«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

тазартылған тҥрі пайдаланылады, ӛзіне тән дәмі мен иісі болады, тҥсі сары 
болып келеді. 
Мақта майы шамамен 0ºС-та қата бастайды, қыздырғанда ериді де,
мӛлдір тҥс береді. Оның қҧрамында 33-55% линоль қышқылы болады. 
Кулинарияда кҥнбағыс майының орнына пайдаланылады. Орта Азияда, бізде 
Оңтҥстік Қазақстанда ӛсіріледі. Сонымен ӛсімдік майлары ӛсімдіктердің 
тазартылып, ҧнтақталған майлы дәндері мен жемістерінен еріткіштердің 
кӛмегімен 
немесе 
престеу 
жолымен 
алынады. 
Олар 
тазартылған 
(рафинирование) және тазартылмаған (нерафинирование) тҥрінде 
шығарылады. Тазартылмаған майда әр тҥрлі ілеспе қоспалар мен заттар 
болады. Тағамға қоспалардан ажыратылған тазартылған май пайдаланылады. 
Ӛсімдік майларын салқын жерде, мерзімі 6-айға дейін сақтауға болады. 
Қазақстанда майлылығы жӛнінен кҥнбағыс, рапс, және қышаның 
кӛрсеткіштері жоғары.(21-кесте).
Кҥнбағыс дақылын бір егілген жерге қайтадан егу 7-8 жылдан кейін ғана 
жҥзеге асыруға болатындықтан, ауыстырып егетін егістік жерлерді кӛп қажет 
етеді. Ӛнімділігі жӛнінен суармалы егіншілікте егілетін соя ӛсімдігінің
кӛрсеткіштері жоғары. 
Соя майлық, азықтық және тағамдық бағытта қолданылатындықтан 
оны табиғи-климаттық жағдайға сәйкестендіріп рыноктағы ӛтімділігіне және 
пайдалылығына байланысты ӛсіреді. Ӛздерінің пайдаланылу кӛрсеткіштері 
жӛнінен соя майы-1%-пен жҥгері майы 4,9 % аралығында жатыр. Отандық 
ӛндірілген ӛсімдік майларының сапалары жақсартуды қажет ететіндіктен, 
сапалы майлар импорт тҥрінде басқа елдерден әкелінеді.
21-кесте. Кейбір майлы дақылдардың дәндеріндегі майдың мӛлшері 
№№ Дақыл тҥрі 
Май 
Белок 
Май мен 
белок қосындысы 
1 
Кҥнбағыс 
51-63 
15-23 
66-86 
2 
Рапс 
35-50 
19-31 
54-81 
3 
Қыша 
43-45 
24-27 
67-72 
4 
Соя 
20-24 
37-43 
57-67 
5 
Талшықты 
зығыр 
32-34 
23-25 
55-59 
6 
Софлар 
29-32 
19-20 
48-52 
7 
Мақта дәні 
15-19 
22-25 
37-43 
Қазақстанда кҥнбағыс майын 95,4% халық тҧтынатын болғандықтан,ол 
басқа ӛсімдік майларына қарағанда кең тҥрде ӛсіріледі. Халық жҥгері, зәйтҥн 
және соя майларын ӛте аз мӛлшерде пайдаланылады.(22-кесте). 

Кесте-22 Қазақстан тҧтынушыларының ӛсімдік майларын қолдануы 
Жылдар 
2004 
2005 
2006 
2007 
2008 
Ӛсімдік 
майлары 
159271 
167547 
212711 
237268 
188903 
Кҥнбағыс 
123438 
113854 
141091 
155563 
117218 
Мақта 
28504 
38395 
38269 
27914 
27338 
Сафлор 
5861 
3745 
1352 
1748 
620 
Рапс 
26 
926 
12201 
22918 
20673 
Соя 
490 
9525 
17534 
25704 
20816 
Жҥгері 
697 
500 
786 
1167 
743 
Басқада 
майлар 
255 
602 
1478 
2254 
1495 
Сонымен қатар әлемдегі ӛсімдік майларын ӛндірудің динамикасын 
қарасақ оның оң динамикалық ӛсуде екенін кӛреміз. Соңғы 16-жыл ішінде соя 
майын ӛндірудің орташа жылдық ӛсімі-8%-ды қҧрады, бҧл жағдайда ӛсу 
ҥлесінің кӛлемі 2006 жылы 1990 жылмен салыстырғанда 228,7 % болды, ал 
пальма майының ӛсімі осы кезеңде 327,8% болды. (23-кесте) 
Кесте-23 Әлемдегі ӛндірілетін негізгі ӛсімдік майлары
Ӛсімдік 
май
тҥрі 
1990 1 2006 
1990ж.салы
стырғанда 
2006ж.% 
мӛлшері 
1990ж.жалпы 
ӛндірістегі 
ҥлесі,% 
2006ж.жалпы 
ӛндірістегі 
ҥлесі,% 
Соя майы 
15,7 
35,9 
228,7 
27,3 
29,2 
Пальма майы 11,5 
37,7 
327,8 
20,0 
30,6 
Рапс майы 
8,2 
18,2 
222,0 
14,2 
14,8 
Кҥнбағыс 
майы 
8,1 
10,7 
132,1 
14,1 
8,7 
Арахис майы 3,7 
5,0 
135,1 
6,4 
4,1 
Мақта майы 3,8 
4,7 
123,7 
6,6 
3,8 
Кокос майы 
3,4 
3,3 
97,1 
5,9 
2,7 
Пальмоядрол
ы майы 
1,7 
4,6 
270,6 
3,0 
3,7 
Зәйтҥн майы 1,5 
3,0 
200,0 
2,6 
2,4 
Барлық 
ӛсімдік 
майлары 
57,6 
123,1 
213,7 
100,0 
100,0 

Қазақстанның сырт мемлекеттермен жасаған сауда-саттық нәтижесінде 
2009-жылы сырттан әкелінген ӛсімдік майының мӛлшері 105,9 мың тонна 
болса, сыртқа шығарылған экспорт ӛнім -25 мың тонна. 2004-2009 жылдар 
аралығында импорттың мӛлшері 2,2 есе ӛскен.
Ал 2004-2009 жылдар аралығында ӛсімдік майын сыртқа шығару 1,8 есе 
ӛскен. Сыртқа шығарылған майлардың мӛлшері кең кӛлемде ауытқып 
тҧрғандықтан 2009-жылы 2008-жылға қарағанда экспорт 5-еседен астам ӛскен. 
Бҧл ауытқу сауда-саттық жасайтын тҧрақты кәсіпкерлердің жоқ екенін немесе 
ӛндірілген ӛнімнің сапасының тҧрақты емес екендігін кӛрсетеді.
Ӛсімдік майын қай елден кӛп аламыз десек 1-ші орында Ресей олардан 
келетін май-барлық импорттың 70% -ын қҧрайды, 2-ші орында тҧрақты тҥрде 
Украина содан кейінгі орында Малайзия ( 24-кесте)
Бҥкіл әлемдегі ӛндірілген ӛсімдік майлары бҧл дақылдарды ӛсірудің 
тҧрақты тҥрде ӛсіп келе жатқанын кӛрсетеді. Соңғы 10-жылда олардың 
ӛндірісінің дамуы 54%-ға ӛскен, бҧл ӛсім әлі де жалғасуда. Мҧның себебі 
азық-тҥліктік және тағамдық тҥр ретінде оларға сҧраныстың ӛсуі және 
ӛнеркәсіп саласында мҧнайдан алынатын органикалық жанармайдың орнына 
оған конкурент ретінде ӛндірілетін биодизельдік жанармайдың кең тҥрде 
сҧранысқа ие болуында. 2005-2006 жылдары әлемде дәндік майларды ӛндіру 
402,9 млн тонна болды. 
Майлы дақылдардың ішінде ең кӛп кӛлемде ӛндірілетіні және импорттық 
тҥрде әкелініп халықтың ең кӛп қолданатыны бҧл кҥнбағыс майы, 2-ші орында 
пальмалық май –ол негізінен тамақтық ӛнеркәсіпте кеңінен қолданылады.
Әлемде соя майын ӛндіруде алдыңғы орында Бразилия мен АҚШ алуда,
Ресей -6 орында,Қытай-8 орында. (25- кесте) 

Кесте-24 Әлем елдері бойынша импорт мӛлшері.
2005 
2006 
2007 
2008 
2009 
Елдер 
Ӛндіру 
мӛлшері, 
т 
Қҧны, 
мың 
долл. 
Ӛндіру 
мӛлшері
,т 
Қҧны 
мың 
долл. 
Ӛндіру 
мӛлшері,
т 
Қҧны, 
мың 
долл. 
Ӛндіру 
мӛлшері
,т 
Қҧны, 
мың
долл. 
Ӛндіру 
мӛлше
рі,т 
Қҧны, 
мың долл. 
Россия 
20427,4 
14756,5 30361,9 
22164,5 
34339,7 
42043,4 
72704,0 
119998,6 80814,
8 
71657,4 
Украина 
12897,2 
9585,8 
11918,2 
9344,7 
16227,9 
16544,9 
31178,8 
44242,0 
13192,
5 
11311,6 
Малайзия 
6369,8 
4321,6 
7207,2 
4978,4 
4986,5 
4708,0 
7577,6 
10375,5 
8681,1 9022,5 
Индонезия 13103,7 
9657,9 
1546,0 
1049,9 
2234,7 
2319,7 
4724,5 
6137,2 
1761,6 1846,9 
Иран 
3692,9 
999,6 
2794,3 
760,6 
1887,9 
796,2 
3169,3 
2034,5 
515,0 
410,8 
Испания 
123,9 
167,9 
173,2 
256,3 
252,9 
369,7 
245,2 
1054,8 
347,4 
1368,1 
Молдова 
4249,0 
3529,0 
2857,7 
1775,1 
1446,8 
1197,3 
720,4 
1324,8 
180,2 
199,8 
Турция 
2087,8 
725,3 
220,9 
202,1 
259,5 
234,1 
274,2 
578,0 
144,7 
236,4 
Китай 
647,5 
423,7 
418,6 
293,0 
679,8 
637,3 
171,3 
254,1 
57,0 
46,7 
Италия 
5,1 
27,5 
10,4 
63,0 
37,7 
221,4 
24,7 
182,4 
45,6 
262,5 
Венгрия 
5344,2 
2445,3 
1325,4 
597,1 
14,3 
5,2 
28,3 
13,2 
41,2 
19,7 
Ӛзбекістан 4533,1 
2381,8 
6427,5 
3336,2 
2084,7 
1264,9 
- 
- 
- 
- 

Кесте-25 Әлемдегі елдер бойынша соя майын экспорттау мӛлшері 
2006 
2007
2008 
2009 
Елдер
Мӛлшері 
мың,т 
Қҧны 
млн.$ 
Бағасы 
долл/т 
Мӛлшері 
мың,т 
Қҧны 
млн.$ 
Бағасы 
долл/т 
Мӛлшері 
мың.т 
Қҧны 
млн.$ 
Бағасы 
долл/т 
Мӛлшері 
мың,т 
Қҧны 
млн.$ 
Бағасы 
долл/т 
Әлем 
елдері 
11764,3 
5871,5 499,1 
12416,5 
8904,0 717,1 
12084,9 
12580,9 
1041,0 
... 
... 
... 
Бразилия 
2419,4 
1228,6 507,8 
2342,5 
1719,7 734,1 
2315,8 
2670,7 
1153,2 1593,6 
1233,9 774,3 
АҚШ 
601,3 
360,3 
599,1 
881,1 
726,8 
824,9 
1847,0 
1368,8 
741,1 
1253,6 
1036,0 826,4 
Германия 
323,2 
205,8 
636,8 
198,4 
175,2 
883,4 
299,2 
396,1 
1324,0 328,4 
288,9 
879,8 
Парагвай 
189,4 
88,6 
467,7 
287,0 
207,0 
721,2 
416,9 
488,7 
1172,2 254,7 
204,6 
803,1 
Боливия 
223,8 
118,8 
530,8 
198,5 
138,5 
697,6 
147,7 
172,4 
1167,3 195,8 
155,7 
794,9 
Россия 
1,2 
1,0 
824,7 
5,2 
4,2 
798,7 
40,4 
36,7 
908,7 
161,9 
123,4 
762,2 
Малазия 
720,8 
83,8 
116,2 
457,1 
125,2 
273,9 
176,5 
166,1 
940,8 
113,4 
120,7 
1064,3 
Китай 
117,7 
72,2 
613,0 
65,7 
57,4 
872,7 
133,9 
184,9 
1380,7 69,2 
75,9 
1095,7 
Бельгия 
211,4 
135,9 
642,9 
266,2 
229,8 
863,4 
89,4 
123,2 
1377,8 58,7 
63,2 
1076,2 
Норвегия 
81,1 
46,5 
572,8 
73,2 
56,5 
771,1 
69,4 
82,5 
1188,0 69,1 
54,8 
793,8 
Португалия 56,1 
39,8 
709,4 
67,6 
64,9 
960,9 
68,3 
105,5 
1544,2 37,9 
41,8 
1103,2 
Канада 
17,8 
13,3 
746,4 
29,4 
26,8 
911,1 
51,4 
62,4 
1212,7 44,8 
36,7 
820,4 

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: