғаны және көпшілік арасына көп танылғаны А.Құнанбаев. Бұл өзінен-өзі түсінікті де. Қазақтың өткен ғасырдағы әдебиет тарихында халқымыздың арманы мен тілегін, ойы мен қиялын, мұңы мен зарын, үміті мен күткенін Абайдан толық бейнелеген бірде-бір ақын болған емес. Абай барлық ұлы бастаманың, жаңа арнаның, жаңа ағынның сағасы болғандығы баршаға аян. Сондықтан, Абай шығармалары сол кездің өзінде-ақ ұлт тілдеріне көптеп аударыла бастағандығы ақиқат. Бұл мәселеге де жіті көңіл аударған аударматанушы Қ.Нұрмаханов Абайдың соңғы шыққан шығармалар жинағы бұрынғыларына қарағанда анағұрлым толық және аудармаларының сапасы әлдеқайда жақсы болып шыққандығын айта келе, «Абайдың соңғы уақытта аударылған өлеңдкрінде ұлттық және тарихи колорит жақсы сақталған. Бұл аударма үшін үлкен жетістік және басты критерий. Аударманың жақсы қасиеті, құны ең алдымен осымен анықталады. Абайдың соңғы бір томдығына енген бірқатар шығармалардың аудармалары орыс ақындарының түпнұсқа мәтініне ұқыпты және жауапты қарағанын анық аңғартады. В.Рождественскийдің, М.Тарловскийдің, В.Звягинцеваның, Л.Озеровтың, М.Петровыхтың, А.Штейнбергтің аудармалары түпнұсқаның поэзиялық қасиетін, интонациялық ерекшеліктерін, ішкі мағнасын, сырлы астарын орыс тілінде оқушыларға жақсы жеткізеді. Олар орыс тілінен Абайдың поэзиялық образдарының баламасын сәтті тапқан, түпнұсқаның әріпін емес, рухын беруге күш салған. Аударманың жақсы болып шығуының сыры да осында жатыр. Мысалы, Абайдың «Сегіз аяқ» деп аталатын өлеңін орыс тіліне аударған Л.Озеров нұсқасы мен түпнұсқаны салыстыра қарастырар болсақ өлеңнің мазмұны мен идеясының әрі дәл, әрі көркем берілгенін анық аңғарамыз. Жатасқа бардым, Күнде айқай салдым, Онан да шықты жаңғырық. Есітіп үнін, Білсем деп жөнін, Көп іздедім қаңғырып. Баяғы жартас – бір жартас, Қаңқ етер, түкті байқамас!. [26, 79]. Бұл жолдарға данышпан ақынның өз басындағы барлық трагедиясы, қараңғы түнек басқан қазақ сахарасының белгілі жағдайлардыңсебебінен білім жарығынан мақұрым қалғаны әсем де әсерлі поэтикалық образдармен айтылған. Өз басының ауыр қайғысын, халқының аянышты жағдайын Абайдан басқа ақын бұлай берген емес. Осы жолдарға ұлы ақын заманының барлық шындығын, халық пен оның жеке ұлдарының басындағы адам айтқысыз ауыр мұң-зарды сиғызған. Абайдың барлық қайғысы осы жолдарда жатыр. Ақын көңіл-күйін, жан зердесін, шер-мұңын жақсы сезінген Л.Озеров «Сегіз аяқты» терең түсіне аударған. Аудармашы өлеңнің идеялық мазмұнын берумен қатар, оның ішкі және сыртқы құрылысын, музикалық интонациясын сақтаған. Абай өлеңін оқығанда алатын терең эстетикалық әсер, орысша аудармасымен танысқанда бұзылмайды, әлсіремейді, қайта олар бірін бірі толықтыра түседі. Дәлел ретінде жоғарыдағы үзіндінің орысша нұсқасын келтірейік: Я с утеса кричал, Мне простор отвечал - отвечали горы и дол. Но, услышав звук, Я искал вокруг; Как, откуда тот звук пришел? Был все тот же утес подо мной,- Отклик есть, но отклик пустой» [27, 112]. Жоғарыда Абайдың «Сегіз аяқ» атты өлеңін арыс тіліне Л.Озеровтің сәтті аударғандығы туралы сөз болса, ұлы ақын шығармаларының үнемі сәтті аударыла бермегендігі де жасырын емес. Солардың қатарына «Желсіз түнде жарық ай» атты өлеңнің аудармасын жатқызуымызға болады. Аталмыш өлеңді орыс тіліне А.Глоба тәржімалаған еді. Өкінішке орай бұл нұсқаның сәтсіз шыққандығын әдебиет сыншылары кезінде сөз еткен болатын. Солардың қатарында Қ.Нұрмаханов та өз пікірін былай білдірген еді: «Бұл – қазақтың ұлттық әдебиетіндегі табиғат лирикасының нағыз үлгісі. Өзінің көркемдігі мен нақтылығы жағынан басқа әдебиеттердегі табиғат лирикасының классикалық үлгілерінен ешбір қалыспайды. Бұл өлеңнің ұлтық бояуы басқаға емес, тек Абайға тән. Өз халқының көркемдік өнерін бойына сиғызған, айналадағы дүниені оның көзімен көріп, жүрегімен сезген дала данышпаны ғана дала табиғатын осылай суреттемек. Мұны стилизациялап аударудың, Абай өлеңдеріндегі дала табиғатының ғажайып көріністерін басқаша, Абай рухна жат көріністермен алмастырудың ешқандай қажеті жоқ. Ал осы өлеңдері орысшаға аударған А.Глоба Абайды өзінше «түзеп», өзінше «әдемілеген». Желсіз түнде жарық ай, Сәулесі суда дірілдеп. Ауылдың жаны терең сай, Тасыған өзен гүрілдеп. Қалың ағаш жапырағы, Сыбдырласын өзді-өзі, Көрінбей жердің топырағы, Құлпырған жасыл жер жүзі. Тау жаңғыртып ән қосып, Үрген итпен айтаққа. Келмеп пе едің жол тосып, Жолығуға аулаққа. Неткен ғажап көрініс! [26, 202]. Жанға ұлы суретшінің суретіндей әсер етеді. Осы өлеңді оқығанда дала табиғатының тамаша ғажап бір көрінісі көз алдыңа келе қалады. Ал А.Глобаның аудармасымен танысқанда түпнұсқадан алған әсерің көмескілене түсіп, образ дәлдігі, ой бүтіндігі бүлініп сала береді. Абай жасаған дала табиғатының әсем көрінісінің орынына басқа бір көмескі көрініс пайда болады. Қысқасы, бұл өлеңнің аудармасы түпнұсқадағы қасиеттерден түгел ада, оқушылардың ойына ескідегі Рим ақындарының табиғат лирикасын еріксіз түсіреді. На воде, как челнок, луна; Тишина ясна, глубока, Лишь в овраге полночь черна, Да шумит в тишине река. Вверху и внизу глубина, Лунный свет в лепестках цветка Пробежит по деревьям волна - И затих порыв ветерка. С гор ответит эхо на лай И на окрики пастухов. Крадучись, минуты считай И пугайся своих шагов [27, 96]. Бұл аудармада «Да шумит в тишине река», «С гор ответит эхо на лай...» деген екі жол ғана жобаға аздап келеді, ал қалғандары түпнұсқаға тіпті маңайламайды, олар А.Глобаның Абайды «әдемілеймін» деген әуресінің жемісі. Абай мұндай «әдемілікті», «әсірелеуді» керексінбейді. Өйткені оның өзі бұл сияқты сырты жылтыр, іші кеуек, адамның жан жүйесін қозғамайтын әсіре қызыл сөздерге үйір қазақ ақындарын мансұқ еткен болатын өлеңдерінде. Бұл Абайды аудару емес, онымен жекпе-жек күресу. Әйтпесе ол, «Желсіз түнде жарық ай», «Сәулесі суда дірілдеп» деген әдемі жолдарын «На воде, как челнок, луна; тишина ясна, глубока» деп аударар ма еді? Айды қайыққа теңеу орыс ақынының ойлау жүйесіне тән, орыс әдебиетінде, әсіресе оның классикалық поэзиясында жиі кездесетін поэтикалық образ қазақ ақынының айтайын деген ойын ұтымды жеткізсе, аудармада оны қолданудың ешқандай өрескелдігі жоқ. Бірақ оны қолданбайтын жерде қолдану да орынсыз. Аудармада бұл образ қазақ ақынының ойын орыс тілінде оқитын оқушыға жеткізбейтіні былай тұрсын, тіпті ол түпнұсқадағы поэтикалық образға қай жағынан болса да қарама-қарсы». Кезінде «Правда» газетінің бетінде жарияланған «Көркем әдебиеттің аудармасы туралы» деген мақалада аудармашының еңбегі қай уақытта жемісті болады деген мәселеге қатысты «Переводчик только тогда достигает творческого успеха, когда он стремится быть как можно ближе к оргиналу, талантливо, наиболее полно и точно передать его дух, идейную сущность, образную систему, творческое своеобразие, особенности языка» деген пікір көрініс тапқан болатын. Көркем аударманың түбегейлі эстетикалық принципін анықтай келіп, тіпті А.С.Пушкиннің өзі «әдемілеп», «жөндеп», «әсерлеп» аударушылыққа қарсы шыққан болатын. Түпнұсқаны өзінше «жөндеп» аударған француз аудармашыларын сынай келіп, А.С.Пушкин өзінің «Жоғалған жұмақ туралы» деген мақаласында «От переводчиков стали требовать более верности... Пожелали видеть Данте, Шекспира и Сервантеса в их собственном виде, в их нородной одежде», - деп жазды. Пушкиннің осы тамаша пікірлерімен ұлы сыншы Белинскийдің мына сөздері тікелей ұштасып жатыр. «Если бы сам Пушкин взялся переводить Гете, мы от него потребовали бы, чтобы он показал нам Гете, а не себя», -десе, М.Горькийдің де көркем аударманың принциптері туралы айтқан қағидаларын айтпай кетуге болмас. «Переводчик должен знать не только историю развития литературы, также историю развития творческй личности автора, - только тогда он возпроизведет более или менее точно дух, каждой книги в формах русской речи». Қ.Нұрмаханов өз мақаласында Абай өлеңдерінің аударылумен қатар Ғ.Омаровтың да өлеңдерінің орыс тіліне аударылуына көңіл бөледі. Мысалы, оның мына бір талдауларына көңіл бөлсек, автор талдауларының құндылығын аңғарған болар едік. «Ғ.Орманов шығармашылығымен сырмінез емес аудармашылар ақынның осы ерекшелігін ескермей, оның өлеңдеріндегі табиғат көріністерін бейнелейтін жерлерді мүлдем алып тастап, негізгі оқиғаны суреттейтін жолдарды жүрдім-бардым ұйқастырып аудара салған. Ғ.Ормановтың көп өлеңдері осы «әдістің» салдарынан қысқарып, өзіндік көз тартар, жүрек аймалар ажарынан айырылып, орыс оқушыларына құр сүлдесі ғана жеткен. Жарысып сым темірмен жүлге-жүлге, Жарық қып айналдырып түнін күнге; Алтайдың алыбына, Риддерге Жайнаған нұрын төгіп жіберді Үлбе! [28, 48]. Бұл ақынның «Үлбе» деп аталатын өлеңінің бірінші шумағы. Бұл жолды М.Зенкевич былай аударған: Турбины ворочая ночь и день, В степь прогоняя ночную тень, У Риддера свет электрических солнц Ульба высекает, как искры кремень [29, 37]. Бұл аудармада Ғ.Орманов поэзиясының жұқанасы да жоқ. Ақынның ойы түгіл, бір сөзі де дұрыс аударылмаған. Өлең басынан аяғына дейін осылай аударылған. Қазақ ақынының терең ойлы, ұшқыр қиялды, нәзік сезімге құрылған өлеңі М.Зенкевичтің аудармасында ақын поэзиясына жат, сиықсыз, сұрықсыз, кенеусіз сөздердің ұйқастырылған жиынтығы болып шыққан. Оның «Жылқышы» деген өлеңі де осындай ауыр күйге ұшыраған. Желі шыңын тербеткен Көк Алатау басында, Бұлтпен бірге ер жеткен Нажағайдың қасында. Білем сені бауырым! «Асау мініп теңселген». Батырындай аулдың «Шапандарын белсенген». Ер тұлғасын аңғарам Еңгезердей еңсеңнен, Сен аманда, жоқ алаң Батырсың ел сенген [28, 61]. Жылқышының жарқын образын бейнелейтін осы үш шумақты М.Зенкович түпнұсқаға тіпті маңайламайтын мынандай жолдармен аударған: Вот, подпоясавший чапан, Батыр аула, ты ко мне Несешься, словно ураган, На необъезженном коне... [29, 58]. Қазақ ақынының айтайын деген ойын, жасаған образын бүтіндей алып тастап, аудармашы өлеңді өзінше «жөндеп», өз білгенін істеп баққан». Мақала авторының жоғарыда айтып өткен ой-пікірлері мен ғылыми негіздегі тұжырымдары қазақ аударма териясына қосылған сүбелі еңбек, тың жаңалық болып табылады десек артық айтқандық болмас. Өлеңнің қалған шумақтары мұның есесіне біреуі екеу болып арифметикалық прогрессия жолымен молайып кете берген. Ал бұл көбейген шумақтардан ақын ойының, ол жасаған бедерлі поэтикалық образдардың өзі түгіл, көлеңкесі де көз алдыңа елестемейді. Бұл да көркем аудармадағы – көркем шығармашылықтың түрі десек артық артық айтпаймыз. Мұнда аудармашының дүниетанымы мен тәсілі, шығармашылық дербестігі әрі аудармадағы, әрі түпнұсқадағы ұлттық ерекшелігі айқындалған. Сонымен қатар аудармашының таланты мен дербестігі де нақтылана түскен. Аудармашының негізгі міндеті автордың дүниетанымына, мәнеріне, стилистикалық сипатына бойлау, сонымен қатар шама-шарқынша бұл дүниетанымды, мәнерді, стильді туған тілінің құралдарымен барынша мәнерлі, әдемі жеткізе білу болса, мұнда сол қасиеттердің барлығы дерлік сақталған. Аудармада аудармашының дербестігін танытуы да үлкен қаламы қарымды екендігін аңғартады. Ал дербестік аудармашы талантының қайталанбастығы деген ұғым береді. Бұл туралы аудармашы Л. Эйдлин “Аудармашының дербестігі дегеніміз өзін-өзі ұмыту болар” деп ой қорытады. Мұның астарында аудармашы өзінің “менін” ұмытып, автордың жандүниесіне, шығармашылық болмысына, көркемдік-эстетикалық әлеміне, тіл байлығына, стиль ерекшелігіне терең бойлау қажеттілігін еске салады. “Қалай дегенде бір ғана немесе қоршаған ортадағы басқа бір затты жалпы алғанда әр адам әртүрлі көретіні тәрізді, кітапта да әркім өзінше бір нәрсе көре алады. Сондықтанда аудармашы кітаптағы ең маңыздыны және ең жақсыны жеткізу үшін рухани бай адам болуы әрі осының бәрін көре білу қабілеттілігін меңгеруі тиіс. Әйтсе де шығармадағы жазушының жандүниесін аша білу әркімге жүктелінбесе керек” [4, 15]-, дейді немістің әйгілі ақыны Г. Гейне. Қорыта айтқанда, аудармашыға қажет қасиеттер – терең, жан-жақты білім, ақындық-жазушылық қабілет, үлкен шеберлік, талант, мол тәжірибе, екі немесе көптеген тілдерді жетік меңгеру, кәсіби мамандану және үздіксіз іздену, шығармашылық машықтану, шабыттану, елестету кеңдігі, түйсіну тереңдігі, сезімталдық даралығы, тіл байлығы. Демек, қаламгер Қ.Нұрмахановтың бойында осы қасиеттердің барлығы дерлік бар екеніне анық көзіміз жетті. Аудармаға құштарлық, қызығушылық, ұлт әдебиеті мен автор шығармасының жауапкершілігін жете түсіну – барлығы да оның шығармаларының өн бойынан көрінеді. Халықтардың өзара қарым-қатынасы әр түрлі жолдар арқылы жүріп отыратынын жоғарыдағы мысалдар арқылы танысып-білдік. Демек, солардың бірі – әдеби байланыс. Әдеби байланыс түрлері әр алуан бір ұлттың әдеби туындысы екінші бір ұлттың өмірінен, тұрмысынан бір шығарма жазуы әдеби байланысқа жатады. Қазақстанға көршілес қырғыз халқының әдебиетіне келетін болсақ, олардың орыс әдебиетімен байланысы бірінші жағынан тікелей, екінші жағынан қазақ, татар әдебиеті арқылы болады екен. М.Лермонтов, И.Крылов шығармаларымен қырғыз жұртшылығының ең алғаш қазақ әдебиеті арқылы танысқаны сияқты, қазақ әдебиетінің қалың оқырманы қырғыз әдебиетімен тікелей Қ.Нұрмаханов аудармалары арқылы танысты. Қ.Нұрмаханов аудармалары арқылы аударма халықтың әдеби байланысын күшейте түсуіне ықпал жасайтын шешуші фактордың бірі екендігіне анық көзіміз жетті. Басқа елдердің азаматтары кеңес одағында қазақ халқының бар екенін біледі, бірақ елдердің әдет-ғұрыптарымен таныс емес. М.Әуезов, Ж.Жабаев, С.Мұқанов т.б. ақындар басқа елдің оқырмандарын қазақ өмірімен таныстырады. Луи Арагон: “ Менің ойымша, эпик ақын Абай ХХ ғасырдың ең таңдамалы шығармаларының бірі, бізді өткендегімен де, бүгінгісімен де таныстырады” деп жазады. Ендеше, Қ.Нұрмаханов жеткен шығармашылық биіктің алаша болмағанын байқаймыз. Оның артына қалған мол мұрасы - әдебиетіміздің, аударматану ғылымының дамуына қосылған зор үлес екендігіне ешкім дау айта алмас. ІІ ҚАЛЖАН НҰРМАХАНОВ АУДАРМАЛАРЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 2.1. Қалжан Нұрмаханов аудармаларының көркемдігі Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделі және көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі, образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық, лингво-мәдени, сондай-ақ психологиялық және семиотикалық табиғатын түзетін көркемдік құбылыстарды пайымдау әдеби аударманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттерінің қатарына жатады. Оның үстіне, аудармада автор мен аудармашының шығармашылық шеберлігі, даралығы қатар көрініс табады. Әрі түпнұсқа тілі мен аударма тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бәрі аударма мәселелерін зерттеудің саласы, арнасы өте көп, алуан түрлі екендігін көрсетеді. Аудару іс-әрекетінің өмір сүруі ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас. Аударманың іс-тәжірибесі қазақ ғылымында негізінен әдебиеттану саласының аясында көбірек талданып келгеніне және осы аспектіге бірыңғай лингвистикалық тұрғыдан қарастыру кейінгі жылдары ғана қолға алына бастады. Демек, аударманың лингвистикалық теориясы - қазақ тілі - танымы үшін жас ғалым, сондықтан осы ғылымның негізгі бағытын айқындап бере алатын бірқатар ұғым - түсініктерінің даралана қоймағанының себептері де түсінікті. Халықтардың бір - бірімен танысып, өзара идеялар алмасуы, соған орай әдебиеттерінің дамуы, ақыл - ой өрісінің ұлғаюы бір халық әдебиетінің екінші халық тіліне аударылуына негізделуі аударма қызметінің ең басты мақсаты болып табылады. Бұл оған да аудармашы шын мәнінде екі ел мәдениеті мен әдебиетінің өкілі, ол өзінің шығармашылық шеберлігінің желісі - аударма арқылы өзге ұлт пен халықта, бөгде ортада туған әдеби әдеби шығарманы туған топырағына әкеліп, ана тілінде сөйлету жолымен рухани жаңалық ашады, дүниетаным шеңберін, сана- сезімін ұлғайтуға себепші болады. Аударманың ақпараттық бағдарлама болып табылатындығы белгілі. Нақтырақ айтқанда, аудармашы өз ана тілінің жүйесінде түрлендіре отырып, түпнұсқа авторының мәтінінде берілген ақпаратты шифрлайды, ал сол мәтіндегі ақпаратты, аударманы оқырман қайта қабылдайды. Гносеалогиялық көзқарас бойынша, аударма - бұл түпнұсқаның балама (адекватное) көрінісі және шығармашылык жолда қайта түрленуі. «Аударма аудармашылық шығармашылықтың нәтижесі ретінде» түпнұсқа аналогы болып есептелінеді. Ғалым А.Попович аудармаға аударма барысында оның тілдік жаңа бейнесі мен стилистикалық және өзіне тән басқа да ерекшеліктерін басым түрде сақтай отырып, өзгертетін процесс ретінде тілдік мәтіннің қайта туындауы деп анықтамаберді [30, 61]. Аударма теориясының қалыптасуына үлес қосып жүрген ғалым С.Н.Сыроваткиннің пікірінше аударма бұл — тілдегі мәтіннің (түпнұсқа) екінші тілдеп мәтінге (аударма тілі) ауысуы түпнұсқа мен аударылатын мәтінді бір-біріне балама тіл, яғни калимуникативтік және одан тыс қызметте өзіне ұқсас қызметті атқаруға мүмкіндігі бар балама тіл болады [31, 76]. Көптеген ғалымдар «аудару - бір тілдің тілдік құралдармен дәл әрі нақты, толық жеткізу» деп тұжырымдайды. Сонымен қатар, ғалым А.Ф.Ширяевтің анықтамасы бойынша, «аударма бұл арнайы тілдік қызмет. Ол қызмет бір тілдің сөйлеу ерекшеліктерін басқа тілдегі соған сәйкес сөйлеу ерекшеліктері арқылы қайта туындату мақсатында қолданылатын екі тілге сүйенеді. И.И.Резвин мен В.Ю. Розенцвейг аудармашы сөздікке, мәтіннің кең ұғымына және өзінің бұрынғы тәжірибесіне қарамастан, түпнұсқаны алдын ала бекітілген тіларалық сәйкестіктерді (мысалы, сөздік) пайдалана отырып аударған дүниелерді аударма деп, ал аудармашының көрсетілген феномендерді ескерген тұстарын «интерпретация» деп аударуды ұсынды. Олардың пікірінше, аударманың инварианты сол мәтіннен түсетін ақпараттың мағынасы болып табылады. Ол кез келген бір тілден тыс қатынасқа қатысты емес, делдал жасанды тілге - қарапайым мағыналық бірліктердің жиынтығына қатысты анықталады екен. Бұл тілдік аударма машиналық аударманы жүзеге асырудың бірден бір жолы деп есептеледі [32, 36]. В.Н.Комиссаров «интерпретация» термині аударма әдебиетінде кемінде төрт мағынада қолданылады деп санайды [33, 69]. Бұған қоса төмендегідей өзге де анықтамалар бар. Ж.Мунэн «аударма - бұл тілдік байланыс және билингвизм құбылысы» деп анықтама береді. Аталмыш ғалымның көзқарасы бойынша, дұрыс аударманың анықтамасы (аударма нормалары) және бұл ұғымның жеткіліксіз өңделуі «балама жетістіктерінің» жолдары қарастырылатындығынан деп санайды [34, 29]. Бір халық пен екінші халык жақындасып араласа бастағанда, өзінде жоқты көрші елден алады. Осы ауысудың тиянақты тірегі аударма, өйткені «аудармашылар – мәдениетті бір елден екінші елге тасымалдап жеткізетін почта аттары»,- деп А. С. Пушкин тегін айтпаса керек. Үстіміздегі дәуірдің III ғасырында «Панчатантра» («Бес бәйт») атты кітап үнді тілінде жазылады. Аты-жөні белгісіз Кашмир өлкесіндегі бір брахман жазыпты. Оны үш жүз жыл өткеннен кейін, дәлін айтқанда, VI ғасырда иран тіліне дәрігер Барзуя аударады. Екі жүз жылдан соң (VIII ғасырда) «Кәлилә мен Димна» деген ат қойып, әлгі «Панчатантраны» араб тіліне Әл-Мукаф ұлы Абдулла аударып береді. Қазіргі күнде тұңғыш жазылған түп нұсқа «Панчатантра» да, Барзуяның аудармасы да ұшты-күйлі жоғалып кетіпті, жалғыз-ақ араб тіліндегі Әл-Мукаф ұлы Абдулла аудармасы «Кәлилә мен Димна» ғана түпнұсқа болып қалды. Шығыс пен Батыс Европаға осы «Кәлилә мен Димна» қанатын кең жайды. Мұны қорек қылмаған мәдениетті ел жоққа тән. X ғасырдың сом туған ғалымы, дүние жүзіне мәлім Хорезмнің әл-Бируниі осы кітап туралы: «Ғылымның неше алуан саласы Үндістанда екен, онда шыққан кітаптың саны есепсіз көп. Бәрін қамтуға менің әрине, мұршам келмес, бірақ «Панчатантраны» аударуға өте құштармын...» — дегенді [35,103]. Сол аты шулы «Панчатантрага» өзінен бұрынғы әйгілі «Махабхарата» дастанының үш тарауы кіреді. Е. Э. Бертельстің айтуынша, бұл үш тарау «Махабхарата» эпосының 12 кітабынан алыныпты. Олай болса, ой-сананың шеңбері, мәдениеттің ұйтқысы «Панчатантрадан» басталмайды да, мұнымен аяқталмайды да. Мәдениет желісі үздіксіз созылады, оның түп қазығы аударылып қағыла берсе керек. Аударма тарихы алыстан келе жатыр. Дүние жүзінің атақты ғалымдары да бұған ерекше көңіл бөлді. Бір халықтың екінші халықпен қарым-қатынас: жасауы, танысуы, өз елінің ой-санасын өркендетудің тиянақты тірегі аударма екенін олар баяғыда-ак ұққан болатын. Мысалы, әлемге аян ғалым философ, Екінші Ұстаз Әбу Насыр Әл-Фараби (873-950) Шығыстың бірнеше тілін білді, соның ішінде араб тілін өзінің ана тіліндей меңгерді. Грек философтарын зерттеу үшін гректің де тілін әдейілеп үйренді. Осылармен қатар ол парсы тілінде өте көркем өлеңдер жазды. Әбу Али ибн Сина да (980-1037) ғылыми еңбектерін араб тілінде жазып жүріп, парсы тілінде өлеңдер шығарып кетті. Әбу Райхан әл-Бируни (973—1048) Ибн Синаның замандасы еді, ол да өз еңбектерін, көбінесе, араб тілінде жазды. Басқа тілдерден араб тіліне аударумен ғана тынбады, арабтан парсыға да, тіпті санскрит тіліне де аударды. Аударманың қалың арасын қосуға дәнекер болатынын түсінді: «Менің барлық ойым да, жүрегім де тек ғылым-білімнің тамырын жаю — осыны өзіме бақыт деп есептеймін... Сондықтан