Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

36
Психология ғылымы – адам өмірінде 
әр түрлі әдеттің алатын орны ерекше 
екендігін, істеген істің жүріс-тұрыс-
тың, демалыстың, яғни өмірдің сан 
алуан саласының қай-қайсысы да бір-
тіндеп ұнамды, не ұнамсыз әдетке ай-
налып отыратындығын, бірақ әдеттің 
де әдеті бар, яғни адамда жарамды 
жақсы әдеттермен қатар жарамсыз, 
жаман әдеттер де болатындығын ескер-
теді. Мәселен, салақтық – жаман әдет, 
одан тәнге де, жанға да пайда жоқ. Осы 
орайда Ы.Алтынсариннің «Салақтық» 
атты әңгімесі жарамсыз әдеттің адам-
ға зиянды екендігін жақсы көрсетеді. 
Кәрім деген жас жігіт жұмысқа ыж-
дағатты болғанмен жуынып, таза жү-
руді білмейді. Ақыры сол тазалыққа 
бейғамдығының кесірінен ауырып, 
қайтыс болады. 
Бала жанының зергері Ы.Алтынсарин 
әңгімелерінің бәрі-бәрі де балалардың 
жас ерекшеліктеріне орай, тілі жеңіл, 
мазмұны тартымды, олардың жан-
дүниесіне әсер етерліктей етіп ірік-
телініп алынған. Осы әңгімелерде мұ-
ғалімдер мен ата-аналардың балалар-
ды әр түрлі ізгі қасиеттерге тәрбиелеу 
мақсаты көзделеді. 
Ы.Алтынсарин көтерген психоло-
гиялық мәнді мәселелердің енді бір 
тобы оның әдістемелік пікірлерімен 
астарласып жатады. Ыбырай жақсы 
тәрбиеші ғана емес, ол сонымен бірге 
тәжірибелі, ой-пікірі озық мұғалім де 
еді. Ы.Алтынсариннің «Қазақтарға 
орыс тілін үйретудің бастауыш құра-
лында» көптеген қызғылықты пси-
хологиялық пікірлер бар. Осы айтыл-
ғанға орай ол бірде былай деп жазды: 
«Әуелі оларға зат есімге ғана жататын 
зат аттарын үйретемін, содан кейін 
заттың сынын көрсететін сын есімді 
үйретемін. Осылардан кейін зат есімді 
олардың сынымен қосып «ақ адам» 
деген сияқты сөйлемдерді құрып үй-
ретемін». Екінші бір жерде ол: «Қа-
зақ балаларына орысша кітаптарды 
оқытуға, оқығандарын түсіндіріп оты-
руға кіріспей тұрып олардың жеке
сөздерді болсын және негізгі грамма-
тикалық ережелерді болсын түсіну 
үшін бірқатар жүйелі әзірліктен өт-
кізу керек болды. Мұндай алдын ала 
әзірлік жасалмаса, оқушылардың тү-
сінігі тым шалағай болып шығады... 
ешбір грамматикалық ереже жайын-
да белгілі бір түсінік алуға оқушы-
лардың шамасы келмей қалады, көпке 
дейін «она» деген сөздің «он» деп, 
«иду» деген сөздің орнына «шел» 
деп, тағы солар сияқты қателер жасап 
жүретін болады». 
Ғұлама педагогтың осы ойларында 
қаншама тамаша психологиялық тү-
йіндер жатыр. Ол шәкірттердің білім-
ді жай жаттап алып, үстірт меңгер-
мей миға тоқып, санасынан өткізіп, 
әрбір сөздің мәніне терең бойлап тү-
сінуін талап етті. Ол мұғалімдерге 
барлық пәнді осылайша жүргізудің 
қажеттігін, яғни К.Д.Ушинскийдің 
тілімен айтқанда оқу жүйесіне барлық 
сезім мүшелерін (көз, құлақ, иіс, т.б.)
қатыстырып, оқушылардың қызығу 
белсенділігін арттыра берудің ерекше 
маңыз алатындығын ескертті. Ол сон-
дай-ақ қазақ балаларының өзіндік 
кейбір ұлттық ерекшеліктерін көрсе-
те келіп, осы жәйтті де оқыту – тәрбие 
ісінде мұғалімдердің үнемі ескеріп 
отыруын қажет деп санады. Мәселен, 
оның өзі қазақ балалары үшін «Хрес-
томатия» құрастырғанда осы жағдай-
ды қатты ескергені байқалады. «Қатаң
тұрмыста өскен қазақтарға, – деп 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: