Рецензенттер: тарих ғылымының докторы Кәрібаев Б. Б

208 
V. АЛТАЙ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДІНИ 
СИНКРЕТИЗМ: АЛТАЙ ХАЛҚЫНЫҢ 
ДӘСТҮРЛІ СЕНІМ-НАНЫМДАРЫ МЕН 
ПРАВОСЛАВИЕНІҢ ӨЗАРА ЫҚПАЛЫ 
 
5.1 Алтайлықтардың дәстүрлі наным
-
сенімдері мен 
христиандықтың синкретизмі 
 
Таулы 
Алтайдың 
тұрғылықты 
халқы 
арасында 
христиандықтың таралуы шаманизмді, буддизмді (ламаизмді) 
және исламды, сонымен қатар орыстыңескі дәстүршіл дінін 
ұстанушылардың
қарсылығы жағдайында өрбіді. Бұл жөнінде 
православ миссионерлері өздерінің баяндамалары мен жыл 
сайынғы есептерінде үнемі жазып отырған. Дегенмен, жалпы 
алғанда христиандық(православие) алтайлықтар мәдениетіне 
бірқатар жаңа элементтер енгізді, тіршілігінің бірқатар 
салаларының дамуына әсер етті. Бұған мемлекеттің қолдауы мен 
православ шіркеуінің жергілікті мәдени дәстүрлерге бейімделе 
білу қабілеті сөзсіз ықпал жасады. 
Чолышман миссионері В. Тозыяковтың Алтай және Қырғыз 
миссиялары туралы 1887 жылы жарияланған Есебінде жаңадан 
шоқындырылғандардың православ оқуы мен дәстүрлі білімді 
ұштастыратындары
айтылған. Миссионердің дұға ете білесің бе 
деген сауалына жаңадан шоқындырылған: «Мен дұғаны шама
-
шарқымша оқимын» деп жауап қатқан.Крест тағынған қария 
келесідей дұғаны оқыған:
Кок jылымдый тенерени 
яяган,
Кос чактыгар jылдыстарды
яяган Христос Кутаим!
Ар яманнан мыни аргала
Ак бианын бер
Албатынды аргалап турган 
сен еден, 
Ач уренидимди, аар 
j
уртымды 

209 
Аргала, кайрыла[Отчет... , 12 б.].
Христиан дінінің XIX ғ. ықпалы Алтайда ХХ ғ. туындаған 
және тарала бастаған бурханизмде де көрініс тапқан. Мәселен, 
бастапқы кезеңде «
jарлыкчы
» (бурханизм қызметшілері) дұға 
жасаудың өзіндік ерекшеліктері бар мәтіндерін құраған. Себебі 
құрбандық
шалудан бас тартуға орай алдыңғы кезекке сөз, дұға 
шықты. Дұға жасау кезінде jарлыкчы жетекші рөлше ие болса да, 
оған қатысушылардың барлығы селқос қатысушы күйінде қалған 
жоқ: олар да дұға жасады 
– 
бас иді, куре күнін айналып жүрді, 
дәрет алды және аршын түтетті; яғни дұға жасау ұжымдық 
сипатта өтті. Әр діндәр діни жораға қатысқандықтан, бұл дұға 
жасаушыларды біріктіре түсті
[2,
24 б.]. 
Миссионер М.В. Чевалковтың шығармаларын пайдалану 
арқыоы православиені таратуға көп назар бөлінді. Бұл оқу 
дәстүрлі жанрда жеткізілетіндіктен, оны ұғыну оңайға түсетін; 
онда әулие
-
әнбиелердің тіршілігі туралы әңгімелер молынан 
келтірілетін. Осы мақсатта алтайлықтардың мифтерін 
пайдаланудың қайтарымы зор еді. Діни қызметкерлер
оларды 
інжіл мифтерімен салыстыра отырып, құдай біреу, дін де біреу, 
ол 
– 
православие, тек алтайлықтар оны бұрмалап жіберген деп 
ұғындырды
[3, 3 б.]. Таулы Алтайда жазу мен христиан дінінің 
енгізілуіне қарай Алтай мәдениетінде халықтың ауызша әдеби 
поэзия
дәстүрлерінен бас тарту белең алып, образдар мен 
сюжеттерді ойша қайта қорыту, фольклорлық шығарма 
түрлерінің ерекшеліктері туындады. Христиандық пен пұтқа 
табынушылықтың өзара ықпалы және олардың құндылық 
бағдарлары мен псиологиясыныңерекше жүйесінің жаңа тұлғаны 
қалыптастырудағы
әсерін М.В. Чевалковтың шығармашылығы 
мысалында байқауға болады. 
Зерттеушілердің пікірінше, М.В. Чевалковтың діни 
қызметкер
және миссионер ретіндегі христиандық түсініктері 
оның поэтикалық шығармашылығында да көрініс тапқан. М.В. 
Чевалковтың өлеңдері «Алтай тілінде өлеңмен жазылған 
ғибратты
мақалалар» жинағын құрайды. Бұл өлеңдер орыстың 
рухани поэзиясынан өлең құрау жүйесімен, тілдің өзіндік жеткізу 
құралдарын
пайдаланумен және басқа да айрықша белгілерімен 
ерекшеленеді. 

210 
Христиандық ғибраттар мен өсиеттерден тұратын М.В. 
Чевалковтың рухани поэзиясы түрі жағынан Алтай халық 
эпосының шығармаларымен генетикалық байланыста. Алтайдың 
батырлар эпосының басты композициялық тәсілдерінің бірі 
– 
рефрендердің өте жиі қолданылуы. Эпостағы
жиі қолданылулар 
оның тұрмыста жиі айтылуымен байланысты. М.В. Чевалковтың 
рухани өлеңдерінің негізі ретінде де қайталану алынған. Өзінің 
поэзиялық стилі бойынша М.В. Чевалковтың өлеңдері халық 
өлеңдеріне, мақалдары мен эпосына етене жақын, бастапқы және 
ақырғы 
рифмалары 
бар. 
Бірақ 
халықтың 
ауызша 
шығармашылығының осы ежелгі композициялық тәсілі М.В. 
Чевалковтың авторлық шығармашылығында ерекше мәнге ие 
болады. Оныңөнегелік
-
өсиеттік поэзиясының рефрендері 
алтайлықтарды рухани тәрбиелеу мақсаттарына қызмет 
ететіндіктен, оның өлеңдерінде, әдетте, басты христиандық 
идеялар, негізгі христиандық өсиеттер мен өнегелік ережелер 
қайталана
береді. М.В. Чевалков естігенін санасына сіңіруге 
әдеттенген
оқушыға бағдар ұстайды және қайталауды пайдалана 
отырып, христиандық моральдың терең сіңірілуін және 
қабылданылуын
қалайды. М.В. Чевалковтың еңбектері 
православтық
-
тұрғыда жазылған, оларда діни догматтарға зор 
мән берілген. 
Негізінен 
алғанда, 
М.В. 
Чевалковтың 
поэзиясын 
зерттеушілер 
синтетикалық 
құбылыс, 
Алтай 
халық 
шығармашылығының және христиандық дидактикалық поэзия 
дәстүрлерінің қосылысы ретінде қарастырады. Алтай батырлық 
жанрының белгілері мен рәсімдік игі ниеттер оның өлеңдерінің 
композициясын, ырғағын, рифмикасын, әуенге қанықтылығын 
айқындайды. Содержание, тематика поэзии М.В. Чевалков 
поэязиясының мазмұны, тақырыбы Қасиетті Жазбаның негізінде 
құрылған
орыс дидактикалық поэзиясына негізделген [4, 260 б.]. 
«Кырачы была Анчы» мысалында [«Жер жыртушы мен 
аңшы»] автор отбасыға береке әкелетін отырықшы өмір сүру 
образын, егіншілікпен айналысуды насихаттайды. Бұл 
миссионерлік қызметте көкейтесті мәселе болып табылады. 
Сонымен қатар ол пайдасы мардымсыз шаруа ретінде 
аңшылықтан бас тартуға үндейді.«Аракы была чай» [Шәйдің 
шараппен таласы], «Сыгырган была jалку Бака» [«Сеноставка 
мен жалқау Құрбақа»], «Кöбöлöк биле Адару» [«Көбелек пен 

211 
ара»], «Каргаа» [«Қарға»] секілді шығармаларында автор 
адамның нашар қасиеттерін 
– 
билікқұмарлықты, тәкаппарлықты, 
көре алмаушылықты, қыңырлықты, мақтаншақтықты, қулықты, 
ырду
-
дырдулықты,
құмар ойындарына әуестікті, маскүнемдікті 
келеке етеді. Ол тыңдаушылардың жанына жақын, әрі ұғынықты 
қанатты
сөздер мен мақалдарды, сондай
-
ақ «адамдарға 
жамандық жасама», «мақтаншақ болма», «балаларыңды дұрыс 
тәрбиеле», «ұрыдан аулақ жүр» деген секілді ғибраттарды 
қолданысқа
енгізген. 
Алтайлықтардың мифологиясында христиандықтың інжіл 
әңгімелеріне
ұқсас сюжеттер бар екенін айта кету керек. Мысалы, 
«Дүниенің жаратылуы туралы» аңызда аспан да, жер де болмаған 
кезде бір ғана Ульгень (ойротша 
– 
Курбустан 
– 
Акай) болған. Ол 
аспанды да, жерді де, күллі тіршілікті жаратқан. Алты күнде 
жаратқан соң, жетінші күні ұйықтаған. «Эрлик пен басқа да есті 
тіршілік иелерінің жаратылуы туралы» мифінде Ульгеннің 
алғашқы адам Эрликті саз бен қамыстан жасағаны жөнінде 
әңгімеленеді.Осыған ұқсас жағдайлар «Дүниені топан су қаптауы 
туралы» аңызда айтылған [5, 111
-
126 бб.]. Миссионерлердің 
пайымдауынша, бұл аңыздарда түрлі тайпаларға бөлініп кеткен 
адамзат баласының бірлігі мен уақыт өте келе «жат ортада» 
бұрмаланған ең бастапқы діни оқудың бірлігі байқалады. Бұл 
аңыздар христиан дінінің несториандық түсінігініңкейін 
өзгеріске
ұшыраған сарқыншағы болуы да мүмкін. 
Діни қызметкерлер осындай аңыздарды христиандық 
дүниетаным қалыптастыру үшін дәстүрлі сананы өзгерту 
мақсатында қайта өңдеп шыққан денен көзқарас бар. Адам 
үйреншікті
мифологиялық дүниетанымы арқылы жаңа 
көзқарасты жақсырақ игеруі тиіс. Аңыздардағы христиандық 
элементтер дәстүрлі түсініктермен үйлесім тапты және жаңдан 
шоқындырылғандардың қосарланған сенімінің негізі болып 
табылатын алтайлық синкретизм туындады [6, 116 б]. 
Інжілдің кейбір сюжеттері: құдайдың жерді жаратуы; жан 
туралы түсінік, алтайлықтардікімен ұқсас және, бәлкім, олардың 
ата
-
бабаларының орта ғасырлық тарихымен байланысты болуцы 
мүмкін. Тараудың алғашқы
параграфында көрсетілгендей, олар 
әлемдік
діндермен таныс болуы ықтмиал.Бәлкім, осы ұқсастық 
олардың христиан дінін мойындауына түрткі болған да шығар: 
халық пантеон құдайларының таныс аттарын естіген, ортақ 

212 
белгілер тапқан, соның әсерінен «өзінікі» мен
«басқаға», 
«христиандық» пен «бақсылыққа» айыру шекаралары сөгілген. 
Сондықтан алтайлықтардың дүниетанымы бұрынғы пұтқа 
табыну қалдықтарының жаңадан қауышқан христиандық наным
-
сеніммен біте қайнасуынан туындады. верований. «Сендер кімге 
табынасыңдар деген
сұраққа, деп жазды миссионерлер, 
– 
біз 
олардан көптеген құдайларға табынатындығы туралы жауап 
алатынбыз. Кудай 
– 
біреу, Иисус 
– 
басқа, Никола 
– 
үшінші, 
Христос 
– 
төртінші» [1, 35 б.). Теленгиттер арасында 
Пантелеймон, Никола, Дева Мария әулиелер танымал болды [7, 
87 б.]. 
Алтайлықтардың наным
-
сенімінде синкретизм байқалады, 
сөйте тұра өз құдайлары мен христиан әулиелері бір деңгейге 
қойылады. Дегенмен, шоқындырылған алтайлықтардың 
көпшілігі жалғыз жаратушыға сенген тәрізді. Бұл идея олардың 
дінін ауыстыруды ақтап қалса, екінші жағынан 
– 
ата
-
бабаларының әруақтарына сенуге мүмкіндік берді. «Құдай
-
әке 
дегеніміз 
– 
біздің Уч
-
Курбустан» [7, 86 б.] немесе «барлық 
адамдарда бір ғана Құдай бар, тек сенімдері әрқилы» [1, 19 б.] 
деген шоқынғандардың пікірін әдебиеттен
жиі ұшырастыруға 
болады». 
Пұтқа табынушылыққа қарсы әрекет ету шаралары туралы 
миссионерлік қаулыларда мынадай ұсыныстар келтірілетін: 
«…Шоқынған 
жат 
жерліктер 
ортасындағы 
пұтқа 
табынушылықтың қалдықтары және сарқыншақтарымен 
күрсескен кезде қасиетті апостол Павелдің мысалын басшылыққа 
ала отырып, дана сақтықпен әрекет ету керек: «пұтқа 
табынушылар догматикалық тәубеге келу мағынасын 
мойындайтын дәстүрлерге қатысты ешқандай мәмілеге келуге 
болмайды; ал тек сыртқы немесе ұлттық мәнге ие дәстүрлерге 
келгенде, оларға христиандық сипат беруге тырысып, дұға оқу 
қажет» [8, 83 б.]. Миссионерлік әдебиетте әдет
-
ғұрыпқа келгенде 
келісімге келу мүмкіндігі байқалады. Мысалы, Алтай рухани 
миссиясының 1891 жылғы есебінде былай делінген: 
«шоқынғандар 
мен 
жат 
жерліктердің
мерекелерінде 
айырмашылық жоқ. Әдет
-
ғұрыптарды атқару кезінде дабыл 
ұстаған
бақсы мен кадилосы бар шіркеуқызметшісі
қасиетті 
сумен құрбандықты қатар тұрып аластайды» [1, 51 б.]. 

213 
Ғалымдар
діни синкретизмнің екі түрін бөліп көрсетеді: 
эндогенді және экзогенді. Діни эндогенді синкретизм халықтар 
этногенезі үдерісінде, өзара мәдени ықпалдастық кезінде, 
тайпалардың нақты араласуы барысында орын алады. Экзогенді 
діни синкретизм миссионерлердің «жат дін элементтерін 
сырттан» таңу нәтижесінде орын алады. Синкретизмніңэкзогенді 
түрінде наным
-
сенімнің жаңа жүйесінде ескі көзқарастар 
толықтай жойылмайды, текдіни түсініктерге ұдайы ықпал жасай 
отырып, екінші кезекке сырғиды. Алтайлықтардың дүниетанымы 
Алтай мәдениетінің дәстүрлі бөліктерінен ғана тұрмайды. 
Христиан дінінің элементтері дәстүрлі Алтай мәдениетіне 
бейімделеді. Осының нәтижесінде діни ассимилияция емес, діни 
синкретизм пайда болады. Синкретизмнің экзогенді түрінің 
мысалдары Алтай халқының ауызша шығармашылығын 
зерттеуде көрініс тапқан. «Маадай
-
Кара» батырлар жырында 
Эрлик
-
бий билейтін жер асты әлемін сипаттаған кезде Таулы 
Алтай халқын христиан дініне бұру ықпалы көрсетілген. Басты 
қаhарман Когюдей
-
Мерген өлгеннен кейін жер асты әлеміндегі 
өмірмен
танысады, адамдар мен жануарлардың күнәлары үшін 
жазалануы туралы біледі
[9, 429-
433 б.]. ХІХ ғ. уағыз айтылатын 
алтайлықтарды жиі қызықтыратын миссионерлік сұхбаттардың 
негізгі тақырыбы «өлімнен кейінгі өмір туралы» тақырып екенін 
атап өту қажет. Бәлкім, ол бұл тақырыпқа алтайлық 
дүниетанымда тыйым салынғандығы себепті болған шығар. Бұл 
жөнінде олар әлі күнге дейін тікелей сөз қозғамауға тырысады. 
Дегенмен, бұл сала олардың қызығушылығын туғызатын. 
Алтайлық жазушылардың әдеби шығармаларында осы 
зерттеу тақырыбына байланысты мысалдар табуға болады: 
«Кажы ла куркуреген кукуртке олор турген крестенгилеп, 
jарыжып тургандый, jаныс унле чойо тартып турдылар 
– 
Кайрако
-
он!.. /Әр найзағай ойнаған сайын олар шоқынып, жапа
-
тармағай Кайрако
-
он!.. деп айқай салды [10, 8 б.]. Сырттан алып 
пайдалану және бірте
-
бірте сырттан алып пайдалнаған мен 
дәстүрлінің жымдасуы орын ала бастады.
Түрлі діни жүйелердің діни элементтерінің, әдет
-
ғұрыптарының, табынушылықтарының қосылу, бірігу, өзіндік 
ерекшеліктерге ие құрылымы бар дүниетанымның, дүниені 
сезінудің және әдет
-
ғұрыптылықтың жаңа жүйесінің қалыптасу 
үдерісі
жүріп жатты. Бұл құбылыс халықтар мен түрлі 

214 
конфессияларды ұстанушылар арасында диалогтың даму 
факторына айналды, өзара қарым
-
қатынасты дамытты. Диалог 
ретінде мәдени ақпаратпен алмасудың стихиялық үдерісін емес, 
өзара
түсіністікке саналы түрде бағыт ұстануды айту қажет. Бұл 
дегеніміз тек толерантты және төзімдіболып қана қоймай, өзгені 
сол болмысында түсінуге үйрену, сол арқылы өзіңді де терең 
түсіну. 

жүктеу/скачать 1,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: