Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

1.М.Сәрсенбаев «Елді мекендерді көркейтудегі жасыл желектердің маңызы» География және табиғат, 2005, 3 – 27 бет.

2.В.П. Фомин, Г.Г. Невзоров Туристік - өлкетану экспедициясы – оқушылардың экологиялық тәрбиесінің бір түрі.

3.М.Мәметқазиев, Қ.Сыбанбаев, «Табиғатты қорғау» Қайнар, Алматы 1990жыл

4.С.А.Арыстанғалиев, Е.Р.Рамазанов «Қазақстанның өсімдіктері», -Алматы 1997жыл

5.Гүлстан журналы 2008 – 2010 жылдар аралығындағы

Мұғалімнің жетекшілігімен оқушылар тәжірибе үлескісінде табиғаттану, география, химия, биология пәндері бойынша алған білімдерін кеңейтіп, өмір мен білімді ұштастыру жолдарын үйренеді. Мектеп тәжірибе үлескісінде биологияның арнайы бөлімдері бойынша факультативтік, практикалық сабақтар, жас табиғатсүюшілер үйірмесі мүшелерімен тәжірибе жұмыстары және оқушылармен қоғамдық пайдалы жұмыстар ұйымдастырылады. Тәжірибе үлескісі биология, география, табиғаттану пәндері бойынша коллекция, көрнекі құрал жинайтын негізгі база болып табылады. Оқушылардың тәжірибе жұмыстарының қорытындылары аудандық, облыстық, өлкелік көрмелерге, сондай-ақ Халықаралық ауыл шаруашылық жетістіктерінің көрмесіне қойылады.

Даму тарихы: Сонау 1941 жылы СССР-ң Жоғары Советі Президиумының председателі қызметінде М.И.Калинин әдістемелік мамандардың жиналысында жер үлескісіндегі жұмыстарға жақсы ұсыныстар мен жобаларын айтты.

Ал 1947 жылы КСРО Министрлер кеңесінің шешімімен мектеп үлескісінің ауданы 0,5–2,0 га болу керек деген келісімге келді.

КСРО-ның 1952 жылғы 1-сәуірде шыққан қаулысында мектептің оқу-тәжірибе үлескісі оқу кабинеті сияқты қажетті орындардың бірі, яғни ашық биология лаборатория немесе кабинеті болуы керек делінді.

И.Д.Зверев редакциясымен «Проблемы методики обучения биологии в средней школе» [2] деген орыс тілінде мектеп мұғалімдеріне арналған әдістемелік құралда алғаш рет («История развития методики на пришкольном участке») мектептің оқу-тәжірибе үлескісінің тарихы қарастырылды.

Н.М.Верзилин, П.А.Завитаев, В.М.Корсунскаяның «Методика работы с учащимися на школьном учебно-опытном участке» [3] деген мектеп мұғалімдеріне арналған әдістемелік кітап орыс тілінде жарық көрді.

1966 жылы биология сабақтарының мазмұны жаңартылғаннан кейін оқу-тәжірибе үлескісіндегі атқарылатын жұмыстардың да барысы өзгеріске ұшырады. Оларды жүйелеп, оқулық басып шығарған болды.

Осы жоғарыдағы атқарылған еңбектердің барлығы оқушыларда жерге деген махаббатын, оларда ауыл шаруашылық мамандыктарға қызығушылығын ояту үшін жасалған.

Қазақ мектептерін басқарып отырған директор, оқу ісінің орынбасарлары және биология пәні мұғалімдері үшін олар түсінетін тілде жазылған методикалық кітаптар мен құралдар мүлде жоқ.

Осы олқылықты толтырабұл дегендей болып Қызылорда қаласының Т.Жүргенов атындағы № 136 қазақ орта мектебінің жоғары санатты биология пәні мұғалімі, педагогика ғылымдары кандидаты Мұхаметжанов Талғат Хасанұлы «Мектептің оқу-тәжірибелік үлескісіндегі ұйымдастыру жұмыстарының (Қызылорда, 2001)» әдістемелік-нұсқау ұсыныстары мен «Мектептің жылыжайында оқушылармен көкөністер және көшеттер өсірудегі іс-тәжірибесі (Қызылорда, 2001)», деген жұп-жұқа екі кітапшаларын қазақ тілінде шығарды [4-5].

Орыс тілінде шыққан салмақты да сапалы әдістемелік кітаптары қазақ тілінде тіпті нашар аударма ретінде де жарық көрмеді. Сондықтан да қазақ ұлт мектептері бұл проблемадан мүлде әдістемелік құралдарсыз жұмыс істеп келе жатыр. Осы себептен болуы керек көптеген мектеп ауласындағы жылыжай мен тәлімбақтардың есік-терезелеріне тақтай қағып шегеленіп тұрғандарын көріп жүрміз. Бұл жөнінен тек қана Назарбаев Зияткерлік Мектебінде ғана тәлімбақ 2-қабатында істеп тұр, ал теплицасы әлі жаңа мектеп болған соңба әлі іске қосылған жоқ. Осы көрсетілген олқылықтар біздің қарастырып отырған тақырыбымыздың зерттеуді қажет ететін тақырып екенін және осы істі мектептерде атқару қажет екендігін көрсетеді.

Сондай-ак оқу-тәжірибе үлескісіндегі жұмыстар биологияны оқыту мен өмірді байланыстырудың негізі болып табылады. Бұл жұмыстар оқушының өз бетімен ізденуіне, білімін жетілдіруге, әртүрлі танымдық кызығушылығын арттыруға септігін тигізеді.

Қазіргі кезде ең көкейкесті проблемалардың бірі оқу-тәжірибелік үлескілердің тапшылығы және методикалық құралдар мен нұсқаулардың жоқтығы. Бұрынғы КСРО кезінде әр мектепке оқу-тәжірибелік үлескі ретінде жоспарлап берген жерлер қазір спорт алаңына, күтімсіз қалған бақтарға айналып кеткен. Кейбір мектептер ауласына гүл отырғызса да, тек сәндік үшін. Ал сабақтар оқулықпен, плакат, видеофильмдермен шектелген. Оқушылар көзбен ғана көріп білім алады. Егер олар тірі объектілердің өмірін өсіп тұрған жерінен ұстап көріп, оған тәжірибе жасаса, «Мың естігенінен бір көрген артық», «Көзбен көргеннен қолмен ұстаған артық» демекші, бәрі басқаша болар еді.

Кітапханалардағы ғылыми кітаптар, ғылыми журналдар, әдіскер-мұғалімдердің іс-тәжірибелері мен мақалаларын жинақтау, ғылыми кітапханалар, мектептің оқу үлескісі мен онда орналасқан (парник, теплицалар) жылыжайлары мен тәлімбақтарын басын құрастырып, ұйымдастыруға болатын іс.

Оқу тәрбие үрдісін жақсарту үшін маңызды жұмыс. Оқушылар теорияны практикамен нақты байланыста, яғни табиғи көрнекіліктерді қолдарымен ұстап көздерімен көріп сабақ өтеді; бастапқы агротехникалық зооветеринарлық және зоотехникалық кәсіппен, жермен жұмыс істеу, жануарларды күтуге, зиянды өсімдіктер, жәндіктер мен кемірушілерге қарсы күресуге дағдыланады, ауыл шаруашылық еңбек құралдарымен пайдалануды үйренеді.

Біздің болжамымыз бойынша кезкелген мектеп ұжымы оқу-тәжірибе үлескісін ұйымдастырып, жүзеге асыра алады. Мектептердің, яғни қала және ауыл мектерінің барлығында, осындай жер үлескілері бар, егер оларға сол жерді пайдалану әдістемелерін ұсынатын болсақ, онда көптеген мектептер біздің осы жұмысымызды іске асыра алады. Біздің ойымызша айтылған жұмыстардың әдістемелік нұсқауларын жасап кең тарату қажет. Сонда елде ең білімді, тәрбиесі мен тәжірибесі мол жанды-жақты оқушылар болар еді.

Әрине қазір ондай оқушыларды жоққа шығара алмаймыз, бірақ олар теориялық біліммен шектелген.

Егер осы жұмысты ұйымдастырсақ: мектеп оқу үлескілерінің сызба-жобаларының үлгілерін ұсынуға; мектеп жылыжайындағы жұмыстарды жоспарлау, ұйымдастыру және жүргізу әдістемелерін ұсыну; оқу үлескісінде әсемдік әлемімен сыртқы дүниемен толық байланыста өтілетін теориялық сабақтар, практикалық сабақтар, экскурсия, тәжірибе сабақтарының әдістемелік үлгілерін өз іс тәжірибеміз бойынша жасауға болады.

Көкөніс бөлімі. Бұл бөлімде негізгі көкөніс дақылдары ашық немесе беті жабылған жерде өсіріледі. Биология және ауылшаруашылық еңбек сабағының бағдарламасына сәйкес VI-1Х сынып оқушылары тәжірибе жүргізеді. Бұл дақылдарды міндетті түрде сол жердегі шаруашылыққа тән ауыспалы егіс жүйесімен егу керек. Көкөніс дақылы егілген топырақ бір маусымның ішінде бірнеше рет қопсытылғандықтан топырақ құрамы өзгереді. Сондықтан, топырақтың құнарлығын қалпына келтіретін көп жылдық шөптің ауыспалы егіс жүйесі пайдаланылады. Көкөніс бөлімін екі бөлікке бөліп, оның біріне өсімдік жинақтамаларын, екіншісіне тәжірибе жүргізіледі. Жинақтамалық бөлімде 2-3 өндірістік дақылдар және сырттан келген маңызы бар сорттар өсіріледі. Бұл бөлімде VIІ сынып оқушылары өсімдіктану пәнінде қамтылатын гүлдер, бұршақ тұқымдастар, астық және лалагүл тұқымдастарының негізгі өкілдерімен, VІ сынып оқушылары түйнек, пияз, өркен және тамыр жеміс сияқты тамыр метоморфоздарымен таныса алады. XІ сынып оқушылары дивергенция белгілері, түрдің пайда болуы сияқты жалпы биологиялық заңдылықтардың көрінісін анықтай алады. Бұл жұмыстарды Х-ХІ сыныптардың жалпы биология пәніндегі «Тіршілік үшін күрес», «Фотопериодизм» тақырыптарына пайдалануға болады. Сондай-ақ X сынып және XI сынып оқушылары инбридинг және гетерозиске арналған арнайы тәжірибе жасап, қызанның, қиярдың, пияздың, т.б. дақылдардың бағалы гетерозисті тұқымдарын алып, басқа шаруашылықтарға бере алады.

Тәлімбақ-оранжерея (фрацуз сөзі orangerie, сөздің түбір – orange – апельсин), сүйіспеншілігін арттыру [9]. Жылыжай теплица әйнектелген қысқа қарай оңтүстік (ағаш-бұта өсімдіктерін, мәңгі жасыл өсімдіктер мен цитрус (лимон, апельсин). Жеміс – жидек, гүлді т.б. ашық ауада осы жердің климатын көтере алмайтын өсімдіктерді, ал жазды күні ерекше ауа жағдабұл қажет ететін өсімдіктерді сақтау және өсіру үшін арнайы жасалған орын.

Температуралық режим жағдабұла сай тәлімбақ-оранжереяны үлкен үш топқа бөледі: 1) салқын (1° бастап 8°С дейін), 2) жартылай жылы, бірқалыпты (8° бастап 15°С дейін), 3) жылы (15° бастап 26°С дейін). Соңғы оранжереяны (тепличные оранжерея) – жылыжай оранжереясы деп атап кеткен. Аяғында оранжерея деген сөз лексиконынан шығып, тек теплица деп аталып кеткен. Ал теплица қазақша жылыжай деп аударылған.

Құрылысына қарап төрт түрге бөлінген: 1) односкатные – бір бетті, яғни шатырдың беті 30-45° бұрышпен оңтүстікке қарап төселген; 2) шатыры іштен тірек бағандар орнатылып, бір жағына қарай төмендетіліп 24-28° бұрышпен шығыс пен батысқа бағытталған; 3) блокты – 2-5 одан да көп двускатные – қос бетті. Олар бір-бірімен сайша, жыралар мен қосылған. Аралары төменнен тіректермен бекітілген; 4) қосбетті оранжереяларға ұқсас, бірақ іштен бағандармен тіректер қойылмаған.

Өсімдіктердің оранжерея, немесе теплицада өсірілу тәсіліне қарап үшке бөледі: а) сөреде өсетіндер, б) жерде өсетіндер, в) сөре-жерде өсетіндер деп.

Пайдалану мерзіміне қарап оранжереяларды екіге бөледі: 1) қысқы-тұрақты, жыл бойы әйнектелген, 2) көктемгі қосымша ашылатын рамалары бар, бұл оранжереяның шатырының беті құрылысы жағынан түгелдей ашылуға ыңғайлы етіп жасалған.

Желдету үш түрлі жолмен : форточка, фрамуға, дем тартқыш, алуға болатын рамалар, кондиционер арқылы орындалады.

Суару: су құбырлары орнатылады, ал температурасы ол жылырақ сумен суару мүмкіндігін қамтамасыз ететіндей етіп ойланып істеледі: 1) бүрку-душ арқылы жасанды жаңбыр жасау арқылы суару; 2) жерасты, немесе топырақ асты жолымен арық арқылы суару, 3) тамшылатып суару.

Оранжерея бірқатар талаптарға сай болуы керек: 1) әрбір 1 м.кв. жерге кететін жылу шығыны аз болуы керек; 2) табиғи және жасанды жарықты кең түсіретіні ескеріліп, барынша пайдаланатын мүмкіндігі болуы; 3) топырақтың ылғалануы, желдетілуі мен механизацияланған жұмыс жағдайларын қамтамасыз ету; 4) тұтыну шығыны мүмкіндігінше аз, беретін өндірістік өнім пайдасы барынша көп болу шартын ойластырып отыру керек.

Кәзіргі жағдайда, өсімдіктерге жылы орта жасап пайдаланып жүрген оранжереялардың барлығын теплица, немесе жылыжай деп атап кеткен.

Парниктің ерте пайдаланылатын түрі тереңдігі 70-80 см. Рама көлбеулігі (оңтүстікке қарай) 9-12°, орта кезділігі 50-60 см, 6-8°, кеш пайдаланылатыны 30-40 см, 4-5°. Парник жасалатын жер бульдозермен тегістеледі, парник рамалары, траншеялары, жүретін жер белгіленеді. Әрбір кварталда стандартты 30 парник не 600 рама болады, бұнда 2 жұмысшы істейді. Парник кварталының ұзындығы (1,5 м траншея ені +0,9 м аралық жер) × 30 Парник = 72 м, ені 20 рамалы парникке тең. Парникте қияр, томат, салат, ас көк, шалғам көк пияз, кәді, патисон т.б. овощ дақылдары өсіріледі. Парник ақпаннан қарашаға дейін пайдаланылады. Маусым ішінде овощ өнімін алу, овощ дақылдарын егу тәсілдерінде де айырмашылық болады. