Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

Тілдік құрылым тұрғысынан қарасақ, парадигмалық, синтагмалық өзгерістер нәтижесінде көптеген формалар туындап, олардың әрқайсысы әртүрлі функционалдық семантикаға ие болады. Тіл және сөйлеу бірліктері сол семантикаларының нәтижесінде белгілі бір нақты функцияны атқарады. Тiл бiлiмiнде парадигматика мен синтагматика ұғымдары да Ф.де Соссюрдiң атымен байланыстырылады.

Парадигматика тiлдiк тұлєалардың (бірліктердің) заңдылыққа сәйкес өзгерiп-түрлену жағы ретiнде қарастырылады, олар қолданылу кезiнде бiр я белгiлi бiрнеше формада кездесе бередi, ал синтагматика тұлєалардыңқолдануда бiрiнен кейiн бiрi келiп байланысу заңдылығы ретiнде қарастырылады. Бiр-бiрiне ара қатысы жағынан екi терминдiк:

1) парадигма - парадигматика – парадигмалық қатынас;

2) синтагма - синтагматика - синтагматикалыққатынас қатарлары бар. Бұл екi қатар бiр-бiрiне қарама-қарсы ұғым. “Синтагма” терминi бiр жағынан, өзiне қатысты түбiрлес туынды сөздермен терминологиялық жақтан бiрге сипатталмайды, екiншi жақтан, “парадигма-синтагма” ұғымдары арасында өзара байланыс жоқ. Сондықтан жалпыға ортақ мақұлданған ара қатысты “парадигматика-синтагматика” және “парадигмалық қатынас-синтагмалық қатынас” терминдерi қолданылады.

Синтаксистегiпарадигмаұғымы мәселесiнiң жалпы қойылысы да Ф.де Соссюрдiң идеяларымен байланыстырылады. Бiрақ, жаңа лингвистикалық ұғымдардың бiрi ретiнде синтаксистегi парадигматиканың қалыптасуы транцформациялық талдау әдiсiнiң тiкелей ықпалына байланысты туындаған. Синтаксистiк парадигматикаға байланысты пiкiрлердiң көптiгi, алдымен, синтаксистiк құрылымдардың парадигмалық қасиеттерiнің әртүрлі белгiлерiн анықтаудан туындайды. Тілде болатын парадигмалық байланыс, сөйлеуде іске асатын синтагмалық байланыс екеуі бірге сөздің семантикалық функциясын аша түседі. Бұл екі байланыс түрін бір-бірінен ажыратып астауға болмайды. Кейбiр лингвистердiң синтаксистiк парадигматика теориясын талдаулары синтаксис теориясына сөйлем формаларын енгiзумен байланысты тұжырымдалады. Мысалы, Н.Ю. Шведова: “...етiстiктi сөз бен арнайы көмекшi сөздер құрамды сөйлемнiң құрылымды желiсi әртүрлi обьектiлiк - модальдық мағыналарды бiлдiру үшiн өзгерiп-түрленуге икемдi. Бұл өзгерiп-түрлену жеке сөйлемнiң құрылымдық желiсiнiң жеке формалары ретiнде көрiнедi...; сөйлемнiң желiсi формаларының бәрi де оның парадигмасы деп аталады. Сөйлемнiңәр формасы оның парадигмасының мүшесi болып табылады” [6, 10], - дейдi. Егер осы тұрғыдан келсек, модальдық - шақтық белгiлерiне байланысты сөйлем парадигмасының саны бiрден жетi - сегiзге дейiн өсiп отыруы мүмкiн. Солардың iшiнде өз құрамында сөйлемнiң формаларының барлық жиынтығы кездесетiн толық парадигмалар да; және де өз құрамында қандай бiр себепке байланысты сөйлемнiң бiр я қайсыбiр басқа формасынсыз толық емес (жартылай) парадигмалар да; сондай-ақ бiр формада көрiнетiн парадигмаға ие емес сөйлемдер де кездесе бередi.

Морфология мен синтаксис деңгейiнде парадигманы анықтауда бiр ғана принциптi басшылыққа алу керектiгiн мақұлдайтындар да бар. Сөйлемнiң парадигма ұғымы мен жасалу үлгiсi ұғымы О.И.Москальскаяның концепсиясында бiр-бiрiмен өзара тығыз байланысты және парадигма сөйлемнiң жасалу үлгiсi болып есептелуi мүмкiн “синтаксистiк минимум” немесе мiндеттi синтаксистiк құрылымды анықтауға тiкелей тәуелдi [7,84]. Сөйлем парадигмасының мәнiн анықтайтын қарсы қойып қарастырудың негiзгi түрлерiне ол айтылу мақсатына қарай белгiленетiн сөйлемнiңүш (хабарлы сөйлем-сұраулы сөйлем-лептi сөйлем) формасын жатқызады.

Бұл үш мүшелi парадигматикалық қатар екi түрлi қосарлы салыстыру түрiнде болуы мүмкiн (лептi-лептi емес және хабарлы-сұраулы). Мұндай салыстырудың екi қарсы түрi сатылық жағынан тең емес, өйткенi екiншi түрi бiрiншi түрдiң бiр мүшесiнiң құрамында белгiлi болады. Аталған қарсы қойып салыстыруларды (оппозициялық салыстыру) айтылу мақсатының категориясы ретiнде анықтауға болатын, сөйлемнiң грамматикалық категориясының негiзiне жататын грамматикалық мағыналары деп атайды. Сөйлеуде қолданылып, сөз бен сөз тіркесіп, өзінің әйтеуір бір парадигмалық белгісін көрсетеді, басқаша айтқанда,сөз өзінің синтагмалық байланысында парадигмалық бірлік ретінде қызмет атқарады. Лексикада парадигматикалық қатынастардың кездесуiн қуаттау оның жүйелi құрылым екендiгiмен тығыз байланысты. Қазiргi күнi тiлдiң лексика-семантикалық жүйесiнде парадигматикалық қатынастардың бар екендiгi жалпыға ортақ пiкiр болып табылады. Бiрақ, даулы мәселе ретiнде сөздердiң бiр семантикалыққатарының iшкi жақтан мүшеленуiн қай деңгейде қарастыру керектiгi, мысалы, сөз таптарын, дау туғызып жүр.

А.А. Уфимцева лексикадағы парадигматикалық қатынастарды сөз таптарына сөздердi топтастыруда, яғни “тiрi-өлi”, “санауға келетiн - санауға келмейтiн” және т.б. түрдегi екiншi қатардағы тәуелдiлiктi анықтауда тұжырымдайды. Тiлдiң лексика-семантикалық жүйесiнiң негiзгi тұлғасы ретiнде лексика-семантикалық баламасы (вариант) қызмет атқарады. А.А. Уфимфева “тiл жүйесiндегi сөздiң бiр немесе басқа семантикалық топтарын олардың заттық мағынасы бойынша қарама-қарсы қойылатын лексикалық тұлғаларының мағыналық қатынастарының жағы деп түсiнедi. Ол, сонымен қатар, сөз таптары арасындағы қатынастарды парадигматикалық қатынастар ретiнде қарастырады: “Сөздердiң парадигматикалыққатынастарының негiзгi түрлерiне, қамтыған ауқымы мен сөздiк топтарының жалпылылығы дәрежесi бойынша бiр-бiрiнен ажыратылатын үш түрлi деңгейде қолданылатын сөздер жатады” [8, 436-437], - дейдi. Бiрiншi, жоғарғы деңгей затты, қимылды, белгiнi жјне т.б. бiлдiретiн сөздердiң семантикалық топтарын, сөз таптары деңгейiн, мысалы, нақты заттардың атауы - дерексiз ұғымдардың атауларын, тiрi - өлi заттар атауларын, санауға келетiн - санауға келмейтiн заттардың атауларын жјне т.б. қамтиды; екiншi, лексика-семантикалық парадигмалар деңгейi, мысалы, синонимдердi, антонимдердi, лексика-семантикалық топтар, ұғымдық аумақтарды жјне т.б. қамтитындығын талдайды. Осы айтылғандардан байқалғандай, кәдiмгi лексика-семантикалық парадигмалар тек зат есiмдердiң топтасуы үшiншi деңгейiнде қатысып тұр. Егер парадигмалардыңөзi деңгейлердiѕ тек бiреуiнде ғана көрiнсе, онда бiз үш деңгейдiң парадигматикалыққатынастарын қалайша анықтай аламыз.

Лексикадағы парадигматикалық қатынастардың маңызды қасиетiнiң бiрi оның иерархиялық парадигма ұғымы, бiр жағынан, сөздердiң сан алуан топтарын, мысалы, сөз табын қамтиды, және екiншi жаєымен, сан жағынан кiшi-гiрiм лексика - семантикалық парадигманы, мысалы, антонимдiк жұптар құўрайды. Антонимдiк жұптар кейде нағыз лексика - семантикалық парадигма ретiнде қарастырылады. Лексика - семантикалық парадигманың негiзi оныңқұрамына енетiн сөздердiң семантикалыққарама-қарсылығы болғандықтан, парадигмалыққатынастардың сипаты антонимиядан ерекше анық көрiнедi. Тiлдiк бірліктердің семантикалық сыңарларыныңқарама-қарсы мәнде келуi олардың арасында парадигматикалыққатынастардың бар екендiгiнiң белгiсi болып табылады. Сондықтан парадигма ретiнде екi талапқа жауап беретiн кез-келген тұлғаларды(бірліктерді)қарастыруға болады. Бiрiншi талап - әрбiр тілдік бірлік мағынасыныңқамтылған сөздердiң барлығының мағыналарымен ортақ белгiсi болуы керектiгi; екiншi талап - әрбiр тілдік тұлғаның(бірліктің) мағынасы бiр немесе бiрнеше белгiлерiмен басқа тілдік тұлғалардың, тілдік бірліктердің мағыналарынан ажыратылатын болады[9,17].

1.Соссюр Ф.де. Труды по языкознанию. М., 1977.

2.Будагов Р.А. Борьба идей и направлений в языкознании нашего времени. М., 1978.

3.Бенвенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.

4.Смирницкий А.И. Обьективностьсушествования языка. М., 1954.

5.Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка. Л., 1975.

6.Шведова Н.Ю. Парадигматика простого предложения в современном русском языке (опыт типологии). –В книге: “Русский язык. Грамматические исследования”. М., 1967.

7.Москальская О.И. К модели описания предложения. –Сборник «Теория языка. Английстика. Кельтология». М., 1976.

8.Уфимицева. Лексика. –В книге “Общее языкознание. Внутренняя структура языка”. М., 72.

9.Байтелиев А.Ә. Жалпы тіл білімі курсынан лекциялар конспектісі. М.Х.Дулати атындағы ТарМУ, Тараз, 2002

Изучая художественный текст, важно найти его скрытые смыслы, дешифровать его коды. Покажем возможности анализа текста на примере исследования категории маски в художественном мире А.П. Чехова.

Лицо может восприниматься как маска, и это происходит в том случае, когда индивидуальное в лице сменяет общее. «Маска, - пишет М.Б. Ямпольский, никогда не копия лица. Она всегда деформация и искажение» [5, с. 46].

В художественной антропологии понятие маска более широкое, так как включает в себя не только заведомо притворные выражения или «чужое лицо», за которым можно спрятать свое, но и любые визуально характерные проявления жизни человеческого лица [2].

Создавая образ-персонаж, художник передает маски лица как наиболее изменчивые и многочисленные проявления жизни лица. Маска является результатом мимикрии психики человека. Маска может быть ситуативной и долговременной. Иногда, сообразно жизненным обстоятельствам, человек делает маску доминантой своего лица.

Категория маски выдвинута на передний план в художественном мире А.П. Чехова. В рассказах раннего периода Чехов рисует персонажей, добровольно надевающих маску холопа.

В рассказе «Смерть чиновника» Червяков чихнул на лысину генерала и замучил «значительное лицо» извинениями. Маска раба приросла к лицу чиновника, он так привык подчиняться, что не мог понять, почему «сиятельное лицо» «не распекает его». Дождавшись генеральского гнева, «придя машинально домой, не снимая вицмундира, он лег на диван и … помер» [3, с. 8].

В рассказе «Хамелеон» повествуется о полицейском надзирателе, с легкостью меняющем свои маски. Например, полагая, что Хрюкина укусила собака, принадлежащая кому-то из рядовых горожан, Очумелов намеревается наказать хозяина щенка: «Чья собака? Я этого так не оставлю. Я покажу вам, как собак распускать! Пора обратить внимание на подобных господ, не желающих подчиняться постановлениям! Как оштрафуют его, мерзавца, так он узнает у меня, что значит собака и прочий бродячий скот! Я ему покажу кузькину мать!» [3, с. 6]. Однако как только возникает предположение, что щенок принадлежит генералу, речевое поведение героя мгновенно меняется: «…Одного я только не понимаю: как она могла тебя укусить? – обращается Очумелов к Хрюкину. – Нешто она достанет до пальца? Она маленькая, а ты ведь вон какой здоровила! Ты, должно быть, расковырял палец гвоздиком, а потом и пришла в твою голову идея, чтоб сорвать. Ты ведь… известный народ! Знаю я вас, чертей!» [3, с. 6].

Многократная смена речевой маски в зависимости от ситуации создает комический эффект и проявляет двуличную натуру главного героя, названного в тексте хамелеоном. Очумелов способен играть роль холопа и надменного повелителя.

В рассказе «Толстый и тонкий» происходит встреча двух приятелей. При этом, как только тонкий узнает, что его старый товарищ занимает более высокое социальное положение, сразу надевает маску подобострастия. В то время как толстый вовсе не собирается унижать своего школьного товарища. Напротив, он добродушен и искренне рад встрече. Но тонкий, услышав о том, что друг ныне стал тайным советником и имеет две звезды, «съежился, сгорбился, сузился». На его лице появились необходимые в таких случаях «сладость и почтительная кислота», он отвратительно захихикал и стал прибавлять ко всем словам частицу «с»: «Я, ваше превосходительство… Очень приятно-с! Друг, можно сказать детства и вдруг вышел в такие вельможи-с! Хи-хи-с» [3, с. 5].

Человеческое достоинство тонкого подавлено, маска подобострастия вросла в него; герой не делает ни малейшей попытки увидеть в собеседнике человека, равного себе: «Помилуйте… Что вы-с …- захихикал тонкий, еще более съеживаясь. – Милостивое внимание вашего превосходительства … вроде как бы живительной влаги… Это вот, ваше превосходительство, сын мой Нафанаил… жена Луиза, лютеранка, некоторым образом…» [3, с. 5].

Маска тонкого проявляется в выражении лица, положении тела, речевом поведении. Лицемерие героя в произведении комически преувеличивается: вместе с ним перед толстым, добившимся высокого социального положения, заискивают все члены семьи («Длинный подбородок жены стал еще длиннее; Нафанаил вытянулся во фрунт и застегнул все пуговки своего мундира», «Жена улыбнулась. Нафанаил шаркнул ногой и уронил фуражку» [3, с.5]) и даже вещи («Его чемоданы, узлы и картонки съежились, поморщились» [3, с. 5]).

Образ маски присутствует и в одноименном рассказе «Маска». В произведении описывается ситуация, когда люди согласно правилам появления на бал-маскараде надевают маски. Однако слово маска в рассказе приобретает и другое значение. В самый разгар веселья некто в костюме кучера и черной маске устаивает в читальне клуба дебош, возмутивший городскую интеллигенцию. Он вытолкал из читального зала благородных господ и устроился за сервированным столиком с двумя девицами. Никакие увещевания клубного старшины и полицейского не производили на него никакого впечатления. Он только еще больше ругался и куражился над негодующими гостями. Однако как только в нарушителе порядка узнали местного миллионера и благодетеля Егора Нилыча Пятигорова, всеобщее возмущение сменилось одобрительными смешками. Каждый попытался угодить «почетному гражданину». Распорядитель провожает почетного гостя к экипажу и к большому удовольствию собравшихся говорит, что Егор Нилыч уехал довольным.

Маска в одноименном рассказе – это коллективное преображение персонажей в угоду чиновнику.

Итак, в ранних рассказах маска разоблачает героев, измельчавших душой. Поэтому тема «маленького человека» в ранних рассказах Чехова воспринимается как тема лицемерного обывателя, готового к добровольному рабству. В рассказах о мелких чиновниках момент добровольного надевания маски раба или смены масок является самым комичным, однако, в целом пафос произведений драматический.

Маска в рассказах более позднего периода у чеховского персонажа появляется или исчезает, знаменуя этапы эволюции героя. Смена маски происходит в психологически знаменательные, поворотные моменты сюжетного действия.

В рассказе «Ионыч» главный герой постепенно теряет человеческие качества, закрываясь от мира маской равнодушия, которая все плотнее и плотнее прирастает к его лицу.

При знакомстве с Туркиными Старцеву в их доме нравилось все, кроме игры Котика на рояле. Музыка становится препятствием, отделяющим Котика от Старцева («Вы по три, по четыре часа играете на рояле… и нет никакой возможности поговорить с вами» [3, с. 60]).

После отказа Екатерины Ивановны выйти за него замуж Старцев чувствует себя оскорбленным. Оберегая себя от душевных тревог и боясь неприятных ситуаций, Старцев начинает избегать тесных отношений с людьми: «Старцев бывал в разных домах и встречал много людей, но ни с кем не сходился близко» [3, с. 62]. Постепенно доктор совсем разочаровывается в людях и не желает даже разговаривать с ними о чем-либо серьезном. Надев маску равнодушия, Старцев обрекает себя на одиночество и заполняет пустоту в жизни материальными предметами («У него много хлопот, но все же он не бросает земского места; жадность одолела, хочется поспеть и здесь и там» [3, с. 62]).

Развязка, обозначенная фразой Ионыча: «Это вы про каких Туркиных? Это про тех, что дочка играет на фортепьянах?» - обнаруживает, что в памяти Ионыча осталось только первичное впечатление, - опошленное в той мере, в какой Ионыч отличается от Старцева. Так развязка отрицает все живое, что было в жизни персонажа. Причем это не возвращение к исходной точке, а нисхождение, отрицание личности.

Маска Старцева, надетая однажды для сохранения душевного равновесия, видоизменяется, прирастает к лицу героя, полностью преображая его. Маска Ионыча поглощает все качества Старцева, характеризующие его как живого человека (гуманизм, умение любить, желание трудиться, интерес к искусству, эмоциональность, физическая и духовная активность), и проявляет такие черты характера, доминирование которых свидетельствует об угасании личностного начала (равнодушие, жадность, злость, раздражительность, неподвижность). «Ионыч, - как верно заметил З. Паперный, - отрекся от своей культурности, интеллигентности, от своего дела и от своей любви» [4, с. 400]. Движение от лица к маске в рассказе «Ионыч» можно рассматривать как деградацию персонажа, движение от жизни к фикции.

В рассказе «Дама с собачкой», в отличие от «Ионыча», эволюция главного героя совершается от маски к лицу-лику.

В начале рассказа охладелость Гурова – это маска безличностного отношения к жизни, шаблонного ее восприятия. Гуров, не познавший счастья истинной любви, пытается компенсировать эту пустоту, постоянно ища развлечений. Маска определяет стандартный комплекс представлений и поступков: заинтересовавшись молодой одинокой женщиной в Ялте, Гуров без лишних размышлений решается на флирт с ней («Если она здесь без мужа и без знакомых, - соображал Гуров, - то было бы не лишнее познакомиться с ней» [3, с. 82].)

Для духовного облика Гурова характерны такие черты как: охлажденность чувств, равнодушие к жизни, цинизм. Для Гурова его роман – не более чем очередная интрижка; поведение его диктуется пошлой целью и трезвым расчетом.

Неестественность маски Гурова обнаруживается при сопоставлении с искренностью Анны Сергеевны, в поведении которой неуловимо присутствует ее духовная неопытность, наивность.

Возрождение личности Гурова связано с обретением любви. Серьезность и наивность Анны Сергеевны в отношениях постепенно пробуждают в нем «молодые» чувства («он говорил Анне Сергеевне о том, как она хороша, как соблазнительна, был нетерпеливо страстен, не отходил от нее ни на шаг» [3, с. 85]). Они усиливаются под воздействием красоты и величавости природы: «Сидя рядом с молодой женщиной, которая на рассвете казалась такой красивой, успокоенный и очарованный в виду этой сказочной обстановки – моря, гор, облаков, широкого неба, Гуров думал о том, как, в сущности, если вдуматься, все прекрасно на этом свете, все, кроме того, что мы сами мыслим и делаем, когда забываем о высших целях бытия, о своем человеческом достоинстве» [3, с. 84].

После расставания с Анной Сергеевной Гуров еще продолжает носить маску, но теперь он ощущает ее, тяготится ею. Постепенно герой понимает, что маска выхолостила всю его жизнь: «Какие дикие нравы, какие лица! Что за бестолковые ночи, какие неинтересные, незаметные дни! Неистовая игра в карты, обжорство, пьянство, постоянные разговоры об одном. Ненужные дела и разговоры все одном отхватывают на свою долю лучшую часть времени, лучшие силы, и в конце концов остается какая-то чепуха, и уйти и бежать нельзя, точно сидишь в сумасшедшем доме или арестанских ротах!» [3, с. 86].

Симптомами отслоения маски от лица, духовного перелома, являются эмоционально-психологические переживания героя: бессонница, сердцебиение, головная боль. Уезжая в город С., Гуров не осознает до конца произошедшего в нем переворота. Но в тот момент, когда он видит белого шпица, он забывает себя прежнего. Маска окончательно спадает с его лица: на смену ролевому поведению приходит живое волнение; искреннее, естественное восприятие жизни: «теперь (…) ему было не до рассуждений, он чувствовал глубокое сострадание, хотелось быть искренним, нежным…» [3, с. 88].

Маска Дон-Жуана, надетая в молодости, спадает с лица Гурова, обнаруживая нежную человеческую сущность тогда, только «когда голова у него стала седой» и «он полюбил как следует, по-настоящему – первый раз в жизни».

Название рассказа «Попрыгунья» выявляет в характере главной героини основные черты: неестественность, непостоянство, неустойчивость. Ольга Ивановна постоянно спешит, торопится – и в поступках, и в мыслях. Маска светской попрыгуньи отчетливо заметна при сравнении с естественностью Дымова.

Мир героя, с точки зрения «попрыгуньи», - это мир статичный, неподвижный; когда ею овладевает стремление к покою, отдыху, она мысленно представляет, как «сидит неподвижно рядом с Дымовым». С позиции автора, Дымов живет разнообразной, динамичной жизнью, ставит перед собой и решает все новые и все более сложные задачи.

Он живет в естественной среде; Ольга Ивановна создает вокруг себя искусственную обстановку. Всё: люди, природа, предметы искусства – оцениваются ей не с точки зрения их истинной ценности, а в сравнении с каким-то эталоном. Ольга Ивановна создала для себя строгий порядок, «расписание», которое превращает ее жизнь в замкнутый круг: монотонное повторение одного и того же ритуала – изо дня в день («После обеда Ольга Ивановна ехала к знакомым, потом в театр или на концерт и возвращалась домой после полуночи. Так каждый день» [4, с. 182]). Ее жизнь стандартизирована, речь превращена в штампы.

Ольга Ивановна талантлива (обладает некоторым актерским и певческим способностями, пишет этюды, аккомпанирует), но, поскольку не имеет своего лица, не способна создать что-либо оригинальное. Обилие разнообразных увлечений героини свидетельствует об их иллюзорности, в отличие от истинных интересов Дымова.

Героиня вечно позирует и заставляет позировать всех вокруг. Так, ее супруг вынужден каждую среду, отрываясь от своих научных трудов, заходить в столовую и произносить ритуальную фразу: «Пожалуйста, господа, закусить». Ольга Ивановна, внешне совершая множество действий, на самом деле стоит на месте (у нее на второй год супружеской жизни «все по-прежнему», «порядок жизни такой же», «по средам бывали вечеринки. Артист читал, художники рисовали, виолончелист играл, певец пел»), в то время как Дымов постепенно продвигается по пути своего внутреннего развития, напряженность работы героя все более возрастает («ложился в три, а вставал в восемь»).

Маска прирастает к лицу героини, она уже не способна на естественные человеческие чувства. Эта особенность проявляется в сцене у зеркала. Дымов пришел в спальню поделиться с женой своей радостью. Но Ольга Ивановна даже не повернулась к мужу, и он вынужден ловить ее взгляд в зеркале. Событие в жизни супруга - для нее лишь досадная помеха, которая может угрожать выполнению «распорядка»: «боялась опоздать в театр». Ситуация равнодушия к настоящей, истинной жизни еще более усугубляется, когда Ольга Ивановна отворачивается от заболевшего мужа, покидает его в беде.

Маска светской львицы спадает с Ольги Ивановны неожиданно. Ролевое поведение героини, обусловленное маской светской попрыгуньи, сменяется на естественное в тот момент, когда мир Дымова гибнет. Героиня, действия которой всегда были целенаправленными, сейчас «без всякой надобности… взяла свечу и пошла к себе в спальню…», здесь к ней приходит осознание своей вины, и тут же она в зеркале трюмо видит себя «страшной и гадкой».

Таким образом, категория маски значима как для раннего, так и для зрелого А.П. Чехова. Маска в художественном мире А.П. Чехова – своеобразная личина. Надев ее, герой ранних рассказов защищается (неуверенные в себе мелкие чиновники подобострастным поведением стремятся оградить себя от гнева начальников); герой рассказов зрелого периода либо закрывается от окружающего мира (Ионыч), либо приспосабливается, компенсируя отсутствие истинных чувств (Гуров), либо преображается, создает иллюзию значительности, скрывая свою внутреннюю пустоту (Ольга Ивановна).

В ранних рассказах на лицах персонажей появляется одна и та же маска - маска добровольного холопа. В зрелых рассказах Чехова у героев разнотипные личины: маска равнодушного, маска циника, маска ценительницы талантов.

В ранних рассказах появление маски происходит мгновенно, что создает комический эффект. В рассказах более позднего периода маска является результатом постепенного изменения психики человека. Появление или исчезновение маски происходит не явно: о преображении персонажа может свидетельствовать его реплика; дистанцированный повтор, звенья которого вступают друг с другом в сложные взаимоотношения; детали (мимическая, жестовая, звуковая). Маска полностью преображает персонажа, определяя его поведенческий репертуар, мимику, жесты, образ мыслей.

Персонаж, пребывающий в маске, утрачивает свое истинное лицо. Герои ранних рассказов не эволюционируют, маска прирастает к лицу. Эволюция героев поздних рассказов совершается по-разному: от живого лица к маске (Ионыч), от маски циника к просветленному лику-лицу (Гуров), от одухотворенной маски к «гадкому» лицу (Анна Сергеевна).

1.Паперный З. Испытание героя. – В кн.: Русская классическая литература. Разборы и анализы. М.: Просвещение, 1969.

2.Савельева В.В. Художественная антропология. – А., 1999.

3.Чехов А.П. Повести и рассказы. – М.: Худож. лит., 1981.

4.Чехов А.П. Избранные произведения в 3-х томах. Том 2. – М.: Худож. лит., 1999.

5.Ямпольский М.Б. Маска и метаморфозы зрения // Тыняновский сборник. Пятые тыняновские чтения. – Рига, 1994.

Дегенмен, кеңес өкіметінің алғашқы жылдары әдебиеттану ғылымында, соның ішінде әдебиет сыны саласында тұрпайы социологиялық көзқарас мықтап орнығып, мұның өзі қайбір қаламгерге, болмаса жекелеген көркем туындыға объективті баға беруге кедергі жасады. Әдебиет пен мәдениетке тек таптық тұрғыда баға беру қажет деген қатаң қағидаға бой алдырған әдебиет сыншылары бір жақты көзқарас тұрғысында баға беруге ниетті болды. Демек, қайбір сөз зергердің туындысының тақырыбы мен идеясына баға берілмей оның шыққан тегіне қатысты баға беру әдебиеттің өсіп өнуіне кедергі болғанын әдебиеттанушы ғалымдар растап отыр.

ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары қазақ әдебиетінің негізгі жанрлары поэзия, проза, драматургия өсіп, дами бастады. Жаңадан қанаттанып келе жатқан әдеби сынның буыны беки түсіп, баспасөз беттерінде әдебиеттің өткені, жаңадан шығып жатқан жеке шығармалар, ақындар мен жазушылар шығармалары туралы сын мақалалар жиірек жарық көріп отырды.

1920-жылдардың әдебиетін қарастырғанда, ондағы кейбір саяси ұйымдар мен ағымдардың әдебиет жайындағы көзқарастарындағы тапшылдық көзге анық түсетіндігі, әдебиетте  тек пролетарлық ұран ғана үстемдік құрсын деген ой-түйіндер негіз болуында еді. Алайда, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Смағұл Сәдуақасов, Қошке Кемеңгеров, Ыдырыс Мұстамбаев секілді және т.б.  әдебиетке саясаттың араласуына қарсылық танытқан салиқалы, салмақты ой-пікірлерін білдірген қайраткерлер де болды.

Қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасып дамуында жиырмасыншы жылдардағы әдеби айтыстардың алатын орны ерекше. Себебі, сыншылар сол кезде шығып жатқан жаңа шығармаларға әдеби тұрғыдан баға беріп қана қоймай, оны дамытудың мәселелерін сол кездің жағдайы тұрғысынан талқылап, бағыт сілтеуге талпыныс жасады. Жиырмасыншы жылдардағы әдебиетті қарастырғанда, кейбір саяси ұйымдар мен ағымдардың әдебиет жайындағы көзқарастары қарама-қайшы болып отырғандығы анық байқалады. Әдебиетте тек пролетарлық таным ғана үстем болсын деген пікірді ұстанған сыншы-әдебиетшілер кеңес үкіметіне арқа сүйеді. Ал А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Ы.Мұстамбаев, Д.Ысқақов, М.Әуезов, С.Сәдуақасов, Қ.Кемеңгеров және т.б. қаламгерлер әдебиет саласына саясаттың араласуына түпкілікті қарсы болып, өз мақалаларында әдебиет жайлы салмақты ой-пікірлер айта білді. Осыған қарамастан, бұл кезеңдегі әдеби айтыстарда әдебиеттің таптығы туралы пікірталас толастамады. Осының салдарынан қазақ поэзиясы мен прозасының дамуына ерекше үлес қосып отырған айтулы қаламгерлеріміздің көркем туындылары бір жақты сарапталып, оның қоғамдық-әлеуметтік мәніне назар аударылмады. Ж.Аймауытовтың «Мағжанның ақындығы», М.Әуезовтің «Қазақтың бас ақыны» т.б. сынды ғылыми мәні бар мақалалары сол тұстағы шынайы зерттеу-сараптау жұмыстарынан туындаған ілкімді еңбектер болды. Бір ғажабы сол тұстағы қазақ қаламгерлері қазақ әдебиетін тақырыптық, жанрлық тұрғыда байыта отырып, замандастары мен үзеңгілес серіктерінің әдебиет майданындағы қол жеткізген жетістіктерін марапаттауды назарда ұстады.

Өткен ғасырдың орта тұсына таман ұлттық әдебиетіміздің тағдыры шешіліп, кеңестік идеологияға «жат» элементтердің келешегі мүлдем анықталған кез болатын. Қазақ әдебиеті тек ХҮІІІ ғасырдан бастау алып, ал оған дейінгі әдеби мұраларымыз ескіліктің құрсауында туындаған, тек сол кездің ғана мақсат-мүддесіне жауап беретін ескішіл пиғылдағы туындылар ретінде танылды. Алайда ұлттық рухы мығым әдебиеттанушы ғалымдар саясаттың қыспағынан қаймықпастан әдебиетіміздің қалыптасқан кезеңін кеңейту мақсатында терең, әрі жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізуден бір сәт те толастатпады.

Қазақ әдеби сынының өзекті мәселелері, әдіснамалық қырлары, даму бағыт-бағдары  жаңа көзқарас тұрғысынан жазылған жаңа зерттеулерде әр қырынан қарастырылды. Т.Кәкішевтің «Қазақ әдебиеті сынының тарихы», С.Қирабаевтың «Шындық және шығарма» , «Әдебиеттің ақтаңдақ беттері», М.Базарбаевтың «Замана тудырған әдебиет», Р.Бердібайдың «Мұхтар шыңы», Д.Ысқақұлының «Сынталқы», Ж.Смағұловтың «Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы», С.Жұмағұловтың «ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану ғылымы» атты ғылыми еңбектерде жиырмасыншы жылдардағы қазақ әдеби сынының жай-күйі азды-көпті сөз болады.

Қазақ әдебиет сынының алғашқы мәнді толқыны 1921-1925 жылдар аралығында өтті. Қазақ кеңес әдебиетінің туын алғаш С.Сейфуллин көтеріп шықты. Осы кезеңде С.Сейфуллиннің «Асау тұлпар», «Қызыл сұңқарлар», «Бақыт жолында» атты үш кітабы жарияланған болатын. Заманның аңдысын аңдып, оған тез бейімделген Сәкендер төңкеріс әкелген өзгерістерді шындығында да халықты бақытқа жеткізер дұрыс жол деп түсінді. Сөйтті де, бірден революцияны жырлауға кірісіп кетті. «Сәкен осы кездерде өнімді еңбек етіп, кітап үстіне кітап шығарды. Оның әлеуметтік және мемлекеттік ісі мен беделі, 1922 жылы табаны күректей үш кітапты бірден шығаруы әрқилы ой-пікірге қозғау болады. Бұл кітаптар жайында жазылған 20 шақты мақала, қағытпа, құптаулардың бәріне белгілі идеялық, көркемдік нысана негіз болады»,- деп жазды бұл жайында сәкентанушы Т.Кәкішев.

Сәкен Сейфуллинді «совет әдебиетінің негізін қалаушы» деген түсінік қалыптасқанын осыдан ақ аңғаруға болады. Өзіне дейінгі еркін ойдың жетегінде жүрген қазақ қаламгерлерінің қандай күйге душар болғандығын көзімен көрген Сәкен сияқты әдебиет алыптарының қандай күй кешкенін бүгінгі ХХІ ғасыр көгінде тұрып түсіну, әрине қиынға соғары хақ. Осыған қарамастан «Көкшетау», «Аққудың айырылуы» сынды ұлттық идеяны насихаттайтын көркем туындыны өмірге әкелген Сәкен сынды ақынның ісін ерлікке баламасқа шара жоқ.

Революция дауылпазына айналған Сәкеннің «Қызыл сұңқарлар» пьесасы сын садағына көбірек ілінді. «Қоңыр» деген бүркеншік атпен пьесаға пікір жазған М.Әуезов драманың сюжеттік құрылымын, тіл кестесін сынай келіп: «Қазақ пьесасы болып саналуы мүмкін емес. Жоғарыда айтқан әлгі геройлары түгелімен бір-ақ кісі болудың үстіне оларда қазақтан белгі де жоқ. Бұл кітаптың болашағына келгенде айтатыным сол, қазақ әдебиетінің жұрнағы болып, оның ішінен орын алуы неғайбыл» - деген қатқыл пікір білдірсе, төңкерілісшілер, ресми идеология жағындағылар пьесаны өмірге жаңалық әкелген «жыл құсына» теңеді: «Қызыл сұңқарлардың» әдебиет майданында жаңа жол көрсетіп шығуы Қазан төңкерісімен байлаулы нәрсе, оны ұмытпасқа керек. Қоңыр мырза бұл пьесаны қазақ әдебиеті тарихының бетінен орын алуына шектенсе де, біз шектенбейміз. Қазақ әдебиетінің бет алысын жаңа ағымға бұрып, жол салған – «Қызыл сұңқарлар». Сондықтан, ол – жыл құсы» - деп, аспанға көтерді.

Бір жылда үш бірдей кітабының шығуы, үшеуінің де революция тақырыбына арналуы  С.Сейфуллинді сол кездегі әдеби сынның басты қаһарманына айналдырды. Сәкенді  төңкерісшілер  жағы жаңа кеңестік әдебиеттің басы деп, ресми басылымдарда насихаттап, марапатты күшейтіп жатса, ұлтшылдар жағы сынды барынша күшейте түсті. Осындай мақаланың бірі Н.Төреқұловтың Мәскеуде шығып тұрған «Темірқазық» журналында жарияланған Сәкеннің «Асау тұлпар» атты өлеңдер жинағына жазған пікірі болды.

Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде бір жағынан өзі сын жазып, екінші жағынан көркем шығармалары жұртшылық назарын өзіне аударып, сыни пікірлердің негізгі бір нысанына айнала бастаған дарын иесі – М. Әуезов. Оның қаламынан шыққан публицистикалық, сыни мақалалар сол кездегі ұлттық бағытты ұстанған басылымдар бетінде жиі жарияланып тұрды. Оның «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты мақаласы сол кездегі күллі қазақ әдебиетінің өткені мен бүгінін дұрыс салалап берген кезеңдік мақала болғанын айта кеткеннің артықтығы жоқ.

М.Әуезов шығармалары хақында «Еңлік-Кебек» сахнаға қойылған 1917 жылдан бастап пікірлер айтыла бастады. Солардың ішінде «Қорғансыздың күніне» («Қазақ тілі», 1922, №20) «Ж»-ның (Ж. Аймауытовтың) және Даниял Кәкітайұлының «Бәйбіше тоқалға» («Сана», 1924, №2-3) С.Сәдуақасовтың жазған пікірлері елеулі. Алғашқы автор М.Әуезовтің үлкен дарын иесі, болашағы зор екендігін айта келіп, жазушыға үлкен талап қойған. Сөйтіп, «Қорғансыздың күніне» көңілі толмайтындығын ашық айтқан. Негізгі кінәсі: шығарма логикалық мұратына жетпеген, оқиғалар оқырманды сендіре бермейді. М.Әуезовке «Сақа» (Таутан Арыстанбеков) ара түсіп, «Ж»-ның пікірлерін теріске шығарды. Жазушының көздеген нысанасын автор түсінбеген дейді («Қызыл Қазақстан», 1922, №10).

Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында сын құрығы сілтенген М.Жұмабаев болатын. Совет үкіметінің бел ала түсуімен қатар Мағжанды қудалау да күшейе түсті. 1924 жылы Орынборда, соңында Мәскеуде әдеби сот болып, онда ақынның өлеңдері идеялық жағынан өте зиянды, сондықтан оның өлеңдері басылмасын деген қаулы қабылдады. Әдебиет туралы пікірлесу алашордашыларды саяси жағынана талқандауға бет бұрғанда, негізгі соққы оның көрнекті өкілі Мағжанға қарай бағытталды. Міне, осындай қиын кезде Ж.Аймауытов «Мағжанның ақындығы» атты классикалық мақала жазып, әдебиетті, поэзияны қалай талдаудың үлгісін көрсетті. Ол мақаласында: «Мағжанның нағыз кінәсі, жалғыз-ақ кінәсі – аса үлкен дарындылығында»,- деген болатын. Шын мәніндегі мағжантану Жүсіпбектің осы мақаласынан бастау алды. Бұл мақалажайлы «Бұл сыни еңбектің, біріншіден, Мағжан ақындығының қыры мен сырын ұғынып алуға, көркемдік әлеміне қалай кіріп, қалай түсіну, ақын бүкпелерін қалай ұғу керектігін көрсеткен, жалғыз мағжантануды ғана емес, бүкіл қазақ әдебиеттануында асқар бел басып келе жатқанымен, екіншіден, әдебиет сынының қаншалықты биік көтерілгеніне көрсеткіш, сын тарихында белгілі бір кезең жасаған туынды екендігімен құнды. Осындай ерекшеліктерімен күні бүгінге дейін сын саласындағы биік шеберліктің «эталоны» болып келеді»–деп жазды ғалым Т.Кәкішев.

«Мағжанның ақындығы туралы» мақала - ұлттық әдебиет қозғалысындағы М.Жұмабаевтың шығармашылығын бағалаудың биік үлгісі. Мақалаға баға беріліп, нақтылы көзқарастар білдірілді. С.Қирабаев: «Бұл - кеңес әдебиеті сынының қалыптасып, кәсіптік мамандығын жетілдіре түскен тұсында жаңа сын үлгісіне бағыт, бағдар берген мақала. Онда Жүсіпбек Мағжан жайлы ойларын оның шығармаларын талдау арқылы дәлелдей отырып, әдеби шығарма талдаудағы сынның негізгі міндеттеріне, әдебиеттанудың келелі мәселелеріне назар аударады. Әсіресе, жазушының көркем туындыны бағалаудың өлшемі туралы ойлары маңызды» , - дейді.

М.Жұмабаевтың  талантын алғаш тани білгендердің қатарында  қазақтың ұлы жазушысы М.Әуезов те бар. Ол «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» (тарихи-әдеби сын) атты мақаласында әдеби дамуға шолу жасай келіп,  ондағы соны жаңалыққа тоқталады: «Ол жаңалық – жаңа басталып келе жатқан сезімшілдік,  сыршылдық (романтизм) дәуірі. Бұрынғы ауызша әдебиеттен,  одан бергі Абай заманынан бері қарай келе жатқан реализм сарыны көбінесе құрғақ ой,  жадағай сөз (рассуждение) күйі осы күнгі терең сезім,  нәзік сыр күйіне айналып келеді. Бұның белгісі М.Жұмабаевтың соңғы «Ертегі»,  «Қорқыт» сияқты өлеңдерінде бар» деген жолдар «Шолпанда» 1923 жылы  № 4-5 сандарында жарияланған. Бұл жерде Мұхтар Мағжанды қазақ поэзиясының дамуындағы жаңа бір саты,  бағыт деп жоғары бағалаған.

20-жылдардағы әдеби айтыстар қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар әдеби құбылыс қана болып қоймай, қазақ қоғамының барлық саласына әсері тиіп, қазақ әдебиетінде сол кезде қалыптасқан жағдайды жан-жақты ашып берді. Әдеби сын да негізінен үш бағытқа: біріншісі – өзін пролетариат жазушысы санайтын, яғни әдебиетті тап күресінің бір құралы ретінде қарастыратындар, екіншісі – әдебиетті саясатқа бағындыруға қарсы, яғни өздерін бұқарашыл жазушы санайтындар, үшіншісі – әр мәселеге тарихи тұрғыдан қарауды ұсынатын, жазушылардың жікке бөлінбей, біртұтас ұйым болуын қалайтындар деп бөлінді.

Ұлттық әдеби сынның өзіндік бағыты, бастау-арналары бар. Кешеден бүгінге жеткен тарихы мен тағылымы да мол. Әдеби сынның арғы-бергі кезеңдерін, қалыптасуы мен даму бағыттарын әдебиеттанушы-ғалым, профессор Т.Кәкішев төмендегіше атап көрсетеді: «Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді анық байқаймыз. Бірінші кезең – қазақ әдебиет сынының туу дәуірі. Қазақ әдебиеті сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші кезең – қазақ әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын қамтыды. Үшінші кезең – қазақ әдебиет сынының өсіп-өркендеу және қалыптасу дәуірі – 1938-1985 жылдар аралығы.

Қазақ әдебиеті сынының алғашқы кезеңі аса ауыр тартыс үстінде көрінді, дамыды. Социализм атты таласы мен тартысы мол саясаттың алғашқы жылдары екі лагерге бөлінген қазақ қаламгерлері үшін қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екендігін анықтауға уақыт тапшы болып, бірінің айтқанын екіншісі қабылдамай, болмаса қоғамдық дамудың арнасынан шығандап кетіп, ұлттық мәселені бірінші орынға қойып, әйтеуір бықпырт тигендей әдебиетіміз идеологиялық талан-таражға түсті. Бұл тек осының барлығын саналы түрде жүргізіп отырған орталық басшыларына аса тиімді болды. Идеологияның қасаң қағидасының құрсауында күн кешкен қазақ әдебиеті кемінде жарты ғасыр кеш дамығанын бүгінгі таңда мойындайтын уақыт келді.
Әдебиеттер тізімі:

1.Кәкішев Т «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» 1995 ж

2.Кәкішев Т «Кер заманның кереғар ойлары» Алматы, 1995 ж

3.Дандай Ысқақұлы «Әдеби сын тарихы» Алматы, 2012
Аннотация. В данной статье советских времен от основы науки казахского литературоведения рассматривался того времени идеологии в этапе эпох.

Annotation. This article from the Soviet era Kazakh literary foundations of the science of the time was considered ideology in stage eras.

ӘОЖ 38. 147:37
КРЕДИТТІК ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ТІЛ МАМАНЫ

СТУДЕНТТЕРІНІҢ КӘСІБИ БАҒЫТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ
К. Какибаева

М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Егеменді Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жетістіктері, халықаралық қарым-қатынасының кеңеюі экономиканың қай саласында болсын жұмыс пен қызметті ұйымдастыруды әлемдік талаптармен үйлестіруді қажет етеді. Елімізде жұмыс істейтін көптеген шетелдік және отандық компаниялар экономикалық, сауда және мәдени қатынастарының ұлғаюы салдарынан шетел тілін еркін меңгеріп, әлемдік стандарттарға сай қызмет көрсете алатын мамандарды қарастырады. Бұл кең етек алып келе жатқан еңбек нарығындағы құбылыстың бір көрінісі. Бұл үздіксіз процесс, оны тоқтату мүмкін емес. Сондықтан білім саласын қоғамның осы ерекшеліктеріне қарай бейімдеу қажет. Мемлекетімізде бұл мәселе «Қазақстанның 2050 жылдарға дейінгі дамуының президенттік стратегиясында» және «Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік білім беруді дамыту бағдарламасында» ерекше айтылып көрсетілген. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім ордаларын қалыптастыру. Осы мақсатқа қол жеткізудің бір жолы әлемнің алдыңғы елдерінде қалыптасқан білім берудің мол тәжірибесін зерттеу арқылы ұтымды жақтарын алу болды. Сол ұтымды жақтардың бірі - оқытудың кредиттік жүйеге көшуі.

Лиссабон конференциясының «Еуропа аймағында жоғары білім мамандықтарын мойындау туралы» шешімін Қазақстан Республикасының қабылдауы республика жоғары оқу орындарының студенттеріне басқа елдердің оқу орындарында оқуларын жалғастыруға немесе бітіріп шығуларына мүмкіндік жасап отыр. Сонымен қатар республика оқу орындарының кредиттік оқыту жүйесіне көшуі жастардың өзіндік білім деңгейлерін көтерулеріне және өз беттерімен білім алуларына, оқу орындарын таңдауларына және білім көлемдерін кредит түрінде есепке алуларына әсерін тигізуде. Осыған байланысты XXI ғасырдың өзекті талабы халықаралық өзара қарым-қатынас құралы болып саналатын шетел тілдерін еркін меңгеру. Шетел тілдерін оқу, үйрену бүкіл дүниежүзілік нарыққа шығу, бүкіл дүниежүзілік мәдениетке араласу мақсатында әрбір тұлға үшін маңызды және болашақта адамдар шетел тілін өздерінің кәсіби іс-әрекеттерінде батыл қолданатын болады. Көп жылдар бойы білімді кәсіптік білімнің негізгі көрсеткіші деп бағалау теория мен тәжірибе жұмысы дайындығы арасындағы табиғи байланысқа мән берілмеуіне, мамандарды кәсіпке дайындауда білім қорының жеткілікті болмауына әкеліп, кейбір студенттердің оқуға, одан кейін болашақ кәсібіне деген біліктілігінің төмендеуіне әсерін тигізді.

Жоғары мектептің білім беру барысындағы осы мәселені шешу жолының бірі - студенттердің кәсіби біліктілігін қалыптастыруды қайта бағдарлау арқылы оларды таңдаған кәсібі саласында өз білімдерін, іс-тәжірибелерін, мақсаттарын толықтай жүзеге асыруға тұлғалық құлшыныстарын ынталандыру. Кәсіби біліктілік - ол маманның таңдаған кәсібі алдындағы талаптарды, міндеттерді және оған сәйкес көзқарастарды, пікірлерді, нұсқауларды барынша қабылдау деген сөз. Елімізде және шетел педагогикасында мамандардың кәсіби дайындығын зерттеу мәселесі жағынан бірқатар тәжірибелер жиналған. Зерттеулер кәсіби білім, саяси-қоғамдық және психологиялық-педагогикалық білім саласында кеңінен өріс алған. Әсіресе болашақ мамандарды ғылыми теория және іс-тәжірибе бағытында дайындауға зерттеулер педагогика ғылымдары жүйесінің әр саласында жүргізілді. Кәсіби бағыттылықты дамытудың маңызды міндеті - жастарды әр кәсіптің ерекшелігімен, олардың мазмұны туралы толық біліммен қаруландыру, әрбір кәсіптің олардың жеке қасиеттеріне қоятын талаптарымен таныстырумен қатар, таңдап алған кәсібіне деген терең қызығушылығын ояту, маңыздылығын сезіндіру, оның қоғамдық өмірдегі әлеуметтік беделін түсіндіру болып табылады. Әсіресе студенттердің болашақ кәсібіне байланысты мәселелерді шешу барысындағы олардың шығармашылық ой қабілеттерінің маңызы ерекше. Бастапқы кезеңде бірқатар студенттер өз мамандықтары бойынша жұмыс істеуді жоспарламайды, сондықтан олардың оқуға жағымды көзқарасын тудыру арқылы болашақ кәсібіне қызығушылығын қалыптастыру қажет. Дәстүрлі оқыту жүйесінде кәсіпке бағыттау жұмысы халық шаруашылығының мамандарға деген қажеттіліктеріне байланысты шешілсе, ал қазіргі әлеуметтік–экономикалық саланың дамуы нарықтық қағидаларға негізделіп, жаңа өндірістік қатынастардың қалыптасуына әкелді. Жеке тұлғаларға кеңінен еркіндік беріліп, олардың әр түрлі кәсіп саласында кәсіпкерлікпен айналысуына жағдай жасалынды. Қоғамда және елдің сана – сезімінде болып жатқан түбегейлі өзгерістер жастарды жаңа кезеңнің талаптарына сай бағыттауды қажет етеді. Сонымен қазіргі республика білім жүйесінің әлемдік білім кеңістігімен бірігуі, атап айтқанда кредиттік оқыту жүйесіне көшуі де кәсіптік бағыттылық мәселесін қайтадан қарауға себеп болды. Кәсіби бағыттылық – бұл философ, психолог, педагогтардың тұлға іс- әрекеті тұрғысын қарайтын күрделі интегральдық өзіндік білім.

Біз зерттеуімізде студенттердің кәсіби бағыттылығының қалыптасу деңгейлерін анықтау үшін «кәсіби бағыттылық» және онымен тығыз байланыстағы іс-әрекет немесе қызмет, кәсіби қызмет, тұлғалық кәсіби даму, тұлғаның бағыттылығы ұғымдарының мағына-мазмұндарына назар аударамыз. Біз А.К. Маркованың пікірін негізге алып, зерттеуімізде кәсіптік іс- әрекетті маманның өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттеріне орай таңдап алған кәсібін меңгеруі, кәсібінің алдында тұрған тұрған міндеттерді, оның қоятын талаптарын меңгеруі, өзін маман ретінде қалыптастырып сезінуі, кәсібі саласына өз үлесін қосуы, мамандығын жетілдіру арқылы өз тұлғасын дамытуы деп түсінеміз. Кәсіби бағыттылық адамның өз тәжірибесі нәтижесінде жиналады. Оның дамуы адамның өмірде өзін өзі анықтау мәселесін шешуіне, белгілі бір кәсіпті таңдағанда өзінің қабілеттері мен мүмкіндіктерін дер кезінде аңғаруына және кәсіпті таңдауда қоғамдық маңызды мотивтерді ескеруіне байланысты. Кәсіби бағыттылықты дамыту - бұл тұлғаның мүддесі мен қабілетінің белгілі бір іс-әрекетке, қызығатын кәсібі қоятын талаптары мен өзінде бар қабілеттердің, тұлғаның кәсіби мүддесі мен қоғамның мамандарға мұқтаждығы арасында үнемі пайда болатын қайшылықтарды шешу процесі. А.И.Кочетов көрсеткен бағыттылықтың даму сатыларын жалпы жоспар бойынша мына түрде көрсетуге болады: а) тұрақты және өзекті қажеттілік ретінде қызығудың болуы; б) іс-әрекетте жүзеге асырылатын бейімділіктің және тұрақты қызығудың қалыптасуы; в) кешенді және тұрақты қызығу мен әуестіктің мінез-құлықтың басты мотивтері болып, мақсатқа көзделуі; г) бағыттылықтың қалыптасуы тұлғаның басты қасиеттерінің мақсатқа көзделген байланысы ретінде болуы. Қазіргі таңдағы жоғары оқу орнында кредиттік оқыту жұмысын ұйымдастырудағы басты міндеттердің біріне студенттердің өзіндік жұмыстарының ролі мен тиімділігін арттыру және оның кәсіби бағыттылықты дамытуға көзделуі жатады. Студенттің оқуы - бұл оның өз қалауы бойынша өз оқуын өзі жалғастыруы емес, бұл танымдық және кәсіби мамандығында өзін өзі жүзеге асыруға және өзін өзі жетілдіруге бағытталған оқытушының жетекшілігімен басқарылатын өзіндік іс-әрекет екенін айрықша атап өту қажет .

Студенттердің өзіндік жұмысында оқытушылар мен студенттердің арасында субъект- субъектік қатынастардың дамуы - студенттердің «өздерін өздері басқару тәртібіне» көшуін, яғни оқу іс-әрекетінің барлық кезеңдеріне олардың белсенді қатысуы үшінші деңгейдегі басқару деп анықталады. Өзін өзі басқаруды адам факторының өзін өзі ұйымдастыра білу қабілеті деп қарап, оны оқу іс-әрекетінде қолдансақ, онда одан мынандай қызметтердің бөлініп шығатынын көреміз. Олар өзара бір бірімен байланысты бір мақсатқа көзделген мотивтер жүйесі, өз жұмысын өзі жоспарлау, өзін өзі ұйымдастыру (өз қызметін ұйымдастыру), өзін өзі қадағалау және өзін өзі бағалау, өзін өзі түзету.

Кредиттік оқыту жүйесіндегі жоғары білім беру орны Қазақстан Республикасының Мемлекеттік білім беру стандарты талаптарына сәйкес студенттердің оқу дәрежесін алуына барынша қолайлы жағдайлар жасайды. Ең алдымен жоғары оқу орны оқу жұмысын әдістеме жағынан қамтамасыз етуге жауапты. Осы мақсатта:

1. 
   Әрбір студентті қамтамасыз ету үшін анықтамалар.
   
2. 
   Әрбір пәннен студенттер мен оқытушылар үшін оқу-әдістемелік кешендер.
   
3. 
   Әрбір пәннен дәрісхана жұмыстарына материалдар: лекция көшірмелері, тәжірибе және зертхана сабақ жоспарлары, оқу құрал жабдықтары.
   
4. 
   Студенттердің өзіндік жұмыстарына арналған материалдар: үй тапсырмалары мәтіндері, әр пәннен бақылау, тексеру сұрақтары, тақырыптық баяндамалар және курстық жұмыстар, электрондық оқу құралдары.
   
5. 
   Білімді бақылауға материалдар: жазбаша бақылау жұмыстары, тестілер, емтихандық билеттер және т.б.
   
6. 
   Тәжірибе жұмысы материалдары: тәжірибе жұмысын жүргізу әдістеме нұсқаулары және жоспарлары, есеп беру құжат түрлері әзірленеді.
   

Университет қабырғасында студенттерді кәсіпке бағыттау маман тұлғаны қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар қазіргі заманғы қоғамның экономикалық даму жағдайларына тез бейімделіп, еңбек нарығында өз орындарын тауып, өз іс-әрекеттерінен тұрмыстық және рухани қанағат алатын, өз қабілеттерін орынды пайдаланып және шығармашылық күштерін дамытуға белсене ат салысатын озық ойлы, елжанды мамандарды дайындау қажетті деп есептелінеді. Осыған байланысты біздің модель құрудағы мақсатымыз - университет студенттерінің арнайы және экономикалық дайындықтарын жетілдіру (1 кесте).

Тіл маманы студенттерінің кәсіби бағыттылығын дамыту моделі негізіне И.Д.Багаеваның педагогикалық іс-әрекет кәсібі тұжырымдамасы және Г.Қ.Нұрғалиеваның тұлғаның тұрақты құндылықтары бағдарының жалпы моделі алынды. Тұлғаның тұрақты құндылықтары бағдарын дамытудың жүйесін құраушы фактор ретінде Г.Қ.Нұрғалиева ғылым салаларын біріктіру (М.С.Анисимов, А.Тұрсынов), жалпы және кәсіби білімді біріктіру (М.Н.Берулава) тұжырымдарына сүйене отырып, іс-әрекеттердің біріктірілуін қолданады. Адам психикасының ішкі құрылымының қалыптасуына немесе интериоризация процесіне лайықты шынайы жағдайлар, яғни сыртқы ойдың тұлғаның ішкі ойына көшуі –іс-әрекеттің әр түрінің өзара байланысы кезінде пайда болады. Г.Қ,Нұрғалиева іс-әрекеттің болжау, тану-білу, туындау, бірлесу және бағалау түрлерін тұлғаның құндылықтар бағдарының негізіне жатқызады. И.Д.Багаева да педагогикалық іс-әрекеттің кәсібі тұжырымдамасында біріктіруге көңіл бөледі: кәсіби бағыттылық бұл іс-әрекетте қалыптасатын тұлғаның интегральдық қасиеті, өзіндік ерекшелігі, бұл іс-әрекет процесі және нәтижесі. Автордың пікірінше, іс-әрекеттік кәсіп тұлғаның және іс-әрекеттің мазмұнымен сипатталады. Сөйтіп оның ойынша педагогикалық іс-әрекеттің кәсіптік құрылымы үш компоненттерден тұрады. Олар: кәсіби білім, құрылым бойынша танымдық іс-әрекет; кәсіби қарым қатынас жасау, құрылым бойынша сөйлеуіс-әрекеті; және кәсіби өзін өзі жетілдіру,құрылым бойынша бағалау және шығармашылық іс-әрекетінің бірігуі. Тіл маманы студенттерінің кәсіби бағыттылығын дамыту моделінің жүйелі құрама компоненттері бір жағынан тұлғаның негізгі жақтарын, яғни психологиялық құрылымын көрсетсе, екінші жағынан кәсіби қызметінде мақсатын жүзеге асыру жолында жұмсалатын күші мен қолданатын әдістерін білдіретін тұлғаның белсенділігін көрсететін мазмұнды сипаттамасын құрайды.
1-кесте.

Тіл маманы студенттерінің кәсіби бағыттылығын дамыту моделі

мазмұндық сипаттама	Студенттердің кәсіби бағыттылығын дамыту
	Таным	Қарым қатынас	Өзін - өзі жетілдіру	Тұлғалық көріністері
Психология-лық сипаттама
Когнитивтік компонент	жаңа әлеумет-тік-экономикалық қатынаста кәсіби қызметтің қоғам-дық маңызын түсіну - білу; - таңдаған кәсібі саласында кәсіп-керлік іс - әрекет-тің мүмкіндігін түсіну – білу; - нарық кәсіби өнімінің және білім ұсынысын түсіну - білу.	- кәсіби қызметтің байлығын және көп бейнелігін түсіну- білу; - тіл кәсібі саласында нәтижелі қызмет ету факторы ретінде ынтымақтастық- тың ролін түсіну- білу	-тіл кәсібінің бәсекелестік өлшемдерін түсіну -білу ; -өз іс - әрекетінің жағымды және жағымсыз жақтарын түсіну- білу ; -болашақ кәсіби қызметінде тұлғалық өсу жолдарын түсіну -білу	өзін - өзі бағалау
Мотивациялық компонент	- жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайда кәсіпке қызығушылық білдіру; - нарық саласында өз білімін ұсыну-дың жолдарын табуға талаптану; - өмірде тұлғалық маңызды мақсаттарын барынша жүзеге асыру.	- тұлғаға объект және субъект ретінде көңіл бөлу; - тұлғааралық қатынасқа ұмтылу; - іскерлік қарым – қатынастыққа ұмтылу.	- білім беру саласында жетістіктерге жетуге ұмтылу; -өзінің жеке тұлғалық өзгешелігін көрсетуге ұмтылу; -білімін заман талабына сай жетілдіріп отыру	Біліктілік
Мінез-құлық компоненті	- кәсіби қызметінде білімін қолдана білу.	- қарым – қатынас жасай білу, тәжірибесінің болымды жақтарымен алмасу	- көздеген мақсатына барынша жету үшін өз іс - әрекетін түзету	Белсен- ділік, өз мақ-сатын жү-зеге асыру

Қалыптасқан кәсіби бағыттылықтың көрсеткіштері психологиялық көзқарас жағынан тік сызықпен белгіленген тұлғаның маңызды жақтарын білдіреді, яғни когнитивтік (танымдық), мотивациялық, мінез-құлық компоненттерін көрсетеді. Пайда болуына қарай әр жақ күрделі. Тұлғалық білімнің мазмұнды сипаттамасын – кәсіби бағыттылықты: іс-әрекеттің танымдық, сөйлеу және құндылықтарды бағдарлау түрлері құрайды.