§ 31. Моғолстан (ХІV ғасырдың ортасы – XVI ғасырдың басы)
Шағатай ұлысындағы саяси жағдай. Шыңғысханның екінші ұлы Шағатайдың иеліктеріне Шығыс Түркістан, Жетісудың үлкен бөлігі мен Мауараннахр енді. Оның басты қаласы Іле алқабындағы Алмалық болды.
Барлық ортағасырлық деректерде Шағатай қатал адам ретінде сипатталады. Шағатай өз ұлысын көркейтумен белсенді түрде айналысты. Мәселен, оның бұйрығы бойынша, Үрімші арқылы Шығыс Түркістанға жол және Іле алқабында тау асуы салынды. Ол үшін құз-жартастар тесіліп, ағаштан бірнеше көпір салынған. Көпірлердің кең болғандығы соншалық, олармен екі арба қатарласып жүре алған.
Шағатай ұрпағы Кебек хан (1307-1326 жылдар) билік еткен тұста хан есімі жазылған күміс теңге айналымға енгізілді. Бұл теңге кебек деп аталды. Кебек хан қалаларды қалпына келтіріп, иеліктерді біріктірді. Оның тұсында мұсылман мәдениетінің дәстүрлері орныға бастады. Кебек көшпеліліктен қол үзіп, Мауараннахрға қоныс аударды. Жетісу мемлекет орталығынан шет аймаққа айналды.
Тайпа және ру ақсүйектерін өз жағына тарту үшін Кебек хан елдің басқару жүйесін қайта құрды. Бұл жүйе бойынша мемлекет Шыңғысхан ұрпақтары басқарған әкімшілік билік түмендерге бөлінді. Оларды түркі-монғол ақсүйектері басқарды.
ХІV ғасырдың ортасында Шағатай хандығы екі жеке мемлекетке бөлінеді. Шағатай ұлысының батыс иелігі - Мауараннахрда Шағатай ұрпақтары өз үстемдігін жоғалтып, билік түркі-монғол ақсүйек қауымына (әмірлерге) өтеді.
Шағатай хандығының шығыс аймақтарында жағдай басқаша дамыды.
Моғолстанның құрылуы. Мемлекеттің шығыс бөлігінің әмірлері жоғары билікті бірден басып алмай, хан тағына Шыңғысхан ұрпағын отырғызды. Бұл туралы Мұхаммед Хайдар Дулати анағұрлым толық деректер келтіреді. Монғол мемлекеттеріндегі дәстүр бойынша тек Шыңғысхан ұрпағы ғана хан тағына отыра алатын. Сол себепті дулат тайпасының басшысы, аса қуатты әмір Поладшы, шығыс аймақтардың ең беделді әмірі ретінде өзін хан деп атауға батылы жетпей, таққа Шағатай ұрпағы Тоғылық Темірді (1347-1363 жылдар) отырғызды. Тоғылық Темір Моғолстан билеушілері әулетінің негізін қалады. Өкілдерін хан жасаған дулат әмірлері елдегі негізгі саяси күш ретінде өз билігін нығайта түсті.
Осылай Шағатай ұлысының шығыс жарты бөлігінде ортағасырлық деректерде Моғолстан немесе Моғолдар ұлысыдеп аталған мемлекет пайда болды. Әмір Поладшы тарихқа осы мемлекеттің негізін қалаушы ретінде енді.
Моғолстан «Моғолдар елі» дегенді білдіреді.
Халқы және жер аумағы. Моғолстан халқының құрамында көптеген түркі және түркіленген монғол тайпалары болды.
Моғолстан шегарасы саяси жағдайға байланысты өзгеріп, «7-8 айлық жолға» дейін ұзарды. «Тарих-и-Рашиди» деректері бойынша, ХІV-ХVІ ғасырдың басында бұл Шыңжаң өлкесі, Жетісу мен қазіргі Қырғызстан аумақтарын қамтыды.
Тоғылық Темірдің ордасы Алмалықта орналасты. Тоғылық Темір ханның билігі «бүкіл Моғолстанға» тарағандығы туралы Дулати еңбегінде айтылады. Ол өз билігін нығайту үшін исламды мемлекеттік дін ретінде жариялайды.
Қоғамдық құрылымы. Моғолстанда мемлекеттің басшысы және билік иесі хан болды. Ханға мемлекетті басқаруда дулат тайпасының әмірлері әулетінен шыққан ұлұсбек көмектесті, бұл қызмет мұрагерлік жолмен берілді.
Моғол аңыздарына сәйкес, Тоғылық Темір хан Алмалық қаласына жақын Іле алқабында жерленді. Хан қабірінің үстіне тамаша кесене салынды.
Тоғылық Темірдің мұрагері Ілияс Қожа аз уақыт билік етті. Ілияс Қожаның 1365 жылы «Батпақ шайқасы» кезінде моғол әскерін басқарып, Әмір Темір жетекшілік еткен Мауараннахр әмірлерінің біріккен күштерін талқандағаны белгілі.
Моғолстанның саяси тарихы. XIV ғасырдың 60-жылдарындағы алғашқы Моғолстан хандары Мауараннахрдағы Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіруге әрекет жасады. Алайда 70-80-жылдары Моғолстан билеушілеріне Әмір Темір басқыншылығына қарсы ұзақ та қиян-кескі күрес жүргізулеріне тура келді. Ауыр күрес нәтижесінде моғол ханы Қызыр Қожа өзін Әмір Темірдің боданы деп тануға мәжбүр болды.
Қызыр Қожаның ұлы Мұхаммед хан билігі кезінде (1408-1416 жылдар) жағдай біршама жақсарды. Оның заманында Моғолстан Әмір Темір ұрпақтарынан тәуелсіз болды. Алайда осы кезде Моғолстанның шығыс аймақтарына ойраттар жиі-жиі шабуыл жасай бастады.
