Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

396
қалғанша» ұлт мүддесіне арнаған осы бес арыс: Арқада Ахаң мен Жахаң, 
Шығыста Әлихан, Түстікте Мұстафа, Батыста Халел – шын мәнінде 
халқымыздың Ояну дәуірі туғызған алыптары екені рас.
«Өлең сөздің теориясы»
– академик Зәки Ахметовтің алғаш 
рет осыдан 40 жыл бұрын яғни 1973 жылы «Мектеп» баспасынан 
жарық көрген, бұған дейін еш жерде қайта жарияланбаған іргелі 
зерттеуі. Ғалым кітапта қазақтың өлең тілі мен өлең құрылысының 
ерекшеліктері, тіл кестесі, жанрлық өзгешеліктер, қазақтың 
ақындық өнеріне қатысты ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық 
дәстүрлерін анықтап, оның әдеби-тарихи үдеріспен байланысы мен 
заңдылықтарын теориялық тұрғыда қарастырған. 
Томға зерттеу мәтіні 1973 ж. басылым бойынша дайындалды 
және Тәуелсіздік кезең талаптарына сай қысқартылды.
Қазақ халқының сөз өнері, оның сан салалы түрлері ертеден-
ақ зерттеушілердің назарына іліккен. З.Ахметовке дейін әдеби тіл, 
соның ішінде өлең сөзге, өлең құрылысына (шумақ, тармақ, ұйқас, 
т.б.) қатысты теориялық ой-пікірлер Шоқан, Абай, Ыбырай одан соң 
Алаш қайраткерлері Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, 
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Қ.Жұбанов және М.Әуезов, С.Мұқанов, 
Ғ.Мүсірепов, С.Кеңесбаев, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, 
М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, Ә.Тәжібаев, М.Балақаев, М.Дүйсенов, 
З.Қабдолов, Р.Сыздық, т.б. қалам тербеген.
З.Ахметов зерттеуінде ХХ ғасырдың 1960-70 жылдардағы 
қазақ өлеңінің сөз кестесі, өлең сөздің суреттілігі, бейнелік 
сипат-қасиеттері сөз етіліп, сөздің астарлы, ауыспалы мағына 
туғызатын бейнелі сөздерге де назар аударады. Сонымен қатар 
ғалым өлең тілін қарастыруда поэзиямыздың, әдебиетіміздің сөзді 
түрлендіріп, мағынасын өзгертіп, пайдаланудың мүмкіншілігін 
де ашып көрсетеді. Бейнелі сөздерден қазақ тілінің ұлттық бітім-
тұлғасы, өлең тілін дамыту, байыту мәселелерін дұрыс талдауда 
осы өзгешеліктерді зерттеудің, шығарма мазмұнын ашудағы мәнін 
анықтайды. 
Халық санасында берік ұялаған әдемілік, көркемдік жайлы 
ұғым-түсініктермен астасып жатқан барынша жатық, үйірімді 
теңеу, сипаттамалар шығарманың идеялық мазмұнын ашып беру, 
т.б. сол кезеңде айрықша қызмет атқарды.
Ақындардың сұлулық сезімді оятарлық күші бар 
салыстырмаларын З.Ахметовтің теріп алуы әбден орынды, өйткені 
сол кезеңнің мақсаты – «жаңа тұрмыс құрушы, жасампаз» адамның, 
«тас қопарып, жер үңгіп», «аспанға ұшып», «су кешіп», «темірден 
құйып жол салып», табиғаттың шексіз зор байлығын халық 
игілігіне асырып отырған совет адамының еңбектегі ғажайып 
ерлігін қастерлеу болатын.

397
Заман ауысып, тарих көші ілгері жылжыған сайын өзгеріп, 
басқаша сарында естілетін даланың дабыр, үнін ақын әр 
жерде мағынасына, орайына қарай әртүрлі теңеулермен шебер 
сипаттағанын З.Ахметов зерттеуінде мысалдармен түсіндіріп 
отырады.
ХХ ғасырдың 1917-20 жылдарында қазақ ақындары сол дәуірдің 
жемісі болған қазақ совет әдебиетінің, поэзиясының негізгі басты 
тақырыптарының бірі – революцияны, оның қоғам өмірінде, адам 
санасында орасан зор өзгерістер туғызғанын жырлады. З.Ахметов 
зерттеуінде «Поэзия тілінің біздің дәуірімізде өркендеуі» 
тарауында осы тақырыпты жырлаған ақындардың өлеңдерінен 
көптеген мысалдар келтірген екен, біз оны қазіргі Тәуелсіздік кезең 
талаптарына сай қысқарттық. 
Қазақ ақындары революцияны, жаңа заманның қарышты 
қадамын, социалистік дәуірдің екпін-үнін бейнелеп көрсетуге 
айрықша мән берді. Бұл поэзиямыздың бүкіл совет әдебиетінде кең 
тарай бастаған жаңа көркемдік ұғымдармен, тың мағыналы көркем 
бейнелермен толығуына жол ашты, бірақ қазір ХХІ ғасыр. Заман 
басқа, заң басқа.
Мысалы, кітаптағы Жамбылдың: «Ұлы Октябрь – жыр басы, 
Ақындардың арнасы» деген сөздерін, С.Мұқанов, Қ.Аманжолов, 
Сәкен, Ілияс, Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ә.Тәжібаев сынды 
ақындардың өлеңдерінде кездесетін Ленин, пролетариат, 
социализм, партия, коммунизм, альбатрос, колхоз сияқты саясатқа 
қатысты өлең мәтіндерін қысқарттық.
Сол кезеңдегі «жаңарып, жасарған» Қазақстанның бейнесін 
ақындар «Октябрьден бір бала», «еңбек тулы ел», «кеңесті далам» 
деген сияқты сипаттамалармен айқындады. Ақындар жаңа заман, 
дәуір келбетін, социалистік Отан, Ленин бейнесін суреттеді.
С.Сейфуллиннің қазақтың әдеби тілін, өлең тілін өрістету 
ісіне қосқан үлесі туралы С.Қирабаев, З.Ахметов, С.Кеңесбаев, 
М.Базарбаевтың арнайы зерттеу-мақалалары да бар.
З.Ахметовтің С.Сейфуллин поэзиясы туралы жазған мына ой-
пікірлерін тәуелсіздік кезең әдебиеті тұрғысынан қарап қысқарттық 
«Сәкеннің қазақ әдебиетінде саяси-әлеуметтік тақырыпқа жазылған 
сюжетсіз поэма туғызудағы елеулі табысы саналатын «Советстан» 
– сол кезең үшін үлкен жаңалық болғаны тарихи шындық. Поэма 
баяндау, суреттеудегі көркемдік, бейнелілік қасиеттерімен де 
айрықша шығарма.
Поэманың негізгі арқауы – жылдан-жылға нығайып, өркендеп 
келе жатқан совет елі, Советтер Одағы яғни Советстанның бейнесін 
суреттеу. С.Сейфуллин поэмасында Советстанды, Ұлы Октябрь 
революциясының «жемісі» деп суреттеді. Қайта туып, жаңарған 

398
осы елді ақын «адамзатқа теңдік-бақыт есігі», социалистік қоғам 
орнату үшін күресушілердің – «ер-ұланның бесігі» деп сипаттайды. 
С.Сейфуллиннің совет халқының «социализм жеңісі» үшін 
қаһармандық күресін ақындық шабытпен жырлады. Ленин бейнесін 
сурттейтін тұстары қысқартылды. Поэмада ақын «ленинизм, 
социализм, партия» секілді ұғымдардың аса бейнелеп ашып 
көрсетуді қатты құнттаған.
Поэмада Ленин жолы – социализм, коммунизм үшін күрес жолы – 
«жолдың нағыз түзуі», «тартқан жолдың дұрысы» деп сипатталады. 
Ленинизм – «білімнің шын құрышы», жұмысшы тап қолындағы 
күшті қару-құрал боп бейнеленеді.
Ақын Ленин құрған, Ленин бастаған коммунистік партияның 
сарқылмас қуат-күшін шебер бейнелейді. Партияның бар майданда 
– «жерде, көкте, теңізде» – халықты ұйымдастырушы, жаңа заман 
орнату үшін жүріп жатқан ұлы күреске бастаушы екенін айқын 
көрсетеді. 
Поэмада ақын бейнесі де қазақ поэзиясындағы дәстүрлі, 
үйреншікті қалыпта емес, мүлде жаңаша сипатта көрінеді. Рево-
люционер ақын бірде атты әскер қатарында «ұшқыр лектің бұ-
ланы» болып жүрсе, бірде «матрос, бейне альбатрос, эскадрон ный, 
эскадраның ұланы» болып жүреді». 
З.Ахметов «Сәкеннің «Ленин» атты өлеңін: «қазақ поэзиясында 
ұлы көсемнің бейнесін тартымды суреттеп берген тұңғыш лирикалық 
туындылардың бірі» деп бағалайды. Әдебиеттегі Маяковскийден 
басталған сан алуан жанрлық түрлерді С.Сейфуллин әртүрлі қару-
жарақпен салыстырып, метафора тәсілімен бейнелегенін, осы үлгіні 
басқа қазақ ақындары да өздерінше қисындырып қолданғанын 
З.Ахметов «Поэзия тілінің біздің дәуірімізде өркендеуі» атты 
тарауында жан-жақты қарастырған. Бұл сөздердің 1970 жылдары 
«саяси-әлеуметтік мәні» зор болды, қазіргі Тәуелсіздік кезеңде 
басқаша бағамдау керек болған соң қысқарттық.
А.Байтұрсынұлы негізін қалаған қазақ өлеңінің құрылысы 
Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, З.Қабдолов, З.Ахметов 
еңбектерінде ғылыми жалғасын тауып, тереңдей зерттелінді. 
Ғалымдар өлең сөздің теориясына тән жаңа атаулар, пән сөздер 
енгізді және оны теориялық ой-пікірлерімен дәлелдеді.

жүктеу/скачать 3,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: