Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

123 
шағының көрінісі. Терек жазушының дамуы туралы басқа кеңістіктік 
белгілермен ерекшеленеді, оның бірнеше семантикалық қырлары бар. 
«Көктерек» әңгімесінің бүкіл сюжеті бойында осы ұғымның антропо-
морфологиясы көрініс табады, өйткені көк теректің бейнесі тіршілік иесінің 
қасиеттеріне ие. Әңгімедегі «терек» ұғымы табиғи табандылықты, батылдықты 
білдіреді және күш, жалғыздық, өткенді еске алу, құпияның куәгері немесе 
қамқоршысы және үмітпен әңгімелесуші, сондай-ақ жақын дос.
«Көк» сөзінің мағыналық мағынасын қарастыра отырып, «көктерек» 
концептісінің қазақ тілінде ең алдымен өмір және жаңғыру ұғымдарымен 
байланысты екенін байқаймыз (көк, көктем, көк шөп / аспан, көктем, жасыл). 
Бірнеше ауыспалы вариациялар бар: көк жекпе-жегі, аспан немесе көк, олар бір 
түсті бейнелейді, бұл біздің халқымыздың тарихы мен дәстүрлерімен 
байланысты. Түстер символикасы қазақтардың ұлттық ерекшеліктері мен 
дүниетанымын көрсетеді. Көк түсі түріктер үшін ерекше, қасиетті, өйткені ол 
Тәңірге табынушылықпен байланысты Тәңір (аспан құдайы) және табиғи 
компонент қазақтардың ежелгі мәдениетінің мұрасы «көк» түсін қолданумен 
ғана аталады. 
«Терек» сөзінің этимологиялық компоненті мен семантикалық мазмұнын 
біз түркі бұтағына кіретін тілдердегі лингвистикалық мәліметтерге сүйене 
отырып 
ашамыз. 
Кавказ 
халықтарының 
«терек» 
флоронимінің 
идеосемантикасы гидроним (атауы бойынша А.В.Суперанская бұл сөздің 
көнетүркі не хун-булғар тіліндегі «терек» – «өзен» сөзінен шыққан деп 
есептейді), «терек» аударғанда – жылдам, тез, буырқанған деген мағынаны 
білдіреді) ретінде қарастырылады. 
Біз бұл туралы келесі деректерді ескере отырып басқа түсіндіруге 
сүйенеміз: көне түркі тілінде, қазақ, қырғыз, қарақалпақ және тува тілдерінде 
(terek), түрікмен (дерек), өзбек (терак), татар (тир|к), хакас және чуваш (tirek), 
башқұрт (tira " k), якут (tirex) лексема терек түркілерге (tirek) ұқсас теректі 
білдіреді, қазақ (tirek), балқар және құмық (terek) тіректі білдіреді [1, 
б.25].Сайып келгенде, жоғарыда аталған барлық сөздердің идеосемантикасы 
бұл ежелгі түркілік терекке «терек» мағынасында оралады деп айта аламыз, 
бірақ ол «тірек, қолдау» ұғымымен тығыз байланысты.
 
Терек
сөзінің пайда болуының барлық мүмкін анықтамаларын қарастыру 
барысында онымен туыстас 
бәйтерек
сөзін атап өткен жөн. Бұл атау 
қорғайтын, біріктіретін және қолдайтын өмір ағашы мағынасында 
қолданылады. 
Ежелгі халық аңыздарында бұл туралы айтылады. әлемдік бәйтерек ағашы 
бүкіл аспан әлемін қамтиды, оның тамырлары Жердің барлық қабаттарына 
еніп, ғаламның орталығына жетеді. Пирамидалық теректің жоғарғы жағында 
сиқырлы құс өз ұясын тігеді. Самұрық, оның алтын жұмыртқасы – өмір мен 
үміт сыйлайтын күн. «Бәйтерек» бұл мемлекетті бейнелейтін, өзінің тарихи 
тамырларын сақтаған, берік тірегі бар жас, күшті, болашақ өркендеуге ұмтылып 
өсіп келе жатқан ағашты білдіреді. 
 

124 
Бәйтерек
көшпенділердің Ғалам туралы ежелгі түсініктерін айшықтайды, 
Астана қаласының архитектурасының мифологиясымен тікелей байланысты.
Бұл ескерткіш ұлттық идеяның негізі болып табылады. Еліміздің көптеген 
облыстарында Бәйтеректің шағын көшірмелері шыққаны кездейсоқ емес. 
Зерттеушілер Байтерек ежелгі қазақтардың дүниетанымының мүсіндік көрінісі 
екенін атап өтеді. Осыған ұқсас дүниетанымдар, айтпақшы, Иггдрасиль шаған 
ағашына (ясень) табынған викингтерде де болды.
 
Төлен Әбдіковтің «Көктерек» әңгімесіндегі терек бейнесі де сондай 
шамада иррационалды және илаһи ұғымдарды қамтиды, антропоморфты да 
саналады. Бұл әңгімедегі ағаштың сипаттамасы дәстүрлі түрде автор атынан 
берілген. Біздің жағдайымызда тіршілік ету ортасы керемет өзіндік ерекшелікке 
ие ұлы көшпенділер даласы екендігі белгілі. Теректің жоғарыға ұмтылған асқақ 
бейнесі ұлттық дүниетанымның дамуындағы белгілі бір көріністі танытады. 
 
Шығармада тәу ететін, зиярат ететін киелі орын ретінде сипатталады:
«Төбесі көк тіреген көк терек. Көк терек біздің балалық шағымыздың сәні 
еді. Сонша қиырдан көрінетін, төңірегінде тал-шыбық жоқ, жалғыз ағаштың 
қасына келгенде, түбіндегі саядан әлдебір жан рахатын сезгендей боласың. 
Көктеректің әсері басым: одан зәулім, одан жалпақ, одан киелі ағаш жоқ. 
Көктерек жерге өсіп тұрған ағаш емес, адамдар мінәжат қылатын әулиелі 
мазар ия мешіт секілді»
[2, 364 б.]. 
Осы үзіндіде «терек» концептісінің қасиетті құраушысы туралы автор 
идеясын нақты тұжырымдалады. Көк терек кеңістік бейнесі ретінде зиярат 
ететін киелі орын, өйткені ол далада жалғыз тұрды. Даланың көлденеңдігі мен 
теректің вертикалдығы арасындағы ажырамас байланыс байқалады. Оның 
қасиеттілігі мен рақымы терең сипатталады.
 
Поэтикалық бейненің құралдары терең мифтік танымды танытатыны
белгілі, олар фольклордан тамыр алады, дегенмен олар ұлттық менталитетпен 
анықталады және қандай да бір халықтың тұрғылықты жерімен байланысты. 
Мысалы, салыстыру үшін қалмақтардың мәдениетінде жалғыз терек (Пурдаш-
бағши) буддистер үшін қасиетті орын идеясын жүзеге асыратындығын, 
қонақтар үшін басты назар аударарлық орын болып табылатындығын және 
аңыздармен көмкерілгенін келтіруге болады.
 
Бұл терек жүз жылдан астам уақыт бойы өмір сүріп келеді және ол 
кемерлермен, намаз жалаушаларымен айнала қоршалған. Ағашты осылай қадір 
тұтуды заманауи әдебиеттен де байқауға болады. Атап айтқанда, Джордждың 
Р.Р.Мартиннің «Мұз бен от әні» романдар циклінде, онда бұл бейне киелі 
сакральды мәнге ие және кейіпкерді уақыттың әртүрлі үзіктеріне сапар 
шектіріп, ол тақтың да бір түрін білдіреді және ойлануға арналған орын 
саналады. Әртүрлі мәдениеттерде «ағаш» концептісі қасиетті немесе сиқырлы 
болып саналды.
 
Ағаштардың сиқырлы күшіне құрметпен қарау оларда құдайлар мен 
рухтар өмір сүреді деген қарабайыр сенімдерге негізделген. Жанды 
ағаштардың символизмі еуропалық фольклорда, адам бейнесінде – ағаш немесе 
жасыл адамда сақталған. Қиял-ғажайып ертегілерінде ағаштар қорғап, 

125 
тілектерді орындай алады және жөндей алады, сондай-ақ кедергі келтіретін 
қорқынышты, тіпті жын-перілер бейнесінде де көрінеді.
 
Төлен Әбдіктің әңгімесінде теректің астында адамның жаны тынышталып, 
рахат тауып, рухани өрлеу, жақсы көңіл күйге ие болды. Ол екіұдай сезім 
тудырды: қорқыныш пен қуаныш. Ағаш басына шығу арқылы бала өз 
қорқынышын жеңіп, жеңісті сезінеді. Ағаш балалардың ойындары үшін жалғыз 
орын жай болып қана қойған жоқ, ол құрметті және әр адамның жүрегінде 
киелі, құрметті және маңызды бейне ретінде сақталатыны сөзсіз.
 
Тіпті қураған соң да ол өзінің құндылығын жоғалтқан жоқ, өйткені ол 
бүкіл дәуірді бейнелейді: 
Жiңiшке бұтақтарына жоламайтынбыз – сындырып 
аламыз ба деп. Себебi үлкендердiң айтуынша, әлде балалардың өздерiнiң 
нанымы, әйтеуiр, Көктеректiң бұтағын сындырсаң, қан ағады екен деген 
лақап бар. Үйткенi киелi ағаш. Киелi ағашты сындыруға, шабуға болмайды. Ал 
шабамын деп ауру болған бiр адам бар. Ол адамды бәрiмiз де бiлемiз; ауру 
екенi де рас. Ауылға қосылмай, жаз бойы жалғыз үй боп отырушы едi 
бейшара
[2, 366 б.].
 
Бұл мифтік идеяның негізінде тамырлары мен бұтақтарымен көлбеу 
(вертикаль) құрылымын құрайтын Әлемдік ағаш бейнесі жатыр.
Дала халықтарының өзіндік ерекшелігі архетиптен шығып, әдебиет 
тарихынан көрініс беретін «терек» концептісін таңдаудан айқындалады. Терек 
осы әңгімеде флоробейне ретінде кейіпкердің рухани ахуалын жеткізіп, 
табиғаттың құрамдас бөлігі арқылы әлемнің сұлулығын көрсетеді. Бұл ағаш 
ұлттық, әлемдік аңыздар мен мифологиямен, Төлен Әбдіктің ғаламдық 
көзқарасымен, авторлық идеямен байланысты. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: