Практикалық жұмыс Тақырыбы

Қара бидайдың (Secale L)мынадай белгілері болады. Гүлі – масақ. Масақ сабағы қысқа бөліктерден тұрады. Әр бөлікке бір – бірден масақшалары орналасады. Масақ – екі масақша жабынынан және 2-3 гүлдерден тұрады. Масақ жабындары гүлдердікінен қысқалау болады және үшкірлеу болып, қысқа қырлы болып келеді. Гүлі екі жабыннан (генгуй) тұрады. Сыртқы жабыны үшкірлеу болып сабаққа жалғасады, ол жерде 3-4 жіпшелер болады. Ішкі гүл жабыны екі қырлы және жоғары жақтары шашыраңқы болады. Аталық үшеу. Түйіні қауырсын жарнақты болады. Тұқымы ұзынша, қысқасы сирек, жан – жағы қысыңқы келеді. Дәннің ортасынан ұзынша сызық өтеді.

Дәннің түрі. Қара бидай дәндерінің түрі сары, жасыл, қоңыр және күлгін болып келеді. Бірінші, екінші түсті – сары – сұр, сұрғыш жасыл деп атаймыз. Түстері, шындығында солай болып келеді. Гүл жабындарында дәннің орналасуына қарай үш топқа бөлінеді: ашық тұқымдастар, жабық тұқымдастар және аралықтағылар. Ашық тұқым деп және жабындарынан дән 1/3 көрініп тұрады. Жабық дәнді деп – гүл жабындарынан дәннің тек ғана өзі көрінеді.

Аралық тұқымдарда дән жартылай көрініп тұрады. 1000 дән 28 грамм болса, жоғары, 24-27,9 грамм болса ортадан жоғары, 20-23,9 грамм орта, 16-19,9 грамм – ортадан төмен және 15,9 грамм ең төменгі болады. Жоғарғы салмақты дәнге Таращанский түрі, төменгі – Житинский түрі жатады. Көпшілігінде 1000 дәннің салмағы – орташа немесе өте төменгі болып келеді.Дәннің көлемі мен түрі – ұзыны – 8мм, орташасы 7 – 8мм, қысқасы – 7мм. Түрі – ұзынша, дәннің жуандығына 3,3, сабақша – ұзыны мен көлденеңі қысқа 3,3.

Негізгі көрсеткіші болып бидайдың ылғалдылығы және тығыздығы болып табылады. Олардың мөлшері 14,5 және 3,0 % аспау керек. Негізгі техникалық көрсеткіші болып спирт өндірісінде спирттің шығуына әсер ететін бидайдың крахмалдылығы болып табылады. «Жоғарғы тазалықты «спирт алу үшін дені сау, крахмалдылығы 48 – 57 % бидай ұсынылады.

Бидай – 48 -57

Жүгері – 58 -70

Арпа – 43 – 55

Қара бидай, бидай, арпа, күріш, тары, карақумық, беде, қарасора, қарабас шалғын, жүгері, қызылша және басқа әсімдік тұқымдарын салыстырғанда, олардың сыртқы пішіні, түсі, тағы басқа да белгілері әр қилы екендігі белгілі. Бидай дәнінің сыртында қатты кауызы болады. Қауызды дәннен тұтас сыдырып алу қиын, өйткені бидай дәнінің қауызы дәннің басқа бөлімшелерімен тығыз бірігіп біткен.Тұқымдарды жарнақ санына қарай — дара, қос және көп жарнақты деп үшке бөледі.

Дара жарнақты тұқыммен танысу үшін бидайдьщ дәнін алған дұрыс. Дәннің жоғарғы деп аталатын ұшында көбінесе ақ түсті қалың түкшелер болады, оны айдарша дейді. Дәннің жоғарғы жағына қарама-қарсы ұшы төменгі ұшы делінеді, ол түксіз; оның бауыр жағында ұзынынан созылған сайы бар. Дәннің сай жағын — бауыр жағы, ал дөңес бетін — арқа жағы деп атайды.

3 сурет — Ұзынынанкесілгенбидайдәнініңішкікөрінісі.

Дән бидайдың тұқымы ғана емес, жемісі де, өйткені оның сыртқы қауызы

ғана анатомиялық жағынан алып карағанда, жеміс қабығы болады, ал дәннің қалған бөлімдерінің бәрі тұқым болып тұқым жарнағына жинайды.

Дара жарнақтылардың жемісі тек тұқымньщ сыртындағы қауызы күйінде ғана сақталған. Сондықтан да бидай дәні қауызының кұрылысы күрделі келеді.

4 сурет – Дақылдардың крахмалдылығы