Научная библиотек

Э. 
Дюркгейм когамдык емфде болатын кубылыстарды индивидуал- 
дыкжене психологиялык тургыдан туашпруге карсы шыкты. Бул кезка­
растар бойынша адамнын мшез-кулкы мен жалпы тарихи пронеси сана­
лы турде угыну, психологиялык факторлар, ягни адамдардын эуестт, 
талаптануы жене мудделер) непзп рел аткарады. Ол езшщ елеуметтхк 
реализм теориясында когамдык кубылыстардын табигатын елеуметпк 
факторлармен<Фусшд1ру керек деп пайымдап, индивидтердщ, елеуметак 
топтардын жене елеуметпк институттардын езара ерекет ету жуйеа 
ретшдеп когам адамдардын мшез-кулкына, олардын сан салалы кызметше 
талдау жасаудын туп-терюж, бастауы болады деп санады. Мунда елеу- 
метпк орта улкен рел аткдрады. Дюркгеймнщ елеуметпк реализм кезка- 
расынын непзп ережелер1 осылар.
Дюркгейм «социологизмшщ» басты принцип! мен ерекшелт — онын 
елеуметпкп елеуметпкпен туащирушде ед1. Бунын меж — кундылык­
тар мен идеялардын елеуметпк нормаларда жузеге асуы мен елеуметпк 
реттеушшктщ туткасы на айналуында. Калы пт ы жагдайда сырткы елеу­
метпк детерминация адамнын кунды багдары аркылы юке асады. Норма­
лар мен кундылыктар елеуметпк кубылыстын, жалпы эмпирикалык емгр- 
дщ ек> жагына айналады. Элеуметак нормалар елеуметак факторлар 
сиякты межбур ету сипатында болады, ягни адамды солардын мазмуны- 
на сейкес ерекет етуге куштейдь Дюркгеймнщ гылыми айналымга кунды­
лыктар жене кунды багдарлар угымдарын енпзуше байланысты онын 
елеуметтануынын жана кырлары кершдк егер де сырттан есер етшетш 
межбур етуге суйенбей, когамнын адамгершшк беделше, адамдардын 
адамгершшк касиеттерш жетшдфуге кежл белшетш болса, елеуметак 
нормалар да согурлым тшмд1 болады.
Э. 
Дюркгейм елеуметтанудын гылыми едютерш дайындауды колдау- 
шылардын 
61
р! болды. Мундай едю кезшде байыптылык, ягни когамдык 
ем
1
рдеп кубылыстарды туанш руде катан логикалык ед
1
С сакталу керек, 
дейш ол. в зш е дейш плердщ непзш ен алганда когам дамуы туралы ойша, 
д ер е к а з теориялар жасауга кеп кеш л бел ген ш жене олардын елеум етак 
факторларды зерттейтш гылыми ед!с ез
1
рлеумен аз айналысканык айта 
келш, елеуметтанудын едюш дайындауды колга алады. Онын т к ф ш ш е , 
елеуметтану — елеум етак факторлар туралы гылым. Бул дегешм13 — адам­
дардын ужымдык санасы калыптастырган саяси, кукык, мораль, шни жене 
баска да идеялар, нормалар мен кундылыктар жене жекелеген индивид- 
терД
1
осы идеялар, нормалар мен кундылыктарга сейкес калыптастыруга 
межбур етуш ш к.
Адамдардын кундел1кп ем1рде кже асыратын идеялары мен рухани 
кундылыктарын елеуметак кубылыстардын сонгы себептер! ретшде
43

карастырады. Олардан кез келген 
элеуметтж 
эволюииянын кайнар кезш 
кэред!. Энпме ужымдьж сананын 
керййш 
репндеп идеялар мен рухани 
кундылыктар туралы болып отыр.
Жеке адамдарга катысты элеуметтж нормалар, кундылыктар жэне 
эзге 
де когамдык сананын керш1стер1 объективп емхр суред]. Эрб
1
р адам 
калыптаскан 
бейшш 
61 р саяси, кукыктьж, моральдык жэне баска да нор- 
маларга, 
кундылыктарга жэне элеуметпк нускауларга 
кез1гедх. 
Адам болса 
оларды менгеру1 кажет жэне кунделжп емхрде юке асыруы ягшс. Осыган 
байланысты Дюркгейм 
элеуметтж 
фактшердщ 
ею 
непзп белплерш кер- 
сетедк жеке индивидтерге катысты олардын объективлк 
эмйр сурут 
жэне 
олардын адамдарга мэжбур ету ыкпалы. Осылар аркылы Дюркгейм 
адамга элеуметпк 
йршщйс 
иеа деп карайды, онын дамуы мен кызмеп 
элеуметтж нормалар мен жарлыктардын ыкпалымен журед!. 
Элеуметпк 
фактшердщ 
ортак рухани табигаты жэне мэш бар. Олардын бэр! топтык 
немесе букаралык сананын 
кэргаюг. 
Олар адамдарга уйымдаскан саналы 
ыкпал етед» жэне 
элеуметтж 
институттар, сонын 
ш ш де 
кукыктык, 
дши, 
т.б. аркылы жузеге асады.
Дюркгейм когамдык бол мыс формасы немесе когам курылымы мен жеке 
«материалдык» бел1мшщ формасын карастыратын элеуметтж морфо­
логия деп аталатын факпш ужымдьж сана немесе тусшжке карсы койды.
Морфологиялык фактшер — «материалдьжты» когамнын сандык 
аспекпсш, онын субстратын, ал ужымдьж сана рухани, саналы аспект! 
болып саналатын «ужымдьж тусшнеп* курайды.
Сэйтш, 
Дюркгеймнщ 
элеуметпк фактшер женшдеп шм^нде котам 
мен тулганын эзара 
эрекетш тусшуге мумювдж беретш 
кажетп, маныз­
ды 
ережелер калыптаскан, топтык, ужымдьж сананын 
рэш 
керсеплген 
Осынын бэр! элеуметтанудын гылым 
ретшдеп 
шынайы 
пэш 
болып 
саналады.
Дюркгеймнщ 
когамда болатын Кдпыптылык пен патойогиянын 
взге- 
шелжтер! туралы, элеуметпк аурулар жэне оларды жоюдын жолдары 
жешндеп Ш1мдер1 аса манызды. Калыпты жэне патология когамдагы 
келенс
!3
кубылыстарды, сонын ишнде кылмыстарды, дагдарыстарды, т.б. 
интерпретациялауда колданылган. 
Дюркгеймшч 
пж!р! бойынша, нор- 
мальды — бул элеуметок организм 
ретшдеп 
калыпты 
вм!р 
суру жагдайы- 
нан келш шыгады. Кылмыс жэне баска да элеуметок аурулар когамга 
зиян келпрш, жат кылыкка ушыратса да, калыпты болып саналады, ейт­
кеж олар белгш бйр когамдык жагдайда |рге тепкен жэне пайдалы да 
кажетп 
когамдык катынастарды колдап отырады.
031
кен турде колданып келген онын калыпты тусш ш Дюркгейм- 
Д1 кутпеген корытынды жасауга, кейде релятивизмге экеп соктырды.
44

Мысалы, кез келген когамда кездесетш кылмысты ол калыпты кубылыс 
ретшде карастырды. Кергсшше, XIX гасырдынсонынла езш-ез! елпрунп- 
лердщ санынын артуы жоне экономикалык дагдарыстын кейб|р типтер! 
патологиялыкдеп сипатталды. Когамнын калыпты калпын жоспарлы эко­
номиканы и дамуы жене енбек катынастарын нормативпен реттеуден ту- 
ады деп тусшд1рд1.
Сонымен катар елеуметпк саулык, Дюркгеймнш пшр1 бойынша, 
индивидтщ, ужымнын немесе когамнын ем1рлж куштершщ калыпты да- 
муында, олардын орта жагдайларына бей1мделу кабшеттершде, оларды 
ез дамуларына колдана бшушде. Когамнын ламуына жене адамдардын 
турмыс жагдайын жаксартуга ыкпал ететшдердш бор! пайдалы жене 
кажетп деп танылуы керек. Когамнын ауруы онын кез келген саласында 
пайда болуы мумкш. Егер когам тутастай ауру болса, оны ембебап емдеу 
кажет. Дюркгейм когамнын моральдык жене саяси сауыгуына улкен ма- 
ныз беред!.
Когамнын калыпты емес калпына аномия жатады, бул — индивид­
тердщ мшез-кулкын накты моральдык реттеу едгсшщ болмауынан калып- 
тасатын когамдык жагдай. Дюркгейм аномияны туиншруш елеуметт^к 
функциялардын арасын реттеп отыратын ережелердщ оз^рленбеушен 
1здест1рд1. Ол реттеуге кенбейтш бесекелеспктщ, таптык шиелешстердщ, 
ескшпл енбектщ жене жумысшы куштершщ деграданиясынын болуын 
ощцрю пен енбек бешшсшщ жедел турде аскынатын сыркаты ретхнде 
аныктады.
«Калыпты емес формаларды» жоюда Дюркгейм шиелешстерд! бей- 
61т жолмен шешуш, курес пен бесекелестжт1 кощлге сыйымды молшер- 
де бэсендетущ, таптар катынастарын катан реттеуии ережелер жинагын 
шыгаруды, ед1легплжт1 жене тенджп енпзущ усынды.
Дюркгейм когамдык кубылыстарды зерттеуде, елеуметпк фактйперд! 
тусщщруде себептж жене функционалдык талдауды елеуметтанулык 
зерттеудщ манызды едки етш карастыралы.
Себептж туашпрудщ м е т — елеуметпк кубылыстын елеуметтж ор- 
тага тоуелдшпне талдау жасауда.
Функция угымын Дюркгейм биологиядан алады, ол бойынша физи- 
ологиялык процесс мвл1меттер1 мен организм кажеттшпнщ арасында 
сайма-сай келетш катынастар бар. Осы ережеж ол елеуметпк терминге 
айналдырып, елеуметтж кубылыстын немесе институттын функциясы — 
институт пен когамнын кейб1р кажеттшктершщ арасындагы свйкестж- 
терд1 женге салу, деп тусшд1ред1.
Дюркгейм социологизмшщ айкын коршюшщ бгр» — онын дш тужы- 
рымдамасы. Дшнщ шыгу коздерш ол когамнан (здеуш усынды. Австралия
45

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: