Мaзмұны нормативтік сілтемелер
жүктеу/скачать 144,19 Kb.
|
тілес арайлым
- Бұл бет үшін навигация:
- Қалжан Нұрмаханов өмірі және шығармашылығы
| Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І АУДАРМАТАНУ ЖӘНЕ ҚАЛЖАН Нұрмаханов ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Қалжан Нұрмаханов өмірі және шығармашылығы Аударма – қиын да күрделі, жауапты да маңызды, шығармашылық өнердің ең биігі. Талантты аудармашы әрі аударма зерттеушісі К. Чуковский аударманы “биік өнер” деп бағалаған. Өйткені неміс халқының классигі И. Гете пайымдауында “аудармашы еңбегі бүкіл жер шарын біріктіретін, байланыстыратын маңызды істердің бірі болып қалды және қала береді”. Шын мәнінде аударма қалыптасу кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейін адамзаттың арасындағы рухани, мәдени құндылықтарды бір-біріне жеткізуші, халықтар арасындағы шығармашылық өнерді дамытушы, жалғастырушы болып отыр. Аударма – сан қырлы, дүние, ол – өнер, мамандық, ғылым, шығармашылық іс. Тіл өнері жетіліп, өркендеген сайын аударма да үздіксіз өсе береді. Әр дәуір аударманы жаңа сапалық биікке көтереді, немесе, К.Чуковскийше айтсақ “дәл аударманың қалай жасалғандығы туралы түсінік қалыптасады”. Аудармашыны актерге теңеу бекер емес. Аударма – шығармашылық іс әрі өнер, ол “бәсекелестіктің жоғары түрі, орындаушылықтың бір түрі” (В. Россельс). Чех әдебиет тарихын зерттеушісі әрі аудармашы О. Фишер ХХ ғасырдың басында аударма ғылым мен өнер дәнекерлестігінде қызмет екенін айтады. Олай болса, аудармашы – құрметті мамандық. Өйткені, ол өз ұлтының көркем әдеби шығармаларын екінші бір халықтың рухани игілігіне айналдырумен бірге, сол халықтың үздік туындыларын өз елінің қазынасына қосады. Ағылшын жазушысы әрі сыншысы Илэр Бэлокк “аударма дегеніміз отандық әдебиеттің керемет шығармасы болып қабылдануы тиіс” деп орынды айтқан [1, 4]. Қазақ әдебиетінде де аударма саласы өткен ғасырдың 50-60 жылдарында жақсы дамыды. Ғ.Мұстафин, Х.Есенжанов, М.Иманжанов, А.Нұрқатов, Б.Сахариев, М.Алимбаев, Т.Жароков, Х.Бекхожин, Х.Ерғалиев, Ғ.Қайырбеков, Ғ.Орманов, Т.Әлімқұлов сынды талантты ақын-жазушыларымыз аударма саласында өзіндік үлестерін қосты. Солардың ішінде жарқырай көрінген талантты қаламгер Қ.Нұрмаханов та болды. Қ.Нұрмаханов қазақ әдебиетінде әдеби сынның дамуы мен қоса, аудармашылық өнермен де машықтанды. Ол көптеген ақын-жазушыларымыздың еңбектерін бағалап, олар туралы құнды еңбектер жазумен қатар, орыс, қырғыз әдебиетінен көптеген құнды шығармаларды аударды. Қ.Нұрмаханов 1949 жылдан 1963 жылдар аралығында отандық және шетелдік баспалардан көптеген еңбектері жарық көрді. Атап айтар болсақ: «Литературные заметки (1961), «Дос лебізі» (1968), «Традиционная дружба» (1978), М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының аудармасы (1949), А.Радищев «Путешествие из Петербурга в Москву» (перевод глава «Вышний Волчек», 1949), Н.Тихонов повестерінің аудармасы «Вампири» (1960), Ш.Айтматов повестері «Алғашқы ұстаз», «Жамилия», «Материнское поле», «Лицом к лицу», «Ақ жауын» (1959-1963), Б.Жакиевтің «Әке өмірі» (1960) т.б көптеген шығармаларды аударды. Қ.Нұрмаханов шығармашылығы туралы М.Әлімбаев, Т.Кәкішев, С.Қирабаев, А.Нұрғожина, Б.Сахариев, К.Құттыбаев, Қ.Мырзаәлиев, Ғ.Қыбышев, Б.Әбдразақов, Д.Досжан, М.Сүндетов, Б.Тоғысбайұлы тағы басқа да белгілі зерттеуші-ғалымдар, ақын-жазушылар жазған болатын. Ал аудармашылық бағыттағы еңбегін зерттеуші Л.Дәуренбекова кандидаттық диссертациясында Ә.Сатыбалдиев, Т.Әлімқұлов, Қ.Нұрмаханов шығармашығындағы аударманың алатын орны туралы алғаш тұжырымдар жасаса, зерттеуші, қаламгердің туған қызы Маржан Нұрмаханова өз әкесінің шығармашылығын оның ішінде сыншылдық бағыттағы және аудармашылық шеберлігіне бағытталған кандидаттық диссертациясын қорғады. Ол әкесі туралы былай дейді: «Своим творчеством критик способствовал развитию переводческого дела в Казахстане. Он считал ведущим принципами эстетики творческий подход к литературному явлению, хорошее знание стилевого почерка переводимых произведений, признаков эпохи создания творения, полную и точную передачу идейного содержания текста и художественной манеры автора. Придержаваясь этих принципов, переводчик в то же время, всемерно обогащал собственное мастерство» [2, 21]. Әр халықтың аударма ісінің өзіндік тарихы бар. Сондықтан да Қ.Нұрмахановтың да аударма саласында ұлттық мәдениетті байытуда оның әдеби тілін жаңартып, жетілдіруде биік рөл атқарды. Украинның көрнекті ақыны И. Франко “Ежелгі римляндардан бастап бөгде әдебиеттің маңызды және айтулы шығармаларының жақсы аудармалары өзіндік әдебиеттің негізгі құндылығы болып қалады” деп атап көрсеткендей, Қ.Нұрмаханов – аударма ісінің бірден бір тарихи заңдылықтарының негізін қалаған үздіктердің бірі. Демек, ол халықымыздың мәдениетін өркендетуге, тілінің дамуына, әдебиетінің жаңа құндылықтармен көбейюіне өз үлесін қосты. Аударма туындылары жоғары дәрежеде жасалып, өз халықымыздың түпнұсқа шығармасындай оқылды және бағаланды. Зерттеушілер жақсы аудармаларды бояуы қанық шебер жасалған портретке теңеді. Мәселен, әдебиеттанушы ғалым, профессор Қ.Ергөбек өзінің естелігінде «Әдебиетші мұрасын көзге толық елестеткісі келген жағдайда, қырғыз әдебиетінін, оның ішінде Шыңғыс Айтыматов шығармаларын қазақшалағанын, повестерін сахналағанын айтамыз. Қаламгер әр туындысына күш-жігерді, талант қуатын әр түрлі жұмсайды, аяқталған соң әрқайсысынан әр түрлі әсерленіп, ләззат алады. Қалжан Нұрмаханов - әдебиеттің қос өрім екі сағасын да қатар ұстап, екеуіне де дарын қуатын аямай сарқа жұмсап, қалам қиын-қызығына берілген адал жанмен екеуінен қатар рухтанған, қатар ләззаттанған қаламгер.Сондықтан оның әдеби сын зерттеулерімен бірге аударма, повесть негізінде жазылған пьесаларын да өзінің тума перзенті деп қараған жөн» [3, 38]. Аударматану тарихына – әдебиетпен жедел түрде дамып, жетілдіретін үрдіс ретінде қарасақ, осы орайда Қ.Нұрмахановтың аударма туралы ойларына тоқталмай кету мүмкін емес. Ол аудармашылық қарымдылығымен қатар аударма теориясының да негізін қалаушылардың бірі. Ол өз мақалаларында аударма ісі де үнемі жаңарып, үздіксіз дамитындығын, әр кезеңдегі ұрпақтың әдебиетке деген талап-талғамы өскен сайын, тіл де байып, өзгеріске түсіп отыратындығын, аударманың түрленетіндігін айтқан. Мысалы, қаламгердің «Түпнұсқа және аударма» деген мақаласында: «Біздің әдебиеттану ғылымымызда аударма теориясы – өте кеш ескерілген, өте балаң, төл күйінде қалған салалардың бірі. Аударма теориясының шабандап, аудармашылық тәжірбиемізден қозыкөш жер артта қалуы біздің аударма өнерімізге өзінің кері әсерін тигізіп келе жатқаны да баршамызға кеңінен мәлім»[4, 84], - дей келе, зерттеуші өзінің аударма теориясына қатысты ойларын ары қарай сабақтап, сонау Абай дәуіренен бастап түбегейлі мәселелерді кеңінен қозғайды. Шын мәнінде аудармашылық сауаттылықты, білімді, тәжірибені жетілдірудің үлкен құралы – аударма теориясы. Әдебиеттанудың аударма теориясы, ең бастысы, аудармашыларды тәрбиелеуге қызмет етеді. Ал аударма сыны мен зерттеуі аудармашы шеберлігін шыңдайды, шығармашылық ізденіске ықпал жасайды. Көркем аударма – үлкен шығармашылық іс, оның нәтижесі – басқа тілде жаңа көркемдік құндылықты жасаумен бағаланады және сол арқылы аудармашының шығармашылық белсенділігін танытады. Осыдан келіп, аударма деген ұғымға анықтама беріп өтсек. Аударма – түпнұсқаны оның түрі, мазмұны бірлігінде жаңа тілдік құралдармен жасап шығу әрі төлтуындыдағы көркем шындықты бейнелеп жеткізу дер едік. Ал бұл туралы профессор Ә.Тарақ өзінің «Аударма әлемі» еңбегінде: «Аударма – мәтінді басқа тілде қайталап жасап шығу. Егерде сөз шығармалары шындық сәттерін жеке тұлғаның санасымен бейнелеудің материалдық жағынан қамтамасыз етілуі болса, аударма бейнеленген дүниені өз тілінде қайта бейнелеп шығу. Ол шындықтың мезеттерін тікелей бейнелемейді, басқаның санасында мазмұндалғанын, ойластырылғанын бейнелейді. Аудармада фактінің сипатталуы емес, факт туралы ой аударылады. Яғни ол – басқа адамның ойлау қызметінің нәтижесін дәл сондай етіп қайта жасап шығу. Аудармашы ең аз дегенде бір мезгілде екі мәдениетке назар аударатын, екі тілді меңгерген тұлға. Аудармашыны кейде менсінбеген кейбіреулер “екі мырзаның құлы, қызметшісі” деп атап та кеткен» [4, 8]. Демек, аудару дегеніміз – яғни басқа тілдің құралдарымен бұдан бұрын жеткізілген дүниені екінші бір тілдің құралдарымен дұрыс әрі толық жеткізіп шығу. А.Д. Швейцер: “Аударма бір бағыттағы тіларалық әрі мәдениетаралық коммуникацияның екі желілі процесі” дейді. Ж. Мунен: “Аударма бұл тілдердің дәнекерлестігі, билингвизм (қос тілділік) құбылысы” деп көрсетсе, Я.И. Рецлкер: “Аудармашы міндеті басқа тілдің құралдарымен түпнұсқаның мазмұнын стилистикалық және экспрессивтік ерекшеліктерін сақтау арқылы оны тұтастай және дәл жеткізе білу”. Яғни бірнеше тілде айтылған ақпараттың тепе-теңдігі аударма дәлдігінің өлшемі болса, тұтастылығы, толыққұндылығы және баламалылығы сол ақпаратты аудармада соған тең келетін құралдармен жеткізу болып табылады. Сонымен, қайта әңгімелеуден бір ерекшелігі аударма тек қана түпнұсқада не айтылса соны жеткізу ғана емес, онда қалай жеткізілсе, дәл сондай етіп тәржімалау. В. И. Виноградов “Аударма – сөз өнерінің ерекше, өзіндік үлгідегі әрі өз бетінше жасалатын түрі” – дейді. Бұл екінші рет қайталанатын өнер, басқа тілдің материалында түпнұсқаны қайта жасап шығу өнері. Аудармашы өнері кез келген орындаушылық өнерге ұқсас [4, 11]. Негізі аударма туралы ғылым мен аудару ғылымы екі бөлек дүние. Аударма туралы ғылымның нысаны – тұтастай аударма үдерісі (процесі), яғни екі тілдік коммуникацияның актісі ретінде түсіндіріледі. Аударма теориясының мәні аударма үдерісінің негіздерін және барлық заңдылықтарының сипатталуын ашу. Қ.Нұрмаханов осы екі ғылымды өн бойына дарыта алған аса талант иесі. Өйткені аудару ғылымы, немесе аударма өнері – аудармада дұрыс шешім таба білу болса, аударма туралы ғылым – аударма теориясы және аударматану, оны зерттеу екенін ескерсек, Қ.Нұрмаханов осы екеуін де ұштастыра білген. Яғни, ол – аудармашы, әрі аударматанушы да. Қ.Нұрмаханов аудармаларында шығармадағы жай ғана тілдік элементтерді жеткізуден басқа, ең бастысы, көркемдік элементтерді жеткізуімен шеберлік танытады. Көркем аудармаларында – көркем шығармашылықтың асқан үлгілерін көрсетеді. Онда түпнұсқаны негізге ала отырып, өзіндік қолтаңбасын да айқындайды. Ал мұндай, түпнұсқалық шығармашылықты шынайы түрде жеткізе білу – аудармашының басты ерекшелігі. Аудармашының шығармашылық тәсілі негізінен оның дүниетанымын да танытады. Өзінің дүниетанымына сәйкес ол өзі таңдап алған шығармалардағы көркем шындықты мазмұн мен түр бірлігінде, жекеден жалпыға дейінгі тұтастықтың байланысында бейнелейді. Осы арқылы оның авторлық ұстанымы байқалады. «Авторлық ұстаным дегеніміз – дүниетанымдық категория. Бұл - өмірді, дүниені, дүниедегі өзін қаламгерлік тұрғыдан түсіну мен талдау» деп зерттеуші Д. Затонский авторлық ұстанымды айқын танып, аудармада шынайы жеткізу шығармадағы көркем мазмұн, идеядан бастап мәтіндік құрылымға дейін тегіс қамтитынын анықтайды. Авторлық ұстаным, дүниетаным аудармада да айқындалуы тиіс. Аудармашының дүниетанымын жеке сөздер мен тіркестерден және де көбінесе тұтастай әдеби элементтен, яғни мәтіннің аяқталған үзінділерінен іздеуге болмайды. Көп жағдайда осынау дүниетанымның мәні де аудармашының түпнұсқаға деген жалпы қатынасынан аңғарылады. Ол аударатын шығарманы таңдап алуынан басталып, оның стилін қабылдап, түсінумен аяқталады. Аудармашының дүниетанымы түпнұсқа аудармасы түрі мен мазмұнының бірлігін қарастырып қана қоймай, аудармадағы ұлттық түрді сәйкестіру туралы мәселені де осы бірлікте шешеді. Демек авторлық ұстаным арқылы көркем аударманың тұтастай кешенді екенін байқаймыз. Ал көркем аударманың тұтастай кешеніне: ақпараттық, эстетикалық және қоғамдық-саяси міндеттер жатады. Қ.Нұрмаханов аудармалары оқырманды Ш.Айтматов шығармалармен ғана таныстырып қоймайды, сол халықтың әдебиетімен, мәдениетімен, өмірімен таныстырады. Сондықтан да аталған аудармалар, сондай-ақ отандық түпнұсқалық туынды жасауымен, эстетикалық құндылықтармен оқырман талабын қанағаттандырады, ол түпнұсқалық көркем шығарманың дамуына ықпал етті, әдебиеттің, тілдің, мәдениеттің интернационалдық қатынасының құралына айналды. Аударма нұсқалар оқырманды түпнұсқаға жақындатты, соның нәтижесінде басқа ұлт тілін оқып, үйренуге көмектесті, бағыт берді. Әдебиет өз тілінде, ұлт көлемінде өсумен қатар, басқа да өскелең ұлт әдебиетінің жақсы шығармаларын ұдайы қосып алып, байып отыратыны бәрімізге белгілі. Біздің қазақ әдебиетінде де басқа тілдерден көптеген кітаптар аударылып жатқаны да, бұл жұмыстың кең көлем алуы да өте заңды. Бұл мәдениетіміздің өскендігінің бір белгісі. Жазба әдебиет тілдің баюына, өсуіне, қалыптасуына көп қызмет ететіні белгілі. Кейінгі ұрпақ тілді ел аузынан үйренумен қатар, кітаптан, газеттерден, журналдардан, радио, телевидениеден үйренеді. Әдебиет тілі көпшілікке ұстаздық етеді. Әдебиеттің асқан шеберлері шығармаларына өте жауапты қарап, Маяковскийдің тілімен айтқанда, кейде «бір сөз табу үшін мыңдаған тонна сөз рудасын» атқарған. Міне, осы тұрғыдан қарағанда аударма әдебиетінің тілі осы жоғарыда айтылған талапқа сай келе ме? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен төл шығарма мен аударма шығарманың тілін салыстырып қарасақ, біраз нәрсені аңғарамыз. Сонда аударма тілі мен төл шығарманың тілінде көп жағдайларда айырмашылық барын көреміз. Басқа ұлттық аударма мектептермен салыстыра қарастырғанда, қазақ аударма мектебінің қалыптасып, жеке отау тіккеніне аса ұзақ уақыттың болмағандығы баршаға аян. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Ы.Алтынсарин мен А.Құнанбаев сынды қазақтың ұлы ойшылдары қазақ топырағына алғашқы аударма әдебиеттің үлгілерін әкелсе, бұл үрдісті ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап-ақ ұлтымыздың зиялы қауымы ілгері дамытып әкетті деуге негіз бар. Бұл бастама әлі күнге дейін осы бір ырғағын бұзбай, әдебиетімізге әлемдік әдебиеттің құнды да көркем мұраларының келіп қосылуына өзіндік үлесін қосуда. Десек-те, осынау мол мұраның аударылу сапасы қандай?, аудармашылардың тәржімашылық шеберлігі қай деңгейде?, деген орынды сұрақтың жауап іздері сөзсіз. Бұндай сұраққа жауап іздеу өткеннің де, бүгіннің де, келешектің де өзекті мәселесі болмақ. Сондықтан, осы бір заңды да, орынды сұраққа жауап іздеудің бірден-бір жолы, ол; аударма теориясын қалыптастыру еді. Рас, қазақ аударма териясы бірден қалыптаса қалған жоқ, ол орыс және әлемдік аударма териясын басшылыққа ала отырып қалыптасты десек, ағат айтқандық болмас. Бұған қарап, қазақ аударма теориясы басқа халықтардың аударма теориясының бірден-бір көшірмесі екен деген ой тумаса керек, дегенмен, оларды үлгі тұтқандығы да ақиқат. «Аударма – ұшан – теңіз өмір ағысының бүкіл процесін ұштастыруға себепші болып отырған елеулі күштердің бірі» 7,5. Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой – пікірді, болмаса жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде түсінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп аталады 8,9. жүктеу/скачать 144,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|