455
шүбәсі қалмады» (II, 182). «Осындай қастарға сөзім өтімді
болсын
және де
ептеп мал жаюға күшім жетімді болсын деп
қызметке, болыстық, билікке таластық» (II, 159). «Көшеде шу-
лап
және
жылаған көп» (I, 268).
Сөйтіп, бұл талдаулардан XIX ғасырдың екінші жарты-
сында қазақ тілі грамматикасын зерттеушілердің қазақ тілінде
бірыңғай мүшелерді немесе сөйлемдерді байланыстырушы
жалғаулық шылау (орысша
и
союзының орнына жүретін) жоқ
деген пікірлерінің
78
шындыққа жатпайтындығын байқаймыз.
Сірә, бұл зерттеушілер сын есімнен болған екі бірыңғай
мүшенің арасындағы жалғаулық жайында айтқылары келген
болар. Шынында да, қазақ грамматикасы нормасында сын
есімнен болған бірыңғай мүшелердің арасында
мен
(<
менен)
жалғаулығы қолданылмайды, ал оларды
және
жалғаулығы
арқылы байланыстыру қазірдің өзінде сирек кездеседі де жа-
санды, кітаби сипатты болады
79
.
Және
сөзінің жалғастырушылық қызметі Абай тұсында
бірыңғай мүшелерден гөрі, сөйлемдердің арасында айқын
сезіледі. Ауызекі тіл мен ауыз әдебиеті тілінің құрмалас сөйлем
жасаудағы негізгі амалының бірі – паратаксис болса,
және
сөзі екі сөйлемнің жігін айырып тұратын белгі ретінде келеді.
Революцияға дейін араб әрпімен шыққан кітаптардағы ешбір
тыныс белгісі қойылмаған жазуларды басқа транскрипцияға
көшіріп, сөйлем жіктерін айырған кезде, айыру белгісі ретіндегі
және
сөзі кейде бір құрмалас сөйлемнің ортасында қалып,
кейде жеке сөйлемнің қасына шығып кеткені байқалады.
Әрине, «айыру белгісі қызметінде тұрған
және
сөзінің орны
қайткенде де тұрақты болуы керек» деп түсінуге болмайды,
дегенмен оның жаңа сөйлемнің басында келіп қалатын факті-
сінің өзі
Достарыңызбен бөлісу: