-сурет. Дән пішіндері: 1-мәскеулік; 2-Харковтік; З-Шатиловтық; 4-ұзын жауырынды; 5-ине тәрізді

Скакун. Ульянов МАТС-да шығарылған. Мутика түршесіне жатады, дәрменді түрдегі сорт. 1000 дәннің массасы 34-39 г., 1988 (1,4,9,12).

2. 
   Бидайды генетикалық ерекшеліктері мен шаруашылық биологиялык, белгілері бойынша топтарға және түрлерге бөлу қағидалары.
   
3. 
   Маңызды бидай тішілік масағы мен және бойытана
   

5. 
   Қазақстаңда пайдалануға рұқсат етілген жұмсақ және қатты бидай сорттары, олардың шаруашьшық-биологиялық сипаттамасы.
   
6. 
   Арпа мен сүлының морфологаялык, ерекшеліктері.
   
7. 
   Арпаның жүйеленуі.
   
8. 
   Мәдени жөне жабайы сұлы түрлерінің белгілері.
   
9. 
   Арпа мен егістік сұлының кең тараған түршелері жөне олардың белгілері.
   
10. 
    Қазақстаңца пайдалануға рұқсат етілген арпа мен сұлы сорттары және олардың шаруашылық-биологиялық сипаттамасы.
    
11. 
    Бидай, сұлы, арпа, күздік дақылдар-қара бидай мен бидайдың сыртқы орта факторларына қоятын талаптары, өртүрлі аймақтар жағдайларында олармен қамтамасыз етілуі жөне салыстырмалы бағалау.
    
12. 
    Жұмсақ және қатты бидай түрлерінің морфологиялық, биологиялық ерекшелікгері.
    
13. 
    Қазақстанның әртүрлі топырақ-климат жағдайларында жүмсақ және қатты бидай, арпа, сұлы, күздік қара бидай мен бидай өсіру ерекшеліктері (алғы дақылдар, топырақ өңдеу, тыңайтқыш, себу мерзімі, төсілі мен себу мөлшері, түқымның сіңіру терендігі, егістікті күтіп-баптау, егінді жинау).
    

Аринов К.К. Нормы высева пшеницы сорта Харьковская 46 при орошении. ВНИИЗХ, научо-технический бюллетень, № 31, Целиноград, 1980.

Әрінов Қ.К. Солтүстік Қазақстан бвдайы. Астана 1998.

Әрінов Қ.К., Мұсынов Қ.М., Мүқатова Ш.Қ. Ақмола облысы жағдайында күздік бидай өніміне, астық сапасына себу мерзімі мен мөлшерінің әсері. Жаршы 1994, 3-4.

Бараев А.И., Бакаев Н.М. и др. Яровая пшеница на севере Казахстана. Алма-Ата, "Кайнар", 1977.

Беляков И.И. Интенсивная технология возделывания озимой пшеницы. Киев, "Высшая школа", 1990.

Борисоник З.Б. Яровой ячмень. М, "Колос", 1974.

Можаев Н.И., Әрінов Қ.К. ж.б. Өсімдік шаруашылыіы. Ақмола, 1993.

Митрофанов А.С., Митрофанова К.С. Овес. М., "Колос", 1967.

Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы. Алматы, "Қайнар", 1984.

Носатовский А.И. Пшеница (биология). М., "Колос", 1965.

Пруцков Ф.М. Озимая пшеница. М., "Колос", 1976.

Шах Б.П. Озимая пшеница в Западном Казахстане. А-Ата, 1984.

1. 
   Тары турлері, бастанған тарының тур тармақтарымен танысу.
   
2. 
   Кәдімгі тарының морфологаялық белгілерін оқып-үйрену.
   
3. 
   Кәдімгі тарының тұр тармақтары мен түршелерін анықтау.
   

1. 
   Тарының пайдалануға рұқсат етілген сорттарын оқып-үйрену.
   

Бұл түрлер бір-бірінен гүл шоғырының құрылысымен ажыратылады: кәдімгі тарыда-сіпсебас, бастанғанда-масақ тэрізді сіпсебас.

Бастанған тары екі түр тармағына бөлінеді: қонақтары немесе гоми (Зеіагіа йаііса тахіта А1) — биік өсетін, жақсы бұтақтанған, өсіп-жетілу кезеңі ұзақ өсімдік-жөне итқонақ (З.і.тосһагіит АЬ) өсіп-жетілу кезеңі қысқа, аласа өсетін өсімдік.

Сабағы-5-7 түйін аралықты сабан, іші қуыс, түкті, жер үсті бүтақтануы да мүмкін.

Жапырақтары-енді, олардың үстіңгі жағы түкті, тілшесі қысқа. Көдімгі тарының гүл шоғыры-сіпсебас. Оның бас білігі түзу немесе әртүрлі дәрежеде бүгілген, ұзындығы да өртүрлі. Одан екінші дөрежелі бүтақтар өсіп шығады, кейінгісінен үшінші дорежелі т.б. Әрбір бұтақ көп жүйелі жарғақты үш масаққабықшалары бар масақшамен аяқталады. Гүл қабықшалары (қауыздары) көп жүйкелі, тегіс, нөзік, жылтыр, ақ немесе түсті, дөнмен жабыспайды.

Кәдімгі тарының тұр тармақтарына жіктелуіне сіпсебастың қүрьыысы негізге алынған (ұзындығы, тығыздығы, ортаңғы біліктщ бағыты, бүтақтардың негізгі біліктен ауытқу дөрежесі, бүтақтардың негізінде жастықшаның бар-жоғы). Кәдімгі тары бес тұр тармақтарына қомақты, тармақты, қысылған немесе тығыз, сопак, жөне тұтас-бөлінген (22-сурет, 52-кесте).

Тарының түр тармақтары түршелереге төмендегідеи белгілері бойынша ажыратылады: сіпсебастың түсі (масақ қабықшасының), дәннің түсі (гүл қабықшасының), дөннің үгілгіштігі (53-кесте). Масак, қабықшаларының түсі сабанды-сарғыш немесе қоңыр-күлгін (антоцианды) болады. Гүл қабықшаларының түсі-ақ түстен қараға дейін. Тарының негізгі түршелерінің дөндері гүл қабықшаларымен тығыз жабысқан, күшпен ажыратылады. Антоциан түсті тары түршелері антоциан түсті емес түршелерінен "суб" жүрнағын жалғау арқылы анықталады.

Пайдалануга рұқсат стілген тары сорттары Орташа мерзімде пісетіңцер:

Саратовское-3. Оңтустік-Шығыс АҒЗИ-да шығарылған, түршесі-сангвинеум, қуаңшылыққа өте төзімді, шашылуға төзідці, өсівдіктерінің сақталуы жоғары деңгейде, жапай шашақтануы жөне пісуімен ерекшеленеді. 1000 тұқымның массасы 6,8-7,2 г, 1981 (4,6,7,9).

Саратовское 6. Оңтүстік Шығыс АҒЗИ-да шығарылған, сангвинеум түршесіне жатады, жапырылуға тезімді жөне шашылуға орташа төзімді, қара күйеге жоғары төзімділігімен ерекшеленеді. 1000 дәннің массасы 7,2-9,3 г., 1985 (1,2,3).

Омское 11. Сібір АШҒЗИ-да шығарылған, 1994 (12); Старт, 1981 (2).

Ортадан кеш пісетіңцер:

Уральское 109, 1981 (6); Шортавдинское 7,1994 (1).