Научная библиотек

Субъекплерш щ элеуметпк ерекеттерш жэне олардын шла жан 
дуниесш тус1ншру тусшухш элеуметтануда логикалык тургыдан болуы 
мумкш, 
яш и 
угымдардын кемепмен пайымдалган жэне таза эмоционал- 
ды болуы ыктимал. Бул жагдайда элеуметтанушынын тусгауше «сез1мд1к», 
элеуметпк эрекет субъекпсшщ ш ш жан-дуниесше «теселу* аркылы кол 
жетед!. М. Вебер бул процесп ез бойынан етюзу деп атаган. Адамдардын 
когамдык емхр! калыптасатын елеуметпк ерекеттердх кайсыбхр денгейде 
тусшу ез релш аткарады. Б)рак, Вебердщ ойынша, элеуметпк процестердх 
логикалык тусш у, оларды гылыми денгейде пайымдау ете манызды. 
Олардын «сез1мддк» денгейде кол жеткен табысын М. Вебер зерттеудщ 
косымша ЭД1С1 репнде сипаттады.
М. Вебер езш щ тусхнупп елеуметтануында кундылыктар проблема- 
ларынан, сонын хшщде мораль, саясат, эстетика, дши кундылыктар 
меселелершен айналып ете алмады. Бул жерде енпме аталмыш кунды­
лыктар жежндеп субъекпнщ саналы турдеп т у с ш т туралы болып отыр. 
в й т к ет олар субъекпнщ кызмеп мен мшез-кулкынын мазмунын жене 
багытын аныктайды. Сонымен бхрге елеуметтанушы да белгав бхр кунды­
лыктар жуйесш басшылыкка алады. Бул онын зерттеушщ барысына жене 
нетижесше сёзс!з есер етед1. М. Вебер кундылыктар проблемасын ше- 
шудщ жолдарын усынды. Неокантшылдар аталмыш кундылыктарды та- 
рихтан да бурын болды деп карастырды. М. Вебер кундылыкты кайсыбф 
тарихи деу|рд!Н калыптасуы репнде, дэуарге тэн мудделердщ багыттары 
репнде карастырды. Сейпп, тарихтан бурынгы деп журген кундылыктар 
тарихка кайтарылды. Кундылыктарды осылайша карастыру — адамдар­
дын санасын, олардын мхнез-кулкы мен кызмепнщ шындыгын тусшдфу 
ушхн аса манызды. Бул М. Вебердщ елеуметтхк ерекет теориясын дамы- 
туда манызды рел аткарады.
М. Вебердщ келеа манызды тужырымдамасы — идеалды типтер. Ол 
идеалды типке теориялык конструкция турхнде керштен дэухрдщ муддеа 
репнде карады. Адамга аса пайдалы осы идеалды модель адамнын емхр 
сурген деухрхндеп муддесщ объективп турде керсетеда. Осыган орай 
идеалды к типтер репнде моральдык, саяси, дши жене сол сиякты баска 
да кундылыктар жене олардан туындайтын адамдардын мшез-кулык жене 
кызмет керхнютерх, олардын мшез-кулык ережелер! мен нормалары, 
сонымен катар елеуметтхк карым-катынас дэстурлер» болуы мумкхн.
Идеалды типтер когамдык куйдш букхл менш — екхмет бвдппшн жаг- 
дайы, тулга аралык карым-катынас, жеке адам жене топтык сана жене т.б. 
сипаттайды. Осынын аркасында олар езшдак ерекше критерийлерге ай- 
налады, соган сейкес адамдардын рухани, саяси жене материалдык емхрхне 
езгерхстер енпзу кажет болады. Идеалды тип когамда орын алган дуние-
50

мен толык сейкес келе бермейш, кейде ом1р шындыгымен карама-кай- 
шылыкка да тусед», сондыктан мунда киялдын да белплер! орын алган.
Калай дегенмен де, идеалды типтер рухани жене баска да кундылык­
тар жуйесшщ озара байланысын керсетумен катар, манызды елеуметтж 
кубылыстар ретшде байкалады. Олар когамдык ом»рде адамдардын ойлауы 
мен м^Иез-кулкына, уйымдасушылыгына максаттылыкты енпзуге ыкпал 
жасайды.
М. Вебер тарихи процесс барысында елеуметок ерекеттщ утымды- 
лыкдережес» артады, бул еаресе капитали змнщ дамуыпан айкын кершед», 
утымдылыктьщ жузеге асуы кукыктык мемлекет тусында болады, кукык­
тык мемлекеттщ ем»р суру* азаматтардын мудделершщ езара ерекет1, ол 
утымдылыкпен толык байланыскан, олар занга, сондай-ак бэрше ортак 
саяси жене моральдык кундылыктарга багынады, кукыктык мемлекет 
баскарушылар мен баскарылатындардын максатгы-утымды жене кунды- 
утымды ерекеттер! непзшде дамиды, алайда, бул ерекеттер тек мол пайда 
табу мотившен туындап, калган нерсенщ берш соган багындырады, деп 
талдап корсето. Мундай утымдылыкты М. Вебер протестант дшш устау- 
шылардын «шаруашылык этикасына* непзделген дей келш, оны ерекше 
капиталист рухпен байланыстырады. Дшнщ бер| де белгш 61 р «шаруа­
шылык этикасын» устайды, ер» адамдар йршшщне кажетп максаттарды 
да белплейд». Алайда, осыган карамастан, дши аскетизмнщ формалары 
ел1 де ер турл» болып келед1. Шыгыс д»ндер»нде — енжарлыкка елжт»ру, о 
дуниелж аскетизм басым. Мундай дш, елбетте, капитализмге тен саналы 
да белсеши кызмет етуге мумк»нд»к бермейд! дей келш, М. Вебер христи­
ан, т.б. дшдерге белсендшк, «»шк» дуние* аскетизм» тен, сондыктан олар 
кудайдын ыркына сейкес адамдарды жерде т»ршшк етуге багыттайды 
деген тужырымга келед».
Капитализмдеп утымдылык идеясын М. Вебер утымды бюрократия 
тужырымдамасымен уштастырады. Бюрократия — капиталист»к утымды­
лыкты »ске асырушы. Утымды бюрократиянын болуынынез1 капиталист»к 
утымдылыктьщ ен жогары кер»н1С» деп багалайды М. Вебер.
Когамнын елеуметок курылымын зерттеуде М. Вебер таптарда бола­
тын объективтж езгешелжтерд» мойындайды. Б»рак ол таптар угымын 
адамдардын экономикалык кауымдастыгы тургысында карап, емгр сти- 
Л1не, 
жалпы намыс, бедел, т.с.с. жейттерге непзделген статус, жай-жаг- 
дай угымына оны карсы кояды. Дегенмен, когамда материалдык жаг- 
дайымен гана ерекшелен1п кана коймай, баска да, айталык, ом1р стил1, 
медениет», санасы, т.б. белг»лер»мен ерекшеленетш елеуметок топтардын 
ом»р сурет»н» мел1м. Осыган орай бул езгешел»ктерд» тубегейл» алып карас- 
тырсак, онда олардын экономикалык ерекшелжтермен салыстырганда
51

екйпш 
катардагы ерекшел1ктер 
екещне 
кез жетмзуге болады. Вебер ста­
тус 
пен тапты 
б
1
р-б
1
рщен 
алшак, ешкандай катысы жок, тэуелаз 
етш 
керсетед!. Нэтижеандетаптар мэселеа, курдел ш п мэземес
еювдш
катар- 
га койылган. Жалпы бул идея каз1рп батыс елдер! элеуметтануында кен 
тараган.
М. Вебер ез енбектершде 
екщет 
билт 
женшдеп 
кезкарасын анык- 
тап тужырымдады, непздедг 
Сейтш, ол еюмет билтн уш турге 
бедщ: 
1) занды 
ек1мет би л т; 
2) 
дэстурл! билж; 
3) 
харизматикалык билж (ха- 
ризматикалык угымы гректщ «хорюма*, ягни кудай берген каб1лет деген 
тусшшн 
бйщред!)1. Зандастырылган 
ещмет 
би лт — когамда калыпта- 
сып, 
емфде басшылыкка алынып отырган тэртштщ зандылыгын мойын- 
дау 
непз!нде курылган бшпктщ турь Ал занды 
бшпктщ 
таза тур1 етш бю- 
рократиялык билйсп алган. Бул жагдайда чиновник жеке адам репнде 
карастырылмайды, керюшше, оны 
белгш 
б1р саяси функцияны аткару- 
шы гана 
ретшде 
карастырады. Сондыктан адамдар чиновникке тулга 
ретшде 
багынбайды да, оны тек нормаларды 
юке 
асырушы ретшде гана 
мойындайды. Дестурл» билж — 
ежелп 
дестурлер, адамдардын занды 
жэйттерше, касиетп деген сешмдерге суйенген, сол двстурлерд1н 
непзщце 
1ске асатын билж. Мысалы, патриархалдык билжте дестур бойынша 
билж 
ер адамнын колына шогырланады. Харизматикалык 
билж 
— тулганын, 
кесемнщ барлык адамдарда болмайтын ерекше сапаларына сенуден туын- 
даган билжтщтур1. Буган делел ретшде М. Вебер 
кершкелдерщ* 
балгер- 
лерд!, баксыларды, согыс батырларын, т.б. келпредГ Мше, М. Вебердщ 
кыскаша елеуметтанулык кезкарастары осылар.
Классикалык кезеннщ элеуметтанушыларыньщ шмдер! мен тужы­
рымдамалары кептеген елдерге тарай бастады. Сондай елдердщ бф| 
Ресей болды.

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: