Сондай-ақ Қазақстан ономастикасыны ң тарихи-әлеумөттік мәселелері қарастырылады. Кітап қалың оқырман қауымға арналған
Халықтық, отаршылдық, тоталитарлық топонимика
жүктеу/скачать 5,42 Mb. Pdf көрінісі
|
myrzakhmetov m kazak kalai orystandyryldy
- Бұл бет үшін навигация:
- Мекемтас Мырзахметұлы «Қазақ қалай орыстандырылды»
| Халықтық, отаршылдық, тоталитарлық топонимика
оқтын-оқтын басқыншылық жорықтарынан, әсіресе, Ресей империясы ны ң отаршылдық топонимдерді саналы түрде саяси мақсат көздеп жүргізіп келуінен істен шыға бастады. Істен шығып, іргесі сегілген тек бүл ғана емес, тұтасқан, бір ізге түсіп қалыптасқан рухани-мәдени жүйеміздің бар саласы ұшырады. Х І\/-Х \/ІІІ ғасыр аралығында бір ізге түсіп қалыптасқан, тұтастық тапқан рухани қазынамыздың бар саласының іргесі шайқала бастады. Оны халық- тық топонимдерімізде болған өзгерістер де көрсетіп жатты. Осы өзгерістердің саяси-әлеуметтік аста- рын сергек сезінген ғұлама ғалым Қ. Жұбанов: «... Ресейге қарағаннан кейін, қайта қатынас әлсіреп, қазақ елінің бірлігі ыдырап, қоғам организмдері ұсақталы п, осыған сәйкес қазақтың бұрынғы тұтас мәдениетінің тігістері сегіліп, ұсақталып, жарықшақтанып, бытырауға айналғанын көреміз», - деп, әрі бұл құбылыстың, яғни мәдени тұтастықтың, әсіресе, 1867-1917 жылдар аралығында жоғалуға бет алғанын арнайы түрде атап өтетіні бар. Міне, осы мәдени тұтастықтың бір көрінісі, әрі халықтың тарихи есінің елеулі бір саласы болып саналатын халықтық топонимикада қалыптасқан дәстүрдің де іргесі сегіліп, істен шыға бастауы - Ресей империя- сы жүргізген жер отарымен, көп жылдар бойы сана- лы түрде жүзеге асырып келген саяси-идеологиялық мақсатымен тікелей байланыста жатқан құбылыс болатын-ды. Бірақ Қазан төңкерісі етісімен-ақ В. И. Ленин басшылығымен Ресей империясындағы патш алар мен генерал-губернаторлар, отар- шыл әскери адамдар, патша чиновниктері мен дін иелерінің, кулактардың атына қойылған топоним- Мекемтас Мырзахметұлы «Қазақ қалай орыстандырылды?» дер өткендегі тарихи қалпына шұғыл түрде келтіріле бастады. Бірақ ірі топонимдер өзгертілгенімен, ұлан- байтақ елдегі құжынап жатқан отаршылдық рухта қойылған микротопонимдерге кезек жетпей жатты әрі оған жергілікті халықтың саяси-ұлттық сана- сының пісіп-жетпеуі де өз әсерін тигізіп жатты. Дегенмен осы батыл қимыл көптеген ұлт респуб- ликалары ндағы географ иялы қ жер атауларын өзгерту қимылына алып келді. Қоғамдық санада жариялылықтың алтын күрек желі есіп, тарихтағы ақтаңдақтардың сыры ашы- лып, қоғамымызда орын алған қос қыртысты қайшылықтардың жарқын және көлеңкелі жақтары тұтас қамтыла бастаған соң-ақ көкірек көзіміз ашы- лып, өткенге саналы, сыншыл ақыл көзімен қарауға ойыстық. Бұл құбылыс, тіпті, ақын-жазушылар туын дысынан да орын ала бастапты. Мысалы, Талды- қорғанның Ж аркент өңірінде болып өткен кеңестік дәуірдегі өмір шындығын көркемдік таныммен кесте- леген Б. Нұржекеевтің «Жау жағадан алғанда» (1990) романы - өлке танытушы туынды деп атауға болатын кесек шығарма. Кеңес өкім етінің алғашқы дәуірінде Ресей империясы мен Қытай империясының түйіскен жерінде жатқан Ж аркент өңіріндегі отаршылдық топонимдерді халықтық атауларға қарай өзгертудегі В. И. Ленин бастаған нақтылы саясаттың шет аймақтың өзінде нақтылы жүзеге асу әрекеті сәтті де білгірлікпен баяндалыпты. Жазушы өте нәзік, бірақ саяси астары бар күрделі мәселені, яғни саясат пен топонимикалық құбылыстың тікелей байланыста жататын табиғатын: «14 мартта Түркістан республи- |