Мaзмұны нормативтік сілтемелер
Аударматану мәселелері Қ Нұрмаханов аудармалары
жүктеу/скачать 144,19 Kb.
|
тілес арайлым
| Аударматану мәселелері Қ Нұрмаханов аудармалары
Аударма мәселелері, соның ішінде көркем аударманың проблематикасы тамырын тереңге жайып жатыр. Оның бастауы Ежелгі Римнен басталады. Сол дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса маңызды мәселе төңірегінде Цицерон «аудару кезінде сөзді санамау керек, керісінше сөзді салмақтау керек» деген екен. Гиви Гачечиладзенің пікірі бойынша, «аударма – түпнұсқаның бейнесі, осыған орай, түпнұсқа болмыстың бейнелеуі. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы; шығарма арқауы – шындық» 9,20. Ұлттық әдебиет сол халықтың күллі тарихымен, оның барлық даму жағдайларымен шартты түрде байланыста және басқа халықтар әдебиетімен қарым – қатынаста болады. Осы қарым – қатынас ішінде аударманың орны айырықша. Сонымен қатар, аудармашының шығармашылық жолында дүниетанымдық қорының баға жетпес көзі ретінде белсенді рөл атқарады 10,8. «Аударма – бұл жеке шығармаларды екінші бір тілде таныстырып, қоюды ғана мақсат етпейді, сонымен қатар халықтар арасындағы мәдени, әдеби байланыстарды нығайтушы құрал», -деген Ғ.Мүсіреповтың көзқарасы өте орынды. Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана тілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер пайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып, қазіргі әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз баламалары қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге енгізіп қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың қолданылу аясын кеңейтіп, нәтижесінде тұрақтандыруға халықтың ойы мен тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші болады. Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық әдебиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндігін тудырады. Аударма көркем шығармашылықтың өзгеше саласы болып табылады. Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш сынасады. Аудармашы жасалғанды жаңадан қайта жасау, өз әдебиетінде ана тілінде жаңа қорлар ашу және жаңа тың салаларды игеру арқылы автормен күш сынасады 10,9. Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық – рухани алмасуы нәтижесінде мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдікке қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол секілді. Аударма – ол бір елдің мәдениетін, өркениетін басқа елге әкеледі. Әр елдің ең таңдаулы, бетке ұстар, сол халықтың нағыз тұрмыс–тіршілігін көрсететін ұлы жазушылардың ғана шығармаларын тәржімалау керек. Аударма шығармалар екі халықтың да көркем әдебиетінде үлкен орын алады. Қазақ әдебиеті мен орыс әдебиеті арасындағы байланыстар өте ертеде дамығаны белгілі. Әдебиеттанудағы бұл феномен көптеген ғылыми еңбектердің тууына өз септігін тигізді. Мәселен, М.Ю.Лермонтов аудармалары Ш.К.Сәтбаева, С.С.Қирабаев, З.Қабдолов, З.А.Ахметов, К.Ш.Кереева-Канафиева, И.Х.Қаратаев т.б. еңбектері осы көркем аударма мәселелеріне арналған. Осы аталған негізге арқа сүйей отырып, қазақ аударма теориясының негізін салушы, оны ілгері дамытушы ұлы М.Әуезов бастаған ұлтымыздың жазушылары мен аударматанушылары болды. Осы тектес қазақ аударматанушыларының қатарына Қалжан Нұрмаханов есімін еш күмәнсіз, батыл қосуымызға болады. Себебі, Қ.Нұрмаханов қазақ аударма мектебінің өсіп-өркендеуіне өзіндік үлес қосқан аудармашы ғана емес, сонымен қатар талантты аударматанушы да. Әдебиеттанушы ғалым Қ.Ергөбек Қ.Нұрмаханов туралы тебірене былайша сөз қозғайды: «Кезінде өзің қалам тартқан, пікір айтқан белгілі бір дарын мұрасына қайта оралу қауіпті. Қауіпті болатыны – бала шақта балаң таныммен қарап, тамсана талдаған туындылар өскен ой, өскелең уақытқа қарай шарғылық танытуы мүмкін. Әйтпесе, жастықтан үлкен дарын иесінің ішіне еніп, оның айтулы туындыларын талдау дәрежеңе көңіл толмай, шәркезденіп, қоңылтақсуың мүмкін. Сондықтан өмірден өте жас өтіп кеткен әдебиет сыншысы Қалжан Нұрмаханов әдеби мұрасы жөнінде қайта толғану үстінде екіұдай сезім арпалысында отырғаным рас. Абырой болғанда Қалжекең – Қалжан Нұрмаханов әдеби мұрасы қайта оқығанымда қайта қанаттандырып алып жөнелді. Соған қуандым. Қайта оқуға жараған әдеби сын – уақыт тезінен өткен сындарлы сын» [11]. Демек дарындар туралы сөз қозғау жауапты да маңызды іс. Автордың қырғыз және орыс тілдерінен тікелей аударған көптеген көркем аудармаларымен қатар, аудараның көркемдік сапасы жайлы айтқан құнды пікірлері мен ғылыми негіздегі теориялық тұжырымдары бүгінгі күнге дейін өз құндылығын жоғалтқан емес. Мысалы, Қ.Нұрмақановтың «Дәстүрлі достық» атты жинағына енген «Түпнұсқа және аударма», «Ахаулы аудармалар» деген сынды ғылыми мақаларында айтылған мәселелерді қазақ аударма теориясының негізін салуға қосқан қымбат та, құнды үлес деп тануымызға болады. Қ.Нұрмахановтың 1962 жылы жазылған «Түпнұсқа мен аударма» атты мақаласында аударматану ғылымына қатысты көптеген ғылыми тұжырымдар мен сыни пікірлердің көрініс тапқандығы,аталмыш мақаланы қайта қарап, автор тұжырымдарына бүгінгі көзқарас тұрғысынан тереңдей үңілуге тың да тұшымды талдау жасауға негіз болды. Автор аталмыш мақаласын былай деп бастаған еді: «Әдебиет зерттеушілеріміздің, сыншыларымыздың бұл елеулі салада, осы күрделі мәселелерді шешуде істегені шамалы да мардымсыз деп айтуға әбден болады. Біздің әдебиеттану ғылымымызда, сынымызда аударма теориясы - өте кеш ескерілген, өте балаң және төл күйде қалған салалардың бірі. Бізде, тек бізде ғана емес, тіпті Одақ көлемінде аударма теориясы бұл кезге дейін шала жүйелі, үзінді-қиынды күйде. Орысшадан қазақ тіліне аударылған көп кітаптардың кейбіреулеріне ғана жазылған бір-екі ретцензия болмаса, аударма теориясын жан-жақты көтеретін, оның эстетикалық принциптерін терең түсіндіретін бізде әлі күнге дейін бір де бір күрделі ғылыми еңбек жоқ. Сөз болып отырған аудармалардың жетістіктері мен кемшіліктерін сөз етумен ғана тынатын, аударманың теориялық мәселелерінен мүлде шалғай жатқан бұл бір-екі ретцензия біздің осы саладағы мұқтаждығымызды, әрине, өтей де қанағаттандыра алмайды. Өйткені,біздің күннен-күнге, жылдан-жылға қанат жайып жан-жақты өскен аудармашылық тәжиірбиеміз оның шеңберінен әлдеқашан шығып кетті. Бұл бір-екі рецензияның біздің аудармашыларымызға серік бола алмай отырғандығы қазір көпшілікке кеңінен мәлім болып отыр» [6,84]. Мақала авторының ой-тұжырымдары құптарлық, дей тұрғанмен, кей тұстарда аздаған үстірт пікірдің де көрініс беріп қалатындай жерлері бар сияқты. Рас, аударманы териялық тұрғыдан бағалайтын, әрі бағыт-бағдар беретін мақаланың сол тұстарда сараң жазылуы ақихат, бірақ сол тұстағы қазақ көркем аудармасының да қара үзіп, оқ бойы алға кеткендігі де шамалы емес пе еді. Олай дейтініміз, бүгінгі күн талабымен қараған тұста,сол тұстағы аударма ахуалының төмендігі аңғарылып жатады. Көркем аудармадағы науқаншылық, асығыстық пен үстірттік сынды жағымсыз әрекеттердың орын алғандығы да сөзімізді дәлелдей түсері анық. Көптеген аударматанушылардың аударма жайлы жазған еңбектері көбінесе, басқа тілден қазақ тіліне аударылған көркем аударма туралы болып келсе, бұл мақаланың өзіндік ерекшелігі, керісінше, қазақ тіліндегі шығарманың орыс тіліне аударылуы туралы, ондағы кемшіліктер мен жетістіктер туралы болып келуінде. «Соңғы он жылдың ішінде қазақтың көрнекті ақын-жазушыларының уақыт сынынан өткен реалистік шығармалары орыс тіліне, сол арқылы туысқан халықтар тіліне аударылып бүкілодақтық аренаға шықты. Біздің көрнекті жазушыларымыздың романдары мен повестері шетелдегі достарымыздың кең пейілді жүрегінен орын алып, сырлы досына, сенімді серігіне айналды», деп әдебиетімізге тиесілі жетістігімізге шын көңілден қуанатындығын автор мақаласында шабытпен жазса, келесі бір тұста «Қазір Одақ шеңберінде кеңінен танымал М.Әуезовтің «Абай», С.Мұқановтың «Ботагөз», «Сырдария», Ғ.Мұстафиннің «Миллионер», «Қарағанды» атты қазақ халқының бүгінгі шат өмірін, өткендегі тарихын, тұрмыс халін суреттейтін реалистік тамаша роман-повестерін туысқан республикалардағы оқушылар ғана емес, сонымен бірге жаңа қоғамға бет бұрған достарымыз да оқиды, әрі, өздеріне үлгі тұтады», деп арнайы тоқталады [6, 88]. Осы мәселеге қатысты автор: «Жазушыларымыздың бұл талантты шығармалары бүкілодақтық, кейіннен дүниежүзілік аренаға орыс тілі арқылы шықты. Олай дейтін себебіміз бұл роман-повестер одақтағы туысқан халықтар тілдеріне де тікелей түпнұсқа тілінен емес, орыс тілінен аударылды. Сондықтан қазақ жазушысының шығармасын аударған орыс аудармашысы оқушылар алдында айырықша, мейілінше жауапты. Өйткені, аудармада кеткен жалғыз қате, я болмаса, дәлсіздік сол шығарма қанша тілге аударылса, ол сонша рет көбейіп, сонша рет балалап кете бермекші. Орыс аудармашысының оқушылар алдындағы айырықша жауапкершілігі, міне, осыдан келіп туады», деп орынды талап қоя біледі. Мақала авторы көтерген мәселе күні бүгінге дейін өзіндік құндылығын жоғалтқан емес. Қалай дегенмен,бір тілде жазылған көркем дүнйені екінші бір тілге дәл сол қалпында, көркемдік деңгейін жоғалтпай, автор стилін сақтай отыра аудару екінің бірінің қолынан келетін нәрсе емес. Кездейсоқ біреу аудара қалған жағдайда, түпнұсқаға тән өзіндік құнардың құмға сіңген судай болып, ізім-ғайым жоқ болып кетері сөзсіз. Сондықтан, тәржімашыға қойылатын талап қашанда күшейе түспекші. Орыс тіліне аударылған көркем шығармалардың басым көпшілігіне берілген баға тап сол шығарманың қазақ тіліндегі нұсқасына берілген бағамен кереғар келіп жататын кездер де болады деген міәселені көтере келе, мақала иесі, «Бірақ, жақсы шығарманың қазақ тілінде басқаша, ал орыс тілінде шыққаннан кейін басқаша бағалануының тереңіректе жатқан себептері де бар сияқты. Шығарманың екі тілде бір-біріне қарама-қарсы екі баға алуына, біздіңше, көп реттерде, аудармашы да себепкер», деген түйін жасайды. Қ.Нұрмаханов өз мақаласында осы аталған провлемалық мәселелерді дәлелді түрде көрсету үшін Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке» атты романының орыс тіліне аударылған нұсқасын алып, оның көркемдік деңгейіне баса назар аудауды мақсат етеді. Автор бұл мәселеге байланысты ойын былай деп өрбітеді: «Оқушылардың кең пейілді жүрегінен жылы орын тапқан, әдебиет жұртшылығымыз құптаған, уақыттың қатаң сынынан аброймен өткен «Оянған өлке» романы қазақстандық орыс ақын Ф.А.Моргунның аудармасында «Советский Казахстан» журналының 1954 жылғы 1-6 сандарында басылып шықты. «Оянған өлке» романы орыс тілінде шыққаннан кейін Москва сыншысы профессор Л.И.Климович «Дружба народов» журналының өткен жылғы үшінші санында мақала жазып, көп реттерде біздің сыншыларымыздың осы шығарма жайында айтқан пікірлеріне қарама-қайшы келетін сындар айтты. Мақала авторының көптеген пікірлеріне, байламдарына мүлдем қосылуға болмайды. Солай бола тұрса да, бірақ, профессор Л.И.Климович өзінше дұрыс. Ғабиттің өзіне ғана тән тамаша творчестволық ерекшеліктерін, жазушылық стилін, адам образынжасаудағы творчестволық принциптерін мүлдем бермейтінін былай қойғанда, тіпті шығарманың негізгі, өзекті образдарының идеялық мазмұнын мейілінше бұрмалайтын, орыс тілінің тұрғысынан қарағанда саутсыз жасалған осы аударманы оқып отырғанда романның түпнұсқасын оқып танысуға мүмкіншілігі жоқ Москва сыншысымен іштей келіскендей боласың. Өйткені аударманың шектен тыс нашарлығы, ондағы аяқты басқан сайын кездесетін стилистикалық, грамматикалық қателер, роман кейіпкерлерінің ішкі дүниесінен, қимыл-әрекетінен, ой-сезімдерінен мүлдем хабар бермейтін, аудармашының өзінеғана тән, жауыр болған сөздер мен сөз тіркестері профессор Л.И.Климовичты романға орынды да орынсыз сындар, басты кейіпкерлердің идеялық мазмұны туралы қазақ сыншыларының пікірлеріне қайшы келетін байламдар айтуға мәжбүр еткен» деген пікір білдіреді. Бұл жай ғана айтыла салған болжам емес, нағыз кәсіпқой аударматанушыға тән тұжырым. Олай дейтін себебіміз, зертеушінің айтқан ой-пікірлері бүгінгі күн талабына сай дәлелді де нақты, терең де қисынды. Сондықтан да, аударма шығарманы талдау мен бағалаудың осы бір тәсілін қазақ аударма теориясына қосылған бағалы үлес деп танығанымыз жөн. Кез-келген аудармашы көркем шығарманы аудару үстінде көп ізденіп, ауыр өткелдерден өтетіндігі айтпаса да түсінікті. Ол талай ұзақ түндерін көз ілместен аударма жасаумен өткізіп, ақыр аяғында өзі мақсат еткен мәреге де жетеді. Аударманы кітап қылып бастырып, оқырманға да ұсынады. Ендігі мәселе, аударма авторы үшін күту, ұзақ күту. Нені күтетіндігі белгілі, ол-оқырман қауымының бағасы, әдебиеттанушылардың кәсіби деңгейдегі сыни пікірі. Бір өкініштісі, аудармашының бұл үміті ұдай ақтала бермейді, көп күтістің соңы оның күдер үзуімен аяқталып жататын кездер де жиі кездеседі. Міне, автор осы мәселенің де өзектілігін ашып көрсету мақсатында «Әрбір шығарма орыс тілінде шыққаннан кейін, сыншы оның аудармасы туралы өз пікірін айтып, әділ бағасын берсе, біздің бұл саладағы елеулі кемшіліктеріміз бірте-біртеазая берген болар еді. Бұл жәй аудармашыларға да белгілі дәрежеде өзінің практикалық пайдасын тигізер еді. Бұл салада – қазақ тілінен орысшаға аудару саласында – қомақты теориялық еңбектер былай тұрсын, тіпті рецензияның өзіне де өте зәруміз, мұқтажбыз. Бұған жоғарыда келтірген фактілер толық дәлел бола алады. Кеңес аудармасының таңдаулы үлгілерін түйіндеу, талдау жөнінен бізде зерттеудің болмауы - әдебиет сыны мен теориясындағы зор кемістік, үлкен олқылық деп бағалау керек», - деген сынды ұсыныстарын білдіреді [6,94]. Ал, белгілі сыншы, аудармашы Қ.Нұрмахановта қазақ тілінен орыс тіліне аударылған шығармаларға сын айтып қана қоймай, көркем аудармаға жанашырлықпен қарап, мейлі автормен болсын, мейлі аудармашымен болсын пікір алысып, кеңесіп тұрғанды жөн көргенін байқаймыз. Мәселен, сол кезде орыс тіліне аударылып жатқан «Абай жолы» эпопеясының сөзбе-сөз тәржімасына белсене араласады. «Абай жолы» романының Леонид Соболев аударған тарауларының баршасында Қалжан қаламының ізі, жүрек лүпілі, ой, сезім толқыны сақталған десек қате айтқанымыз емес. Соболев сол аударма үстінде Қалжан студентке ағалық, қаламгерлік, алғысын айтып, әрдайым «маған Қалжан жасаған қолма-қол аударма бәрінен жақын, бәрінен ұғынықты, өзінен-өзі көркем бояу тілеп жұтынып тұратын салмақты сөйлем тіркестері болып келеді» дейді екен [2,21]. Бұдан байқайтынымыз аудармашыға көмектесетін: жолма-жол, сөзбе-сөз аударма жасаушылар, жасалатын аудармаға жауапкершілікпен қарап мәтінді түсініп, түсіндіруде бар білгенін аямаса, әрі аудармашыға үлкен көмек, жеңілдік жасай отырып, жарыққа келетін болашақ аударманың сапалы болуына себепкер болатындығы. Көркем аударма процесінде түпнұсқаның мазмұны мен пішіні арасындағы бірлік пен тұтастықтың сақталуының маңызы жоғары. Түпнұсқаның мазмұны мен пішіні арасындағы байланыс, келісім мен жарасым аудармада сақталмаған жағдайда әдеби шығарманың көркемдік табиғаты, автордың шығармашылық даралығы мүлде бұрмаланып, түпнұсқа бір басқа, аударма бір басқа екеуі екі бөлек туынды болып шығады. Мұндай жағдайда аудармадан түнұсқаның мазмұны да, көркемдік-бейнелеу ерекшеліктерін табу да қиынға түседі. Ал көркем аудармада түпнұсқаның мазмұны мен пішінін дәл, анық жеткізу әрі қиын, әрі күрделі. Бұл аудармашы шығармашылығының мақсаты мен мәнін анықтайтын айырықша маңызды көрсеткіш болып табылады. Бұл туралы теоретик ғалым В.Комиссаров: «Перевод — это сложный и многогранный вид человеческой деятельности. Хотя обычно говорят о переводе “с одного языка на другой”, но, в действительности, в процессе перевода происходит не просто замена одного языка другим. В переводе сталкиваются различные культуры, разные личности, разные склады мышления, разные литературы, разные эпохи, разные уровни развития, разные традиции и установки» 12,6],- дейді. Демек, аудармаларды талданғанда шығарманың идеялық-көркемдік қасиеттерін аударманың бойына қалай сіңіргендігін, образдылығын, түпнұсқаның ырғақтық, үндестік, шумақтық, ұйқастық нәзік ұтымды тетіктерін, автордың сөз өнеріндегі өзіне тән ерекшелігін, тарихи нышандарын беруде аударма өнерінің бұрын-соңды аударма істерінен мүлде басқаша екендігін дәлелдеу әбден керекті міндет. Сондықтан да Қ.Нұрмахановтың аудармашылығын шеберлігіндегі жетістіктерін көрмеу немесе оны бағаламалау бүкіл аудармаларға мән бермеу болар еді. Аудармашының алдында қашан да өзара қарама-қарсы, бірақ диалектикалық бірлектегі үлкен проблема тұрады: бір жағынан түпнұсқаның “әрпін ”, рухын сақтау қажет, екінші жағынан аударма жасалып отырған тілдің ерекшеліктерін, сол тілді оқуға тиіс жұртшылықтың талап-талғамын да ескеру қажет. Аудармашы таразысының көтерер жүгі қашан да ауыр, ал оның мойынындағы жауапкершілік одан да зор. Аударматану – негізінен, теориялық емес, қолданбалы ғылым болғандықтан, қазақ тіл әдебиеттануында аударма жасауды меңгерту әдістемесі дәл Қ.Нұрмаханов кезеңінде қалыптаспаған деуге болады. Аударма туралы еңбектер көркем аударма негізінде әдеби стильдік талдау “мынау- жақсы, мынау-нашар аударма ” деп пікір айту дәрежесінен аса қойған жоқ. Аударма арқылы әр ұлттың әдеби байланысы, бір-біріне әсер етуі, типологиясы мен поэтикасы, әдеби әдіс амалдары, аударма кезіндегі шығарма тілінің өзгеруі, қайта жаңғыруындағы жетістіктері мен кемшіліктері қарастырылады. Көркем аударманың теоретиктері де, тәжірибелі шеберлері де түпнұсқаның құр мазмұны мен бейнелеу жүйесін ғана қуып кетпей, сонымен бірге, оның сөз ырғағын, әуезділігін келтіруді көркемдіктің шарты деп танығанын байқаймыз. Л.Бархударов «Перевод как результат определенного процесса», то есть обозначение самого переведенного текста» 13,5],- деп мәтіннің аударылуына мән береді. Сөйтіп, аударма, бір жағынан, шеберліктің де мектебі. Аудару үстінде жазушы автордың шығармашылық сырына қанығады, оның көргенін көріп, білгенін біледі, сол арқылы ой өрісін ұлғайтумен қатар, авторша машықтанып үйренеді. Бұл жағдай шын талант иесінің бойынан шығармашылық қайнардың жаңа көздерін ашуға себепші болады. Қ.Нұрмаханов аудармаларының көркемдік қырлары әр алуан. Онда табиғат көріністері суреттеледі, адамның ішкі сырлары (монолог) шертіледі, көңіл-күйі, сезім дүниесі баяндалады, философиялық толғаныстар мен психологиялық тебіреністер ашылады. Бұлар кейде асқақ пафоспен, кейде ұтымды афоризммен беріліп отырады. Шығарманың сырын тек сөзден ғана іздеу жеткіліксіз. Оның көркемдік-эстетикалық ләззаты, ең алдымен, мағыналық және қисындық тұтастығында, тек өзіне ғана тән ырғақ-үнінде, толқын-лебінде... Мұның бәрін жоғарыда айтылғандай, автордың стилін бұзбай аударып, әрі қазақша жатық шығарғанда ғана жеткізуге болады. Кейбіреулердің айтып жүргеніндей, бұлардың біріне бір түрлі әдіс, екіншісіне басқаша әдіс қолданып аударуға болмайды. Яғни, философиялық толғаныстар мен психологиялық тебіреністер де түпнұсқаның үлгісін бұзбай аударып, лирикалық шегіністерге келгенде еркін сілтеу керек деген пікір дұрыс емес. Мағынаның дәлдігі барлық жерде керек. Аудармашының ешқашан адастырмайтын темірқазығы – автордың стилі. Осы бағытты дұрыс ұстаса, ол әрқашан көркемдік дүниесіне жол тауып шығады. Сондықтан, шығарманың мазмұнын неғұрлым дұрыс және дәл береміз дейтін болсақ, оның түпнұсқаға елеусіз қарай алмаймыз. Бірақ түрді сақтау легінің өзін де дұрыс түсіну керек. Сөзді сөз күйінше аударып, тұрғанын тұрған жерінде бұлжытпай қоя салудан, калька жасаудан дәлдік шықпайды. Одан сөзбе-сөз «сіреспе» аудармалар туады. Аудармашыға шығармашылық еркіндік керек. Ол өзінің шеберлігін түпнұсқаның шеңберінде көрсетеді. Қ.Нұрмаханов аударма туралы ойларын былайша сабақтайды: «Біріншіден, аудармашы екі тілді бірдей білуі шарт. Онсыз шын мағынасындағы көркем аударма болуы мүмкін емес. Екіншіден, аударма авторының аударма жасайын деп отырған кітаптың идеялық, көркемдік мағынасын, образдылық жүйесін жақсы білуі керек, онда көрсетілген оқиғалардан, бейнеленген дәуір әлпетінен мол хабары болуы қажет. Бұл да – аударманың жақсы болып шығуына өте керекті негізгі шарттардың бірі. Үшіншіден, аудармашы әдебиет тарихын, шығармасын, аударайын деп отырған жазушының творчестволық биографиясын терең білуі керек. Сонда ғана аудармашы заман сипатын, кейіпкерлердің сөз әлпетіндегі, немесе авторлық ремаркадағы тарихи үндестілік сияқты әуендерді оқушыға жеткізе алады, әртүрлі әлеумет топтарынан алынған образдардың сөз ерекшеліктерін, түпнұсқа авторы сәтті тапқан сың сөздер мен жаңа сөз тізбектерін, сөйлем кестесінің гүл көріктерін орыс сөзі түрінде оқушыға мол жеткізе біледі. Бұл дәлелдеуді керек етпейтін аксиомалар» [6, 100]. Демек, аудармашы әрқашан өз ана тілінің қырағы сақшысы болуға тиіс. Аудару үстінде ол өмір көріністері мен құбылыстарын басқа тілдің, яғни түпнұсқаның әсерімен елестетіп, сол тілдің құйылу ағынымен отырғанда, өз ана тілінің жүйесінен шығып кетуі де әбден ықтимал. Мұның өзі, әсіресе, орыс тілі мен қазақ тілі сияқты, грамматикалық жүйелері бір-біріне ұқсамайтын тілдерден аударғанда ерекше сезіледі. Орысша ойлап отырып қазақша жазуға болмайтынын Қ.Нұрмаханов өз еңбектерінде толықтай жазады. Сондықтан аудармашы өз ойын соншалық жіті игеріп, минут сайын бір жүйеден екінші жүйеге іштей көше білгенде ғана ана тілінің заңдылығын дұрыс сақтай алады. Түпнұсқа тілінің құрылымдық жүйесіне оп-оңай ойысып кету қаупінің бір күштілігі мынада: аудармашы орысша сөйлемді оқып, көкейіне бірден келіп отырады. Бұл сөздер қазақ тілінің жүйесімен келмей, орысша оқыған сөздердің ізін қуалай, керісінше тізіліп келеді. Ал, жазу ағынымен отырған адам, сол мезетте ойын қазақшаға бейімдеп дереу қайта құрмаса, көкейінде тұрған сөздерден теріс сөйлем құрып қоюы, тіпті де қиын емес. Әлгі келтірілген мысалдар нақ осындайдың жемісі. Аудармашының ойынша, автордың стилін сақтап, сөйлемдерін бұзбай аудару дегеніміз – еркіндіктен жұрдай болу, қазақша сөйлемнің қисынын келтірмей, сірестіріп қою деген сөз емес. Ұзақ сөйлем тек әйтеуір ұзақ болсын деп құрылмайды, сондағы ой мен көріктің тұтастығын сақтау үшін құрылады. Сондықтан да аудармада қазақшаның қисынын келтіріп тұратын кейбір дәнекер сөздер болады. Оны дұрыс тауып қолдану - аудармашыдан талап етілетін шеберлік шарттарының бірі. Қ.Нұрмахановтың көркем аударма туралы ойларын одан әрі сабақтасақ, көркем шығарманың бір ерекшелігі - ондағы сөздердің көп мағыналығы, алуан сырлы, астарлы болып келетіндігінде. Жеке сөздердің әшейін дара тұрғандағы мағынасы көркем шығармадағы контексте мүлде басқаша сипат алып, басқа бір ойды, басқа бір мағынаны мегзеп тұруы да мүмкін. Шебер жазушы күнделікті көп қолданылып жүрген қарапайым бір сөздердің өзін , орнын тауып қолдану арқылы терең мағыналы, әсерлі етіп құбылтып жібереді. Осындай сөздердің көп мағыналығы, әсерлі, ассоцияциялық күшін жеткізу – аудармадағы күрделі мәселенің бірі. Бұл жағдайда , бір жағынан , автордың стильдік ерекшеліктерін, яғни сөйлем құрау , сөзді қиыстыру жүйесін ескеру арқылы шешілсе, екінші жағынан әрбір сөздің нақтылы және ауыспалы мағыналарын ескеру жолымен шешіледі. Бұл жерде қазақ сөздерінінң де көп мағына беретін мүмкіншіліктері мен бай синонимдік қазынасын шебер пайдалана білу қажет. Сөз баламаларының дәл келіп отыруы - көркем аудармадағы ең негізгі шарттардың бірі. Түпнұсқадағы әрбір сөз, өзінің белгілі тіркестеріндегі алатын орнына қарай, қазақшасында да дәл жеткізіп отыруы керек. Аудармашы осындай әрбір сөздің тек сыртқы мағынасымен болып қана қоймай, ішкі сырларын да ашып, мәндес келетін сөздерге өте бай. Олардың кейбіреулерінің мағыналық шектері көмескі сияқты болып та тұрады. Бірақ шын сөз зергерінің қолымен орнын тауып ашыла түседі де, сол қойылған жерінде , әсемдік өрнегінің жарасымын тапқан бір бояуындай болып құлпырып жайнап шыға келеді. Түпнұсқаның баламасын іздеп отырған сөзіңді жеке бөліп алғанда осылардың қай-қайсысы болса да ауыстыра алатын сияқты көрінгенімен , оның айналасындағы сөз тіркестерінің арасына кіргенде ол жымдаспай қалуы мүмкін. Бұл жерде жалпы сол сөйлемнің, тіпті, жалпы айтылатып келе жатқан ойдың ырғағы, екпіні, үні- жалпы симфониясы билеп кетеді. Аудармашының сөзге бай, тілге жүйріктігін осы мәндес сөздерді таңдап, саралап, қазақ тілінің мол қазанасынан тауып ала білуіне қарай бағалауға болады. Қалайда осының бәрінде автордың өз үнінен артық та кетпейтін, кемде түспейтін ұстамдылық керек. Тым «әдемілеймін» деп орынсыз жылтыратып жіберуге де болмайды, сондай-ақ аударманың күрделікті қалыбынан аспауға тырысып, кейбір ресми түрде қолданылып жүрген балама атаулардан айрылмай сіресіп қалу да дұрыс емес. Қазақ халқы орыс мәдениетінен нәр алып, өсіп-өркендеп келе жатқан дәуірдің ішінде, екі тілдің де бір-бірімен жақындаса түсуінде үлкен пргресс болды. Көп жағдайда жеке сөздердің семантикалық мәні орыс тілінің ұғымдық тұрғысынан қалыптасып келе жатқандығы да белгілі. Ана тіліміздің сөздік қорындағы атаулардың көбі қазір белгілі орыс сөздерінің баламасы ретіндегі орнын айқындалған. Ал жаңадан туған атаулар болса, ең алдымен аудармада әрбір сөздің көп жылдық тәжірибемен қалыптасқан және орныққан баламалық орнын сақтау - әдеби тілдің нормасын сақтау деген сөз. Бұған тіл мәдениетінің үлкен факторы деп қарауымыз керек. Сол себепті аудармада ерекше бір қажеттілік болмаса, сөздердің баламалық орнын ауыстыра берудің керегі жоқ. Олай ету, тілді шұбарлауға, жеке сөздердің ұғымдық айқындығын әлсіретуге әкеліп соғады. Сөз баламаларын қолдануға келгенде көркем аудармада біраз еркіндік бар. Бірақ ол еркіндік тек қана көркемдік мүддесінен туып жатуға тиіс, суреттің көркін ашып, образдың тұлғасын сомдай түсу үшін ғана істелуі тиіс. Орыстың жеке бір сөздерін немесе белгілі бір ұғымын сол орысша тұрған қалпында дәлме-дәл қазақ сөзімен аудару калька жасау әдеті біздің қазіргі өмірімізде аз орын алып жүрген жоқ. Әуелде қаншама оғаш көрінгенімен, ондайлардың бірсыпырасы қазір тілімізге қалыптысып, әбден орнығып алды. Калькалау тәсілі көркем аудармаға да жат емес. Бірақ оның да шамасы мен шарқын білу керек. Әсіресе, сөз сырын нәзік ұғынатын, әр сөздің оқырманды баурап алатынын көздейтін көркем шығармада, абайламаса, калька деген жансыз бірдеңе болып шығуы мүкін. Аудармада түпнұсқаның тілі қалайда кісінің өзіне тәуелді етіп отырады және аударылатын тілден гөрі оның сөздік қоры молырақ, әр алуан сырлары мен қырлары көбірек сияқты көрініп тұрады. Мұның себебі тек екі тілдің даму дәрежесі әр түрлі болғандығынан ғана емес.Сонымен бірге, түпнұсқада суреттелген өмір көріністері мен адамдар арасындағы қарым-қатынастардың сонылығы мен ерекшеліктерінде. Мұнда алуан ұлттық тарихи жағдайлар да әсерін тигізіп жатады. Осыларға байланысты, аударылатын тілде бұрын болмаған соны ұғымдар мен соны сөздер кездесіп отырады. Солардың, есебін тауып, неғұрлым дәл жеткізу - аудармашыны әрқашан толғандыратын мәселе. Кейбір аудармашылар түпнұсқаны өңдеуге, дәлірек айтсақ, өз бетімен жаңаша жазып шығуға хақымыз бар деп ойлайды. Мұның бір ұшығы сол аудармашының қауқарсыздығында, немесе өз ісіне жауапсыз қарайтындығында жатыр. Өйткені түпнұсқаның ұлттық сипатын, өзіндік мәнерін, көркемдік ерекшеліктерін сақтап отырып аударғаннан гөрі өз қалауыңмен тарта беру әлдеқайда оңай. «Осылай ету қажет» деп ақталмақшы болады кейбір аудармашылар. Сөйтіп, аудармашы түпнұсқаны қалауынша бөлшектеп, өзіндік жаңа «бірдеңе» жасап шығарады 14. Бір ұлттық тілде жазылған көркем шығарманы екінші бір ұлттық тілдің бейнелеу құралдары арқылы қайта жасау оңай емес. Ал түпнұсқа белгілі бір ұлттың ұлы ақынының шығармасы болса, ұлттық сипаты барынша анық, бедерлі болса, онда оны өзге тілге аудару аудармашыдан үлкен жауапкершілікті ғана емес, сонымен қатар үлкен талантты қажет етеді. Аудармашының таланты айырықша талант. Ол өз тілінің айшығы мен ажарын, көркемдік бейнелеу мүмкіншілігін, бейнелілігін еркін меңгерген талантты ақын болумен бірге түпнұсқанын мазмұны мен мәнін, тілдік байлығын, ұлттық бояуын жете білетін шебер маман дәрежесіне көтерілуі шарт. Сонда ғана ол аудармашы ретінде түпнұсқаның мазмұны мол пішінін толық игеріп, өз аудармасында олардың арасындағы байланысты, келісім мен жарасымды, тұтастықты сақтауға мүмкіндік табады. Өлең шығарманың мағыналық-құрылымдық жүйесіндегі әр мағыналық бөліктің көркемдік-эстетикалық қызметін дәл тану, оның өзі секілді басқа бөліктерімен өзара байланысы мен сабақтастығын, арақатынасын аңғару, сөйтіп аудармада оларды дәл жеткізу аудармашының таланты мен танымынан туындайтын ерекше шығармашылық даралықтарына жатады 15,9. Сонымен қатар, қырғыз жазушысы Ш.Айтматов Қ.Нұрмахановтың аудармаларына ризашылығына білдіріп, «Арқамды Алатауға сүйегендей сезініп жүрмін»,- деген жылы лебізін білдірген екен. Шыңғыс, Шыңғыс болып танылмай тұрғанда-ақ, екеуі жақсы дос болған екен. Шығармаларын аударуға қарсылық білдірмегенінен, оның жазушылығын ерте мойындағанын байқауға болады. Ш.Айтматов өз естелігінде былай деп еске алады: «Қ.Нұрмаханов ұлы сыншылары мектебінен өткен қаламгер екенін дәлелдеп қойған жоқ, сонымен бірге сын іліміндегі интернационалист те бола білді. Олай дейтініміз әдебиетші ретінде туысқан әдебиеттердегі көркем әдеби-сын туындыларды түпнұсқадан дүркінді баспасөзден де, монография түрінде де оқып зерттеуден жалықпады. Көркем шығармаларды өз ана тілінде де оқыды. Мысалы, қырғыз әдебиетіндегі жаңалықтарды, қазақтың қазіргі әдебиетін қадағалағандай қалт жібермей ықтияттап оқыды, татымдылары жайында қолма-қол білікті пікірлерін білдіруі аудармашының елгезектігі болатын» [5,9]. Ш.Айтматовты әлемге әйгілі еткен «Жәмилә» повесінде қазақ оқырмандарымен қауыштырған, Қ.Нұрмаханов еді. Повесть аударыла салысымен, «Лениншіл жас» газетінде үздіксіз жарияланды. Аудармасына көңілі толған автор газет редакциясына келіп, алғысын білдіре отырып: “Бир боордош Қазақстан жаштарынын газетасы менин «Жамыйла» аттуу повестиме орун берип, окуучуларды аны менен таныштырышы – мен үчүн чоң сыймык деп эсептеймин. Айткени, ар бир адабий чыгарманын күчү, көркү эң мурун өз эне тилинде окулганда сезилет. Ал, эми қазақ тили биз үчүн өз эне тилдей жакын, кымбат, жағымдуу. Бул повесттин окуясы кыргыз менен казактар канатташ, журтташ жагашаган Талас өрөнүнде өтөт. Эгерде менин жазгандарым биздин жер – суунун көркүн ачып, адамдардын жан сулуулгун, эмгегин көрсөтүугө жарап, жүрөгүңөрдү толкундатса, - анда мен максатыма жеткен болом, анда мен өзүмдү бактылуу сезем» [16,3]. - деп қолтаңбасын қалдырады. Автор «Жәмилә» повесін аударуға Қ.Нұрмахановқа сеніп тапсырғандығын жазушы мен аудармашыны байланыстырып тұратын хаттардан-ақ, байқалады. Демек, «Жәмилә» повесін автордың мақұлдауымен аударғандықтан, аударманы мақұлданған аударма деп атауға лайықты. «Сенің хатыңды алып, Қалжан тууганым, мурды жооп кечиктиргеним учун қатуу уяткер болдум. Ал элин хал-жагдай, ичтериң жакшыбы? Жақшы болушуна тилектешмин. Сенин Жазган кабарлариң мени кубантып жатат. Келечекте да ушундай көмөктөш-канатташ бололу, - ак бидайдын камырындай жуурулган элемеспизби! Москвдын чыккан китепчелеримди («Жамайла» да «Огонекта» өзуча басылып чикты) сага атап жибереин деген ниетим бар эле, бирок азыр колумда жоқ болуп жатат. Колума тисе эле почтого салып жиберем. Илчерки кишилердин сөзу менен айтканда, Калжан досум, өзуңду кудайга тапшырдым да, «Жәмила» менен «Бетме-бетти» сага тапшырдым. Айтоор, жарыкка чыгарарсың деген ишенимим бар...» / жүктеу/скачать 144,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|