Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

237 
«Қорқыт ата кітабының» үшінші нұсқасы туралы қазақ тілінде жарық 
көрген еңбектің бірі түрік ғалымы Ерджан Алкаяға тиесілі [2: 92]. Қазақ тілінде 
одан басқа толыққанды еңбек кездеспейді. Сондықтан, «Қорқыт ата 
кітабының» үшінші нұсқасын зерттеу бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымы үшін 
күн тәртібінде тұрған маңызды мәселенің бірі деуге болады. Сондықтан, бұл 
мақалада «Қорқыт ата кітабының» табылуына қатысты мәселе жан-жақты 
талданады. 
Негізгі бөлім 
Үшінші қолжазба туралы және оның табылуына қатысты мәлімет 2019 
жылдан бері әлеуметтік желілерден бастап, мерзімді басылымдар мен ғылыми 
еңбектерде кеңінен талқыланды. Қолжазбаны Иранның Гүлістан облысы 
Түрікменсахра аймағы Гүнбеди Кабус кентінде тұратын электр инженері Вели 
Мұхаммед Ходжа есімді кісі тапқан [3: 25]. Ол инженер болса да, ескі 
кітаптарды жинаумен айналысатын коллекционердің бірі. Оның қалай тапқаны 
туралы толық мағлұмат ғалым О.Ф.Серткая мен Х.Ұзынташтың зерттеуінде 
және Н.Шахголи, В.Иагһооби, Ш.Агатабай, С.Бехзад есімді зерттеушілер тобы 
дайындаған ғылыми еңбекте жан-жақты баяндалады. Деректерге қарағанда, 
Вели Мұхаммед Ходжа 12 желтоқсан 2018 жылы Тегеранның «Инклап» атты 
кітап базарындағы «Хүнер» деген кітап дүкеніне барады. Оның егесі Сүһейіл 
Раби әуелде дүкенге сирек қолжазба немесе кітаптың түспегенін айтады. 
Алайда, сол жерде тұрғанда дүкенге қолында жұқалтаң ғана кітабы бар бір кісі 
кіріп, оны сатқысы келетінін айтады. Сатушы да оны Вели Мұхаммед Ходжаға 
ұсынады. Ол саудаласа келе, сатып алады. Н.Шахголи бастаған зерттеушілер 
еңбегінде оқиға Вели Мұхаммед Ходжаның сөзімен төмендегідей баяндалады: 
«Қолжазбаны сатқан адам аты-жөнін жария етуден бас тартты. Бірақ, ол 
өзінің Качар әулетінен шыққанын, қолындағы мұраның Качар мемлекетінің 
негізін қалаушы Аға Мұхаммет ханның кітапханасынан қалған жәдігер екенін 
айтты. Бұл кітап әулетінде ұрпақтан-ұрпаққа аманат ретінде сақталып жеткен 
екен. Ол азамат туыстарының қолында отбасы мұрасы ретінде сақталған басқа 
да ескі кітаптардың бар екенін жеткізді. Бұл кісінің айтуына қарағанда, оның 
бір туысында Аға Мұхаммет ханның түрік тілінде жазылған естеліктерінің 
қолжазбасы бар» [4: 150]. 
Зерттеулерге қарағанда, Аға Мұхаммед хан Качар 1781-1797 жылдар 
аралығында Качар хандығын басқарған. Бұл кітап та сол дәуірден жеткен болса 
керек. Кітапты сатып алса да, бұл уақытта Вели Мұхаммед Ходжа оның қандай 
қолжазба екенін білмейді. Ең бастысы, түркі тілінде хатқа түскен еңбек екенін 
аңғарады. Әрі қарай қолындағы мұраның нендей кітап екенін білу үшін 
Тегерандағы бір зерттеушіге көрсетеді. Алайда, ол тексере келе, жазбаның аса 
бір маңызды кітап емес екенін айтады. 
Вели Мұхаммед Ходжа одан соң Гүнбед кентіне қайтады. Онда Сара 
Бехзад есімді кісіге қолжазбаны сканерлетіп, пдф нұсқасын алады. Оның 
нендей жазба екенін анықтау үшін 2018 жылдың желтоқсан айында Америкада 
тұратын Иусуф Азмун есімді зерттеушінің электронды поштасына жолдайды. 

238 
Әуелде И.Азмун файлды аша алмай, жазбаны оқи алмайды. Вели Мұхаммед 
Ходжа бұл жолы файлды Түркияның Анкара қаласында докторантурада оқитын 
Шаһруз Акатабайға жіберіп, оны ашып И.Азмунға жолдауын өтінеді. Ғалым 
О.Ф.Серткая мен Х.Ұзынташ еңбегінде, ол файлды оқыған Ш.Акатабай 
кітаптың «Қорқыт ата кітабының» жаңа нұсқасы екенін аңғарып, «бұл 
қолжазбамен өзім айналысамын» деп айтқанын жеткізеді [3: 26]. Дегенмен, 
И.Азмунның электронды поштасына да жолдайды. Вели Мұхаммед Ходжа 
қолжазбаны Ш.Акатабайға көрсеткеннен кейін ғана «Қорқыт ата кітабының» 
жаңа нұсқасы екенін біледі. Дегенмен, ол кезде көпшілікке жарияланбады. 
Араға бірнеше уақыт салып, яғни, 2019 жылдың наурыз айында Вели 
Мұхаммед Ходжа Қазақстанның Ақтау қаласына бір конференцияға келеді. Сол 
жерде түрік ғалымы Метин Екижимен танысып, қолжазбаның бірнеше парағын 
көрсетеді. Онымен айналысуын өтініп, 61 беттен тұратын қолжазбаның пдф 
нұсқасын электронды поштасына жолдайды. Алғашында бірнеше парағына көз 
жүгіртіп шыққан ғалым Метин Екижи кейін оқимын деген мақсатпен басқа 
шаруаларымен айналысып, шетелге сапарға шығып кетеді. Сәуір айының 
ортасында оралған соңғы жағдайды ол былайша баяндайды: 
«Бір күні жазбаны қайта ашып, алғашқы үш бетіне назар салғанымда 
қызылмен жазылған мәтіннен басқасының бәрі бір үлгіде жазылғанын көрдім. 
Алғашқы бетінен басталатын мінәжат жанрындағы өлеңді оқығанда бұл 
нұсқаны Қорқыт ата жазбаларымен байланыстыра алмадым. Кейінгі беттерінде 
жазылған мәтінде тақырыптардың болмауы, өлеңнің қай жерден басталып, қай 
жерден аяқталатынын табуға қиын еді. Соған қарамастан мәтінді басынан 
соңына дейін оқуға бел будым және соңғы беттеріндегі «Қорқыт ата кітабына» 
ұқсас мәтінді көрмейінше мұны Қорқыт атамен байланыстыра алмадым. ... 
Мәтінді толық оқып бітіргенде іздегенімді таптым. Тақырып қойып, 
түсіндірілмесе де, бұл мәтін Қорқыт атадан жеткен жыр. «Салур Қазанның жеті 
басты айдаһарды өлтіруі» болуы мүмкін? Бәлкім, Қорқыт атаның 13-дастан 
болуы да мүмкін?» [5: 10].
Одан кейін ғалым Метин Екижи қолжазбаны оқуға қызу кіріседі және оған 
шәкірті, ғылым докторы Гүрол Пехливан да үлес қосады. Бұл жұмыстың 
нәтижесі кейін 25-27 сәуір 2019 жылы Түркияның Байбұрт қаласында өтетін 
«Әлемдік мәдени мұра – Қорқыт ата» атты Халықаралық симпозиумға 
дайындайды. Симпозиумнан бірнеше күн бұрын Вели Мұхаммед Ходжаға 
хабарласып, қолжазба туралы баяндама жасайтынын және оны көпшілікке 
жариялайтынын айтады. Сол үшін қайдан, қалай тапқаны туралы толық 
мағлұмат беруін өтінеді. Ғалым Метин Екижи одан: «Есімінің жарияланғанын 
қаламайтынын, әзірше мұның ыңғайлы сәт емес екенін жазды» дейді [5: 11]. 
Дегенмен, ғалым симпозуимда қолжазбаның электронды нұсқасын ұсына 
отырып, жырдың мазмұнын талдайды. Жазбадағы нақыл сөздердің «Қорқыт ата 
кітабының» бұған дейінгі нұсқаларымен үндес екенін, ал, жырдың қазірге дейін 
белгілі 12 жырдан бөлек, яғни, 13-дастан екен дәлелдейді. Осы сәттен бастап, 
ғылыми орта да, жалпы көпшілік те, «Қорқыт ата кітабының» үшінші 

239 
нұсқасының табылғанынан хабардар болды. Осы баяндамаға ғалым Е.Арыкоглу 
былай деп баға береді: 
«Екижи осы баяндамасында: Әуелі, ғылым әлеміне бұған дейін екі нұсқасы 
белгілі «Қорқыт ата кітабының» үшінші қолжазбасының табылғанын 
хабарлады. Екіншіден, бұл қолжазбада кездесетін «Қорқыт ата кітабының» 13- 
дастанын «Салур Қазанның жеті басты айдаһарды өлтіруі» деп атады, яғни 
жырдың атын өзі қойды. Үшіншіден, қолжазбаның табылған жері Түркістан 
аумағы болғандықтан бұл қолжазбаны «Түркістан нұсқасы» деп атаудың дұрыс 
екенін ұсынды [6: 24]. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: