Педагогикалық процестiң белгiлерi, сапалары мен қасиеттерi

Бұл процестiң ең кiшi бiрлiгi, одан әрi оны тану сапалық қасиеттерiн жоғалтпай мүмкiн болмайды.

Педагогикалық ситуация педагогикалық шындыққа тән көп жақты болады, нақтылықтан көңiл бөлу (орыны, уақыт, себеп-салдар және пайда болуы, жағдайы, қатысушылардың жас ерекшелiктерi, әлеуметтiк жағдайы, психофизиологиялық ерекшелiктерi, iс-әрекеттiң мазмұны мәнi тәсiлi) барлық жағдайда айқын бола түседi, ңқалыптасудың қас қағым сәтiң арқылы педагогикалық процесс iшiндегi тұлға қозғалысымен дамуын көруге мүмкiндiк туады.

Тұлғаның қалыптасуы даму барысында негiзгi қайшылықтарды жеңуде жүзеге асады. Бiрақ бұл үшiн, бөлiну болған жөн-ересектер (ұстаздар, ата-аналар) распредмечива­нияның қызметiн алады, яғни, әлеуметтiк тәжiрибеде алынған (опредмеченных) iс-әрекет тәсiлдерiн айқындаушы. Сонымен бiрге қозғалыс формаларындагы адамзаттың әрекет күштерi мен қабiлеттерiнiң заттық формаға ауысуы (опредмечивание) жүзеге асады. Тұлғаның iс-әрекет субъектiсiне алмасуы, оқушының даму процесiнде қалай болатындығы көрiнедi.

Белгiлi бiр уақытқа дейiн оқушы өз бетiмен әлеуметтiк тәжiрбиенi iс-әрекетке ауыстыра (распредмечивание) болмайды, яғни мазмұннан iс-әрекет тәсiлдерiн ала алмайды «бұны қалай iстеуге болады»). Сондықтан ол баска «ұстаз-оқушы» жүйесiнiң бөлiгi болады. Оқушы өз бетiмен өзiн-өзi бағалауды қалыптастыра алмайды. Өзiн бағалау басында оның әрекет нәтижесiн басқалардың бағалауы керек. Сондыктан, оған басқа адамдармен қарым-қатынаста болу қажет. Осыдан барып басқа «оқушы-оқушылар» жүйесi пайда болады. Ол бұл алғашқы коллектив сатысы, онда оқушы бiлiмдердi және жаңа әлеуметтiк рөлдердi меңгерiп дайыңдалады, бұл алға қойған өмiрiне белсене қатысуын қамтамасыз етедi (И. Кон).

Барлық мәдени байлықтарды және iс-әрекеттер түрлерiн меңгеру пәндiк оқыту арқылы жүргiзген тиiмдi. Бұнымен тағы бiр жүйенiң пайда болуы байланысты, оған мұғалiм ңсынып ұстаздарың элементi ретiнде кiредi. Сынып ұстаздарының балалардың бастапқы коллективi мен өзара әрекеттерi барысында жоғары деңгейдегi жүйе «сынып ұстаздары», «сынып оқушылары» пайда болады.

Қоғамдық өмiрге оқушылардың қатысу тәжiрибесiн қалыптастыру, педагогикалық процестiң оқудан тыс кеңiстiгiнде көптеген iс-әрекеттер түрлерiн меңгеру барлық оқушылардын өзара әрекеттерiн және ұстаздар тарапынан - басшылық болуын қажет етедi. Сондықтан да мектеп үшiн макро жүйе ңмектеп ұстаздары - мектеп оқушылар коллективiң қалыптасады. Қоғам бұл жүйеге катысты жүйе ретiнде болады, сонымен, «мектеп-окушылар» жүйесiнiң өмiр сүруi қызметi (жағдайының өзгеруi) мектептiң педагогикалық процессi болады.

Педагогикалық процестi қысқаша абстрактылықтан («қалыптасу қас қағым сәтi») бiрiншi деңгейдегi жүйеге «адам» көтерiлу арқылы сипаттау және одан әрi одан да жоғары деңгейдегi жүйелерге көтерiлу жалпы бiлiм беретiн мектептiң олардың типтерiнен тәуелсiз педагогикалық процестiң жүйе ретiндегi бiрқатар белгiлерiн көрсетедi:

    бұл әлеуметтiк жүйе адамдардың өзара әрекеттерi есебiнен өмiр сүредi;

    мектеп педагогикалық процесi көп деңгейлi және поли құрылымдық құбылыс, себебi ол өзiнен кейiнгi деңгейдегi жүйелердi жинайды;

    жүйе тек iс-әрекетпен алмасуда ғана өмiр сүредi: егер ұстаздар әртүрлi iс-әрекеттер, тәсiлдерiне (адам тегi күшiн) оқытса, онда оқушылар, оларды меңгере отырып педагогикалық процестiң белсендi қатысушылары болады, тек қана репродуктивке ғана емес, қайта құру творчестволық белсендiлiкке дайын болады;

    педагогикалық процесте мұғалiмнiң басқару объектiсi оқушылардың iс-әрекетi болады;

    iс-әрекеттiң барлық элементтерi (мақсат, мiндеттер мазмұны және т.б.) жүйелi компоненттерi бөлiктерi сыңары болады, себебi iс-әрекеттiң элементтерiн, бөлiктерiн баланың меңгеруi үшiн әрине, үлкендердiң, ата-аналардың, ұстаздардың iс-әрекетi осыған бағытталуы керек;

    педагогикалық процестегi мұғалiмнiң басқару заты iс-әрекет субъектiлерi арасындағы қатынастар болады, олар арқылы субъектiлердiң өзара әрекетi мен дамуына тиiмдi жағдайлары қамтамасыз етiледi, (бiртұтас педагогикалық процестiң графикалық моделiн қарасаңыз).

Көрсетiлген белгiлер негiзiнде анықтама жасауға болады: педагогикалық процесс оқушылардың бiрлескен ұстаздардың қатысуымен және басшылығымен жүзеге асатын iс-әрекетi, ол әлеуметтiк тәжiрибенi меңгеруге және әрбiр оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағытталған, дамуға және өзiн еңбекте және қоғамдық өмiрде жүзеге асыруға дайын. Бұл анықтамадан педагогикалық процесс оқу және оқудан тыс аймақтарының бiрлiктiгiнiң қажеттiгi туады, ал ол оқушылар үшiн тұлға қалыптасуының басты жағдайы болады және сол процестiң өзiнiң бiртұтастығын көрсетедi. Сонымен бiрге ұсынылып отырған анықтаманың мазмұны бiртұтас педагогикалық процестiң бiрқатар қасиеттерiнде көрсетедi:

    педагогикалық процесс әлеуметтi оның өмiр сүруi, қызмет iстеуi оған қатысушылардың арасындағы iс-әрекеттерiмен алмасуымен анықталады;

    ынтымақтастық оқушы (тек қана ұстаздармен ғана емес, мұғалiмдермен, бiр-бiрiмен де) үшiн әртүрлi iс-әрекеттердiң тәсiлдерiн тезiрек меңгерудiң, яғни педагогикалық процестегi iс-әрекет субъектiсiнiң қалыптасуының жағдайы болады;

    «ұстаздар-оқушылар» жүйесiнiң бiртұтастығы педагогикалық процесс iшiндегi әртүрлi деңгейдегi жүйелердiң өзара әрекеттерi барысындағы мақсат пен нәтижелердiң бiрлiгiмен анықталады;

    педагогикалық процестiң негiзi интегративтiк қасиетiн әртүрлi тектегiлердiң бiрлiгi деп есептеу керек, ондағы үздiксiз өзара қиылыстағы жүйелердiң оқушылар тұлғасының қалыптасуына әсерi iс-әрекет субъектiлерiнiң (ұстаздар мен оқушылардың) қайта құру белсендiлiгiмен анықталады.

«Педагогикалық процесс» объектiсiнiң сапасы оның қасиетi ретiнде көрiнедi, оларсыз педагогикалық процесс өзiндiк ерекшелiктерiнен айырылады:

    белсендiлiк пен қатынастың бiрлiгi, процеске қатысушылардың барлық субъектiлерiнiң ұйымдастырылған бiрлескен дербес iс-әрекеттерi;

    әртүрлi сатыдағы жүйелердiң қызметiнiң арнайы мамандануы;

    субъектiлердiң өзара әрекеттерi нәтижссiнде пайда болатын әртүрлi қарым-қатынастарының жиынтығы.

Педагогикалық процестiң сапалары мен қасиеттерiн қызмет ету жағдайларын объективтi талап етедi. Сонымен педагогикалық процесс, өзiн бiртұтастық ретiнде субъектiлердiң өзара әрекеттегi арнайы ұйымдастырылған iс-әрекеттерiн бөле көрсете алады. Егер әрбiр субъектiнiң жетiстiктерi болса, онда «ұстаздар-оқушылар» жүйесiнiң тұрақтылығымен өзiн-өзi дамыту мәселесi шешiледi.

Зергтеу нәтижесiнде мыналар анықталады:

    қарама-кайшылықтарды қалай болса солай тұжырымдау дұрыс емес, нақтылы педагогикалық процестi жүйе ретiнде олар зерттелетiн объектiнiң мәнiн, ашуы тиiс:

    қарама-қайшылықты ұстаздар мен оқушылар iс-әрекетiн - педагогикалық процестi басты құрамын көрсеткiш ретiнде сипаттау керек;

    қарама-қайшылықтар жүйесiн ғана емес, сонымен бiрге оларды шешу әдiстемесiн негiздеу керек.

Педагогикалық процесстiң мақсаты оқушылар тұлғасын қалыптастыру болады. Демек, бiрiншi және негiзгi карама-қайшылықтар тобы - бұл даму үстiндегi тұлғаның қарама-қайшылықтары. Бұл педагогикалық процестiң қарама-қайшылықтар тобын психологтар жеткiлiктi дәрежеде жақсы зерттеген. Олардың санына Г.К. Костюк келесi қарама-қайшылықтарды жатқызады:

    жаңа қажеттiлiк, мүдделер, ұмтылушылық пен тұлға мүмкiншiлiгiнiң жеткен даму деңгейi арасындағы;

    жаңа ғылымдардың мiндеттерiнен бұрын қалыптасқан ойлау тәсiлдерi мен iс-әрекет тәсiлдерi арасындағы;

    тұлға дамуындағы жеткен деңгейiмен оның өмiр сүру қалпы, қоғамдық қатынастар жүйесiнде алатын, оның орны, атқаратын қызметi арасындағы;

    жақсы жетiстiктерге ұмтылушылық пен қиыншылықты жеңе алмайтындық қорқынышы арасындағы;

    дербестiкке, тәуелсiздiкке ұмтылушылық пен жеке тәжiрибенiң жетiспеуi арасындағы;

    мақсаттылық, стереотиптiк (елiктеушiлiк), тұрақтылық пен ширақтылық, өзгергiштiкке ұмтылушылық арасындағы;

    тұлғаның ерiктi әрекет пен қоғамдық қажеттi iс-әрекет арасындағы.

Өз күшiне деген сенiмдiлiктi оқушы педагогикалық процеске басқа да қатысушылар мен бiрлескен iс-әрекет барысында жеткен жетiстiктерi арқылы алады. Бұл оқушы тұлғасының қалыптасуы ол жүйе болатын коллективтiн дамуымен тығыз байланыстылығы мен анықталады. М.Ю. Красовицкийдiң зерттеулерiнде көрсетiлгендей оқушы коллективiнiң төрбиелiк ролi қоғамдық пiкiр арқылы жүзеге асады, онда қүндылық бағыттың жүйесi белiленедi. Бiрак, керектi тәрбиелiк деңгейдегi қоғамдық пiкiр ұстаздардың аса қадағалаумен қамқорлықтарын талап етедi. Оны қалыптастыру барысында мұғалiм балалар коллективiнiң қалай даму үстiнде екендiгiн, оған дамудың қандай қайшылықтары тән екендiгiн ескерiлмейiнше болмайды.

Олардың қатарына келесi қайшылықтарды жатқызуға болады:

    коллектив мүддесiмен индивидтiң жеке мүдделерi арасында;

    индивидтердiң бiрлесуге ұмтылушылығы мен тұлғаның өзiнiң тәуелсiздiгiне өз еркiмен безбеу арасындағы;

    тұтас ерiктiлiгi мен коллективтiң тәртiбiне бағыну қажеттiлiгi арасындағы;

    коллективтiң талаптары мен тұлғаның тiлектерi арасындағы;

    коллективтегi пайдалы әдеттерiнiң қажеттiлiгi мен формализм қауiптiлiгi арасындағы;

    бастапқы коллектив ұйымының қажеттiлiгiмен топтық бөлiнiп шығуы қауiптiлiгi арасындағы.

Көрсетiлген коллективтiң даму қайшылықтары көптеген жылдар бойы бақылаудың негiзiнде қалыптасқан. Қайшылықтардың алғашқы екi топ қайшылықтарын шешу мұғалiмдердiң оқушылармен бiрлескен iс-әрекеттерiн ұйымдастыру барысында мүмкiн болады. Бiрақ бұнда да мұғалiм пайда болған қиындықтарға назар аудармай болмайтын көредi. Бұл қиындықтар оқушылар iс-әрекетiн ұйымдастырудың мәнi:

    педагогикалық басшылықтың мiндеттiлiгi мен оқушылардың бастамасы мен қайраткерлiгi арасындағы;

    мектептегi iс-әрекеттiң коллективтiк сипаттылығы мен әрбiр оқушының адамға тән барлық өзiндiк қасиетi бар тұлға ретiндегi даму қажеттiлiгi арасындағы;

    коллективтiң қоғамдық мәнi мақсатына байланысы жүйесiн ұйымдастыру қажеттiлiгi мен бiр жастағы