үнді тілінен үнемі аудара бергім келеді...» — деген екен Бируни. Осы арада бір айтатын нәрсе, иран тілінің, дәлдеп айтқанда соғдиян тілінің, ауыс-түйісі сауда-саттықта, кәсіби сөздерде ізін мол қалдырған тәрізді, ал рухани әдеби мұралар кейініректе, мына араб діні, араб мәдениеті арқылы келгендей, Заты, араб халқы Батыс Европа мен классикалық шығыс арасында тұрған байланыс сияқтанады. Мысалы, көне грек-рим дүниесінде болған ұлы ғалымдардың, Индия нақылдарының бәрі де Батыс елдеріне араб аудармасы арқылы, араб тілі арқылы тарағанын бізден бұрын да талайлар дәлелдеп кеткен. « Орны келгенде ескерту жөн, Сократ, Афлатон (Платон), Аристотель тәрізді философтардың, Саллюстий сияқты тарихшылардың Птоломей сынды географ-философтардың ойлары да араб аудармалары арқылы дүние жүзіне әйгілі болған. Үстіміздегі үшінші ғасырда үнді тілінде жазылған «Панчатантра» да Батыс Европаға және мына Орта Азияға араб аудармасы арқылы тарағандай. Ең алғашқы ірі аудармалардың бірі Абу Джафэр Мухаммед бин Джарин Габаридің (922 жылы өлген кісі) көп томдық «габари шежіресі» («Летопись Габари») атты еңбегі еді, 963 жылы оны уәзір Мир Абу Али бин Мухаммед Балами араб тілінен парсы тіліне қысқартып аударған болатын. Енді қазақ тіліндегі аудармаларды сөз қылудан бұрын бір-екі мәселелерге тоқтала кетейік. Бірінші аудармада кездесетін түрлі-түрлі әдістер бар. Бұл әдістер үшке бөлінеді: еркін аударма автордан гөрі өзіне тиімділігін, оңайлығын көздеуден туады. Еркін аударма автордан гөрі аудармашыға пайдалы. Сөзбе-сөз аудару көбінесе түпнұсқаның тілін түсінгендерге болады, соның әуеніне еніп құл болудан шығады. Бұл әдіс осы кейінгі кезеңде күшейді. Ал балама аударма осының ең қиын түрі. Мұны екі тілді бірдей білумен қатар сол алдында тұрған түпнұсқаның түпкі ойын сарқа түсінетіндер, дыбыс ырғағын, тіл әуезділігін, автордың сөз қолдану мәнерін зерттеп жете ұғынатындар. Бірде сатылы аударма, синхронды аударма, түсініктеме бере отырып аудару т. б. түрлері де өркендей түсті. Эстон ақыны Арви Сийг “Аударма әркез – құпия. Иә, аударма – жұмбақ, бұдан гөрі біреуге “еліктеп” жыр жазған жеңіл” дей келе, аудармада оқырманның мүмкіндігімен санасу маңыздылығын, онсыз аудармашылық ізденіс мағынасын жоғалтатынын қатаң ескертеді. Оқырманды әсерлендіру, оны сезімге бөлеу, қызықтырып, құлшындыру – таланттың негізі нысаны болса керек. Көрнекті башқұрт ақыны Мұстай Кәрім: “Біз бір-бірімізге іс жүзінде қандай екенімізді сол шамада көрсетуіміз керек... ең бастысы аудармада жандүниені жеткізу. Біз оқырманға жұмыс істейміз, бізге дәл осы жандүниені жеткізе білу қажет” деп тоқталады. Зерттеуші Валериан Гаприандишвили “Аударма – түпнұсқа портреті” “Өнер – табиғат аудармасы” деген тұжырым жасайды. Сондықтанда аударма саласында аударылатын шығармадан бөлек, барлық материалдық негізін жақсы меңгеру табысқа жеткізеді. Аудармашылықта талант, шеберлік. білімділік, сауаттылық, ұқыптылық, жауапкершілік т.б. ұғымдар бар. И. Кашкин анықтамасында: “Жалпы аудармашылық сауаттылық – бұл аударманың қандайда дұрыстығының, өз жанынан қосып жібермеушіліктің сенімді кепілі”. Аудармашылық сауаттылық үнемі іздену, дағдылану, тәжірибе толықтырумен келеді. Ол аудармаға деген сезімталдық пен талғам арқылы қалыптасады. Аудармашы нағыз шеберлікке жету үшін өзіне жоғары талап қоя білуі тиіс. Аудармашы еңбегі – тауқыметті тірлік. Азабы да мол, ауырлығы да зор. Ол көп жағдайда елене бермейтін, бағалануы қиын жұмыс. Нағыз төзімділер, табандыларды таңдайтын, таланттылардың таланттысын таразылайтын үлкен өнер, ғажап шығармашылық іс. Аудармамен кез келген адамның араласуына болмайтынын кезінде С. Талжанов та, Р. Хайруллин де жақсы айтты. В. Жуковский пайымдауынша аудармашы көркемдік таланты бойынша, автормен тең дәрежеде болуы тиіс, аудармашы ақын-жазушымен бірдей дәрежеде елестетуге, сөз саптау мәнеріне ие болу тиіс. Ой қабілеті мен сезімі жағынан да тең дәрежеде болуын, түпнұсқадағы сұлулықты сондай сезіне білуін, керек болса онымен теңдесетін немесе асып түсетін өзіндік сөз байлығын, ой тереңділігін талап етеді. Қысқасы, аударманы бар қырынан жарқырата, көрсете алатын талантты шебер болу қажеттілігін ұсынады. Аудармашылық талант биік болған сайын шығарма аудармасының көркемдік мазмұны, әдемі тілі сол биіктен көрінеді. Аудармашы талантымен, тәжірибесімен, шеберлігімен ақынның жүрегінен, ой-түйсігінен шыққан өлеңдегі көркемділік пен рухты, бейнелеулер мен әсерлілікті жоғалтуға құқылы емес. Көркемдік елестету, шығармашылық сезімталдық, терең түйсік көркем аударманың қай түріне де тән. А.С. Тургенев А. Шлегель, В. Жуковский, Фоссты идеалды аудармашы деп санады. “Мұндай болмыстар мейлінше сирек кездеседі. Оларды дара таланттар деп атауға болмайды, бірақ олар тіпті басқалар жеткізген сұлулықты терең де дәл түсінуге қабілетті” дейді. Олар өздері аударып отырған сүйікті ақындарының шығармаларын поэтикалық тұрғыдан бастапқы әсерімен қайта жеткізудің жолдарын үнемі іздеген. Кез келген жақсы аударма сүйіспеншілікпен, ынта-ықыласпен жасалады. Бұл сүйіспеншілік шығармаға, авторға деген құрмет сезімінен туындайды. Аударманы оқып, үлкен әсер алған оқырман, біріншіден, шығарма авторына деген ризашылығын байқатса, екіншіден, аудармашыға да сүйсінеді. Автор мен аудармашы бірін-бірі көрмеуі де, білмеуі де мүмкін. Алайда шығарма иесіне деген сүйіспеншілікті аудармада құштарлық сезіммен көрсеткен аудармашы өзге ұлт әдебиеті алдында қоғамдық, адамгершілік, рухани парызын өтейді [4, 35]. Көрнекті қырғыз жазушысы Ш.Айтматовтың «Ақ жауын» атты әңгімесінің қазақ тіліне тәржімалануы Қ.Нұрмаханов есімімен байланысты десек, енді оның көркемдік деңгейі мен аудармашы шеберлігінің танылуы, жетістік пен кемшілік мәселесі деген сынды орынды сұрақтарға жауап іздеу әр әдебиет зерттеушісінің қасиетті парызы екендігі анық. Сондықтан осы мақсатқа жетуді басты нысана ете отырып «Ақ жауын» әңгімесінің үш түрлі, яғни, орыс, қазақ, қырғыз тіліндегі нұсқаларын салыстыра, салғастыра қарастыру арқылы мәтін аралығындағы алшақтықтар мен сәйкестіктерді анықтап, әдеби тұрғыдан баға беруді қажет деп таптық. Аталмыш нұсқаларды салыстыра қарастыру барысында бізге белгілі болғандығы Ш.Айтматов «Ақ жауын» әңгімесін алғашында қырғыз тілінде жазып, соңынан орыс тіліне авторлық аударма жасағанға ұқсайды. Ал, бұл туындыны қазақ тіліне тәржімалаған Қ.Нұрмахановтың қырғыз тіліндегі нұсқадан тікелей аударғандығы да даусыз. Аталған нұсқалар арасындағы алшақтық пен сәйкестік мәселесі туралы кешенді зерттеу жүргізбес бұрын, жалпы алғанда қырғыз бен қазақ тіліндегі нұсқаларының ара-жігінде айта қаларлықтай өзгешеліктің жоқтығын ескерте кеткендігіміз жөн шығар. Оның себебі де жоқ емес, өйткені қырғыз бен қазақтың туыстас ел екендігі, кәсібі мен мәдениетінің, эстетикалық талғамының ұқсас екендігі дәлелдеуді қажет етпесе керекті. Сондықтан, жекелеген сөздер мен сөз тіркестерін қолданудағы аздаған сәйкессіздіктер болмаса, аса бір көзге түсе қоятын дөрекі қателіктердің орын алмағандығы белгілі. Керісінше орыс тіліндегі нұсқа мен қырғыз, қазақ тілдеріндегі нұсқаларды салыстыра қарағанда көптеген алшақтықтардың кездесетіндігіне куә боламыз. Ендігі кезектегі мәселе осы аталған нұсқалар аралық сәйкессіздіктерді аударма теориясының негізіне сүйене отырып, жан-жақты талдау жасау десек, оған төменде келтірілген салыстырулар негіз бола алады. «Ақ жауын» әңгімесінің қырғыз және қазақ нұсқаларын салыстыра қарастыру барысында, ә, дегенде-ақ, «Бийик аска-таштын арасында муздаган аба, капчыгайдын күңүрт тереңинен күч менен сыгылып, тоо ылдый удургуп согат. Шамал түн караңгысын акырын сүріп барып, колотко уламдан-улам куюлтуп, шыкап жаткандай сезилет» [36,355], -деген сөйлемдердің орыс тіліндегі нұсқасында бола тұра, қазақ тіліндегі нұсқада болмауы техникалық себептермен түсіріліп қалудан болса керек. Оның себебі, бұл сөйлемдерді аударудың онша қиындық тудырмайтындығы сөйлем құрлысының аса күрделі еместігінен аңғарылады. Оның үстіне, аталмыш сөйлемдердің шығарманың ең басында тұруы да «кітап қылып шығару барысында белгісіз себептермен түсіріліп қалынған» - деген ғылыми жорамалдың тууына негіз бола алады. Аудармада мұндай астарлы ойды тәржімалау өте қиын. Екі тілдің де грамматикалық заңдылықтарын, тілдік қорын біле тұра автордың жан дүниесін түсіне алмаса, түсінік болмысы қабыспаса, одан автор да, аудармашы да ұтпайды. Осыны жақсы түсінген аудармашы автордың шығармасындағы айтайын деген ойды нақты тауып, содан кейін ғана әр сөздерінің баламасын іздейді. Ал, астарлы ойлы сөзді аударудың қиындығы сонда, бір сөзді өзгерту арқылы бүтін сөйлемнің мағынасын жойып алуға болады. Аудару тәжірибесінде осындай көркем шығармаларды аудару барысында жиі кездесетін кемістік – жекелеген сөздер, тіркестер әдеби нормасын сақтамай, түпнұсқаның жетегінде кетушілік. Қандай шығарма болсын, мейлі ол аударма, әйтеуір оның тілі, айтар ойы, сөйлем құрылысы нақты, жалпы жұртқа түсінікті болу керек. Қазақша баламасы бар орыс сөздері сол күйінде не сәл өзгертіп аудару қажет. Сондықтан «аудару сырт көзге оңай болып көрінгенмен ол кез-келгеннің қолынан келе бермейтін нәрсе» [37, 89],- дейді ғалым Т.Жұртбаев «Көркем аударма: табыс пен талпыныс» атты еңбегінде. Қазіргі кездегі көркем аударманың алдында тұрған ең қиын проблемалардың бірі – автор стилін беру мәселесі. Егер басқа тілге аударылып шыққан кезінде ақын не жазушы өз стилінен болса, онда жұртшылық шығарманың өзімен емес, оның тек құр сүлдерімен ғана, түпннұсқа авторының еңбегімен емес, аудармашы қолының қалауымен шыққан басқа, бөтен біреудің творчествосымен танысқан болады. Мұндай жерде түпнұсқаның қадір-қасиеті, өзіндік ерекшеліктері жайлы айтып жатудың өзі артық. Түпнұсқадағы автор интонациясы, баяндау тәсілі, сөз саптау машығы, сол сияқты ішкі ырғақ, үйлесім, фразеологиялық тіркестер, афористік сөздер тағы басқаларды берудің қиындықтары көп. «Меніңше, – дейді Ә.Сатыбалдиев, – аудармашының түпнұсқа шеңберінен шығып кетуге хақысы жоқ. Түпнұсқа тексті – қандай аудармашы үшін болмасын бұлжымас заң. Ал аударма процесінде кейбір еркіндіктер, мәселен бір сөзді, немесе ұғымды әлденеше сөзбен беру, кейде түпнұсқаның «әрпінен» аулақтату, т.б. – бұлар жолдан ауытқу емес, сапалы тәржіма жасау үстіндегі әдіс-амалдар [38]. Осыған орай тағы бір мысалды қарастырсақ, мына бір тіркес қырғыз және орыс тіліндегі нұсқаларында «чакмак жоолукчан кызды», «повязанную клетчатым платком» деп берілгенімен қазақ тіліндегі нұсқасында «орамал тартқан қызды» деп үстірт аударыла салғанға ұқсайды. Бұның орынына «тор көзді орамал тартқан қызды» деп аударғанда жоғарыда аталған қос нұсқаға да жақын келері сөзсіз еді. Орамалдың түсі бір қарағанда, жай нәрсе болып көрінгенмен көркем шығарма үшін өзіндік атқаратын жүгі бар, яғни, кейіпкер бейнесін ашу үшін әдейі қолданылған көркем элемент болуы да әбден мүмкін. Сондықтан, осы тектес ұсақ көріністерді аудару барысында аудармашылардың аса ұқыптылықпен қарауы аударма шығарманың көркемдік деңгейінің арта түсуіне зор әсер ететіндігі сөзсіз дегіміз келеді. «Саадат энеси жакка кылчая бурулуп караганда, узун кирпиктеринин арасынан анын бакырайган көздөрүнүн каректери жалт этти», деген сөйлемді қазақшасында «Саадат шешесі жаққа бұрылып қарағанда, ұзын кірпіктерінің арасынан оның танадай көздерінің қарашығы жалт етті» деп берсе, орыс тіліндегі нұсқада бұл сөйлем мүлде берілмеген сияқты. Ал түпнұсқадағы «бакырайган көздөрүнүн» деген тіркесті қазақ тіліндегі нұсқада «танадай көздерінің» деп аудара салуы да құптарлық жағдай емес. Бұл тұста аудармашы өз тарапынан жаңа сөз қоспай, сол қалпында, «бақырайған көздерінің» деп берсе тәржімашының аударма теориясына тән бсты қағйдаларды мүлтіксіз сақтағандығы деп бағалаған болар едік. Өкінішке орай, түпнұсқа мәтінін өңдеп немесе өзгертіп аудару жиі кездесетін құбылыс екендігін мойындаймыз. Өңдеп не өзгертіп аудару түпнұсқаның көркемдік деңгейінің сол қалпын сақтай отырып, басқа ұлт тіліне жетуіне кері әсер етуші, қианатты іс екендігін түсінбеуі немесе мойындамауы тәржімашының аударма теориясының басты шарттылықтарын білмеуінен келіп туындаса керке. Сондықтан кез-келген тәржімасы түпнұсқа авторының туындысын өз тарапынан өңдеуден гөрі, негізгі мақсаты неғұрлым түпнұсқаға жақын етіп аудару екендігін ұмытпағандығы жөн. Түпнұсқадағы «чыныларын жууып, текчеге тизді», дегенді, «шыны-аяқтарын жуып, текшеге апарып қойды», деп аударған. Бұл тұста «текшеге» сөзін «сөреге» сөзімен алмастырып қолданғандығы жөн болар еді, өйткені орысша нұсқадағы «полку» сөзі «сөреге» сөзінің баламасын дәл бере алады. жүктеу/скачать 144,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|