Дәріс 1.
Инклюзивті білім берудің түсінігі мен негізгі принциптері
1 ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ "Инклюзивті білім беру" ұғымы білім беру адамның негізгі құқықтарының бірі болатын және де ол әділ қоғамның негізін құрайтын тұжырымнан қалыптасқан. Барлық оқушылар жеке қасиеттеріне немесе проблемаларына қарамастан білім алуға құқылы [2]. Әлемдік қоғамдастық барлық адамдардың нәсілдік, этникалық, жыныстық, дене, психикалық және басқа да айырмашылықтарына қарамайтын құқықтары теңдігі принципін басшылыққа ала отырып, БҰҰның халықаралық құқықтық актілерінде инклюзивті білім берудің негізгі ұғымдарын бекітті. «Инклюзивті білім беру – барлық дискриминация формасына тосқауыл қоятын, оқушының білім алуындағы әртүрлі қажеттіліктері мен алуан түрлілігін есепке ала отырып, сапалы білім беруді қамтамасыз етуге бағытталған, жалпы білім беруді дамытудың үздіксіз процесі» [2]. Әлемдік заманауи қоғамдастықта жаңа мәдени норма қалыптастыруадам арасындағы айырмашылыққа сыйластықпен қарау және әр адамның даралану құқығын, сонымен бірге қоғам тарапынан оның қандай да бір өзгешелігін, білім алу ортасындағы ерекшеліктерін есепке алу және мойындау. Сондықтан да инклюзивті білім беру оқушының оқу процесі барысындағы әртүрлі қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін, алуан түрлі ерекшеліктерін мойындаудан басталады. Жоғарыда талданған пікірлердің негізінде көптеген мемлекеттерде ерекше білім беруге қажеттіліктері бар балалардың қажеттіліктерін бағалаудың және оқыту барысында қолдауды ұйымдастырудың әлеуметтікпедагогикалық моделі қалыптасты. Ал, ол біздің еліміздегі білім беру жүйесінде осы күнге дейін сақталып келген медициналық және дефектологиялық модельден түбегейлі ерекшеленеді. 1-кесте. Ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларға қолдау көрсету және бағалау моделі БЕҚ бар балаларға қолдау көрсетумен бағалаудың клиникалық-дефектологиялық моделі БЕҚ бар балаларға қолдау көрсетумен бағалаудың әлеуметтік-білім беру моделі «білім алуындағы қиындықтар мен проблемалар баланың бойында қалыптасқан және ол мына ұғымдарға негізделген: «мүгедек, қабілетсіз, ауытқушылығы бар» бағалау –медициналық, ал білім беру-түзету тұрғысына бағытталған [3]. «білім алуында ерекше қажеттілікке мұқтаж бала қиындыққа бейім сондықтан да белгілі бір тосқауылдарға тәуелді. Бағалау- адамның қажеттілігі, ал білім беру- білім алуға қолдау көрсету қоршаған ортаға бейімдеуге бағытталған [3]. 8 Біздің білім беру жүйесінде білім беруді басқару органдарынан, ПМПКдан бастап әрбір жалпы білім беру мектебіне дейін ең алдымен білім берудегі медициналық үлгіден (тәсілден) әлеуметтік үлгіге көшу қажет. Ерекше білім беру қажеттілігі бар оқушылардың сапалы білім алуға құқығын қамтамасыз етуді болжайтын әлеуметтік-білім беру моделін енгізу - жалпы білім беру жүйесіндегі өзгерістерді талап етеді. Бұл барлық оқушыларды дискриминациясыз және кемсітусіз білім алуда тең құқығы мен мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін икемді жүйе болуы керек. Қазақстан халықаралық құқықтық актілермен қатар БҰҰ-ның "Мүгедектердің құқықтары туралы" (2016 жылы) және "Білім беру саласындағы дискриманцияға қарсы күрес туралы" (2017 жылы) конвенцияларын ратификациялай отырып, әрбір азаматтың қандай да бір кемсітушіліксіз сапалы білім алу құқығын қамтамасыз етудің саяси еркіндігін көрсетеді. Конвенцияның негізгі ережелеріне сәйкес Қазақстан барлық деңгейде (мектепке дейінгі, мектеп, ТжКБ ұйымдарында, жоғары оқу орындарында) инклюзивті білім беруді қамтамасыз етуге міндеттенеді.Бұл ретте инклюзивті білім беру жеке алынған нәрсе емес екенін түсіну маңызды, инклюзия бүкіл білім беру жүйесінің принципі болып табылады. Мектеп оқу процесінде қандай да бір себептердің салдарынан оқу барысында қиындықтарға тап болған балалар бар екендігін және олардың нәтижесі ретінде – қанағаттандырылуы қажет ерекше білім беру қажеттіліктер бар екенін қабылдауы тиіс. Инклюзивті білім беру баланы емес, жүйенің өзгеруін болжайды Ол барлық балалар әртүрлі екенін мойындайды, ал мектептер мен білім беру жүйесі барлық оқушылардың жеке қажеттіліктеріне бейімделуі тиіс. .. инклюзивтілік барлығын бірдей етуге ұмтылуды білдірмейді. Оның негізгі компоненті-икемділік, балалардың түрлі жылдамдықпен оқитынын тану, ал мұғалімдерге оқыту процесінің икемділігін қолдау үшін арнайы дағдылар қажет. Көп жағдайда балаларға жақсы, түсінікті, қолжетімді оқыту қажет. Бұл өз кезегінде баланың жеке қажеттіліктеріне, қабілеттері мен даму ерекшеліктеріне сәйкес келетін түрлі әдістерді пайдалануды көздейді.(«Барлығы үшін мектептер. Арнайы білім алу қажеттілігі бар балаларды білім беруге қосу». «Спасите детей» қоры Лондон, 2002 ж) Ерекше білім беру қажеттілігі - бұл әр оқушының оқуы табысты болуын қамтамасыз ету мақсатында психологиялық-педагогикалық әдістермен жүзеге асырылатын оқу үдерісіндегі көмек пен қызмет көрсету қажеттілігі. Жалпы білім беруді дамыту инклюзивтілік принципті негізге ала отырып, білім берудегі құндылықты бағдарлардың өзгеруін болжайды. Инклюзивті білім берудің негізгі құндылықтары оқу үдерісінің барлық қатысушыларына төмендегілерді мәлімдейді: 9 - мүмкіндіктердің алуан түрлілігін кедергілер мен проблемалар емес, ресурстар ретінде қарастыру. Мұғалімнің педагогикалық шеберлігін жетілдіру және оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз ету үшін қоғамдағы толерантты мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеудің ресурстары. Бір оқушының қиындықтарын жеңуге қатысты жұмыс, әдетте, басқа балаларға да пайда әкеледі; - оқу үдерісін оқуда жоғары жетістіктері бар оқушыларға ғана емес, барлық сынып оқушыларына бағдарлап құру; - ерекше білім беру қажеттілігі бар оқушыларды тек мамандармен (логопед, арнайы педагог, психолог, жеке көмекші) ғана емес, барлық білім беру процесіне қатысушылар тарапынан және де бірінші кезекте мұғалім тарапынан қолдауды қамтамасыз ету; - оқу процесінде оқушыға көмек көрсету мәселелерін командалық тәсілмен шешу; - оқушыларға қолдау көрсетуді ұйымдастыру кезінде "кемсітуден" бас тарту. Көмек "инклюзивті білім алушы", "ерекше", "дағдарысты", "инклюзияға жататын" балаларға емес, оқушылар қауымдастығының толық құқылы мүшесі болатын оқушыға көрсетіледі. Кемсіту дисриминацияның көрінісі болып табылады. Ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардың табысты оқуы үшін мектеп олардың жеке ерекшеліктеріне қарай барлық қажетті оқу жағдайлары мен қызметтерін жасауы керек [4]. Сапалы білім алудың жағдайларына халықаралық қауымдастық төмендегілерді жатқызады: - оқушылардың алауан түрлі мүмкіндіктерін қабылдай алатын мұғалім; - білім алушының қажеттілігіне қарай білім мазмұнын бейімдеу; - білім алушының түрлі мүмкіндіктеріне қарай оқу процесінің формасын ұйымдастыру, оқытудың көпнұсқаулығы мен амал-тәсілдерін қолдану; - білім алушылардың жетістіктерін әртүрлі тәсілмен бағалау; - мамандардың көмегі; - жеке сабақтарды жүргізу үшін техникалық құралдармен, оқуәдістемелік құралдармен қамтамасыз ету; - ерекше білім беру қажеттіліктерін барлық деңгейде (орталық, аудан, мектеп) қамтамасыздандыру процесін басқару
3
2-3
Дәріс 2. Инклюзивті білім берудің даму тарихы
Қазіргі таңда елімізде инклюзивті білім беру жүйесіне ерекше көңіл бөлініп, көптеген мәселелер өз шешімін табуда. Соған қарамастан, Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында [1]: «Балабақшалардың тек 20 %-ы, мектептердің 60 %-ы, колледждердің 30 %-ы ғана инклюзивті білім беруге жағдай жасалған. Сапалы инклюзивті білім берумен мектепке дейінгі жастағы балалардың бар-жоғы 28,2 %-ы және ерекше білім берілуіне қажеттіліктері бар мектеп оқушыларының 46,5 %-ы қамтылған. Инклюзивті ортада балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу үшін мамандардың тапшылығы 64 %-ды құрайтынын» мәлімдейді. Бұл дегені, біздің елде жүйенің толықтай енгізілуі үшін әлі де шешілуі қажетті мәселелердің баршылығы.
Инклюзивті білім беру жүйесінің тарихына шолу жасайық. Инклюзивті білім беру идеясының эволюциясында бірнеше маңызды оқиғалар бар. Осындай алғашқы оқиғалардың бірі және инклюзивті білім беру философиясының көрінісі "қалыпқа келтіру" принципі болды. 40 жыл бұрын Скандинавия елдері сілтеме жасай бастады. Осылайша, мүгедектігі бар адамдарға "күнделікті өмір сүруге және қарапайым қоғамдағы өмір сүру жағдайларына мүмкіндігінше жақын жағдайда өмір сүруге" мүмкіндік беретін процесс анықталды.
Инклюзивті білім беруді дамытуға серпін берген келесі екі оқиға 1960-1970 жылдары АҚШ-та болды. Біріншісі - нәсілдік теңдікті жақтайтын азаматтық құқықтар қозғалысының басталуы, екіншісі - 1975 жылы мүгедек балаларды "ең аз шектеулі ортада" оқыту талабын қамтитын мүгедек балаларды оқыту туралы Заңның қабылдануы. Үшінші оқиға 1994 жылы маусымда Испанияның Саламанка қаласында 92 Үкімет пен 25 халықаралық ұйымның өкілдері кездескен кезде болды. Осы кездесуде қабылданған "Саламанк декларациясы" деп аталатын келісім халықаралық қоғамдастықтың барлығына білім беруге деген адалдығын көрсетеді. Декларация барлық үкіметтерді "инклюзивті білім беру принципін заң немесе ереже ретінде қабылдауға, егер басқаша әрекет етуге елеулі себептер болмаса, барлық балаларды қарапайым мектептерге қабылдауға" шақырды. Кейінірек, 2006 жылғы желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 61 сессиясы "Мүгедектердің құқықтары туралы" Конвенцияны мақұлдады, онда қатысушы мемлекеттердің инклюзивті білім беруге қатысты елеулі міндеттемелері қамтылды[2].
Арнайы білім берудің даму барысын қарастыра келе Н.Н.Малофеев[3] бірнеше кезеңдерді анықтайды (1-кесте).
1-кесте. Арнайы білім берудің даму кезеңдері:
Кезең Уақыт аралығы Қысқаша сипаттама
І VIII ғасыр - ХII ғасыр аралығы агрессия мен төзімсіздіктен мүгедектерге деген жиіркеніш сезім ұғымы
ІІ ХII ғасыр - ХVIII ғасыр аралығы мүгедектерге деген жиіркеніштік сезімінің тереңдеуінен көзі көрмейтін,
құлағы естімейтін балаларды бөлек оқыту мүмкіндігін ұғыну;
ІІІ ХVIII ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басы аралығында сенсорлық кемшіліктері бар балаларды оқыту мүмкіндігінен жалпы даму нормасынан ауытқыған балаларды оқыту құқығының мойындалуы;
ІV ХХ ғасырдың басынан – ХХ ғасырдың 70-жылдарына дейінгі аралықта дамуында ауытқуы бар балалардың тек жекелеген категориялары үшін арнайы білім беруді айқын ұғынудан барлық арнайы білім беруді қажет ететін балаларды оқытуға қарай өсу; арнайы білім берудің жүйесін дамыту мен саралау;
V ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап қазірге дейінгі аралық тең мүмкіндіктен тең құқыққа, сегрегациялаудан (бөлектенуден) интеграциялауға (кіріктірілуге) өту кезеңдері.
Инклюзивті білім беру кеңістігін кеңейту, оған қосу идеясы барлық балалардың қабілеттері мен мүмкіндіктерінің айырмашылығына қарамастан олардың мәдени және әлеуметтік мәртебесі, бәрі адам санасына енеді. Көру және есту қабілеті бұзылған балаларға арналған алғашқы мамандандырылған мектептер XVIII ғасырда ашылғаны белгілі, бірақ біз олардың дамуының соңғы кезеңін қарастырумен шектелеміз. Даму ерекшеліктері бар балаларды оқыту мәселелерін зерттеумен айналысатын ғалымдар мен мамандар оларды дамытудың қазіргі кезеңінің тарихын шартты түрде келесі кезеңдерге бөледі:
Ø XX ғасырдың басы 60 - жылдардың ортасы – «медициналық үлгі» → сегрегация;
Ø 1960 жылдардың ортасы - 1980 жылдардың ортасы – «қалыпқа келтіру моделі» → интеграция;
Ø 1980 жылдардың ортасы – қазіргі уақыт – «қосу моделі» → қосу [4].
«Инклюзивті білім беру» термині бізге Еуропадан келгені барлығымызға белгілі. Жалпы, инклюзивті білім беру дегеніміз не? Қазақстан Республикасының «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі №319-III Заңының 1-бабы, 21-4 тармақшасында инклюзивті білім беру – ерекше білім беру қажеттіліктері мен жеке-дара мүмкіндіктерін ескере отырып, барлық білім алушылардың білім алуына тең қолжетімділікті қамтамасыз ететін процесс деп көрсетілген [5].
А.Б. Айтбаеваның «Арнайы педагогика негіздері» атты еңбегінде мынадай анықтама берілген: Инклюзивті білім беру - барлық кемтар балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепке және мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді, оқушылардың тең құқығын анықтайды, адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді, барлық балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізуге және әлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, әлеуметтік жағдайына қарамастан, оларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, балалардың білімділік
қажеттіліктерінің қамтамасыз етілуіне жағдай қалыптастыруға, яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат[6].
Инклюзивті білім берудің бірнеше принциптері бар:
1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады.
2. Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.
3. Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.
4. Барлық адам бір-біріне қажет.
5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.
6. Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді.
7.Әрбір оқушы үшін жетістікке жету өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын әрекетін жүзеге асыру.
8. Жан- жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді[7].
Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың білім алуға, қарым-қатынасқа түсуге, өз қызығушылықтарын мүмкіндігінше дамытуға, жетістіктерге жетуге және басқа да мәселелер де тең құқылы. Себебі, инклюзивті білім беру жүйесінің жетекші идеясы бұл жүйеге баланың дайындығы емес, керісінше жүйе кез-келген мүмкіндігі шектеулі тұлғаны қабылдауға дайын болуы маңызды деп есептейді.
Сонымен қатар, инклюзивті білім беру идеясы екі, мүмкін үш негізгі факторға негізделген. Біріншіден, инклюзивті білім беру, егер тиісті түрде іске асырылса, ерекше білім беру қажеттіліктері бар оқушыларға білімді игеруді, әлеуметтік дамуды және өзін-өзі бағалауды арттыруды қамтамасыз етеді. Қалған студенттер де білімді сәтті игереді, сонымен қатар қоғамның алуан түрлілігін, әлеуметтік әділеттілікті, теңдікті түсінуге және бағалауға және бір-біріне жақсы қарауға үйренеді.
Екіншіден, қазіргі уақытта көптеген елдерде ерекше білім беру қажеттіліктері бар студенттердің ерекше білім беру қажеттіліктері жоқ құрдастарымен бірге оқуға құқығы бар екендігі жалпыға бірдей қабылданған болып саналады. Кейде үшінші дәлел келтіріледі: инклюзивті білім беру оқушылардың арнайы мектептерде, әсіресе ауылдық жерлерде тасымалдау және тұру шығындарын ескере отырып, экономикалық тұрғыдан тиімді[2].
Қорыта келе, инклюзивті білім беру жүйесі кеше немесе бүгін пайда болған жүйе емес екеніне, ғасырлық даму тарихына ие деген тұжырымдама жасадық. Шешілуі қажетті болған мәселелерге ерекше назар аудару есебінен бүгінгі күні дамыған елдерде бұл жүйенің толықтай енгізілгенін байқап отырмыз. Тарихсыз ештеме болмас демекші, бұл жүйенің толықтай әрбір елде енгізілуі, сонымен қатар дамуы көптеген факторларға тәуелді екенін ұмытпағанымыз абзал.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысы. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы.
2. Д. Митчелл. Эффективные педагогические технологии специального и инклюзивного образования. Перевод с английского — И. С. Аникеев, Н. В. Борисова. РООИ «Перспектива» 2011.
3. Малофеев Н.Н. История становления развития национальных систем специального образования (социокультурный аспект) // Специальная педагогика / под ред. Н.М. Назарова. - М., 2000. – Т. 2. – С. 22
4. Инклюзивное образование: перспективы развития в России: мат-лы к конференции, 23–24 июня 2004 г. – М., 2004. – 108 c.
5. ҚР «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі III Заңы.
6. А.Б. Айтбаева. Арнайы педагогика негіздері: оқу құрады/ - өнд., толықт. 3-бас. – Алматы: Қазақуниверситеті, 2017. – 250 б.
7. А.Т. Иекакова, З.А. Мовкебаева, Г.Закаева, А.Б. Айтбаева, А.А. Байтурсынова. Инклюзивті білім беру негіздері: Оқу құралы. – Алматы: ЖК «Балауса» - 2016. -320 б.
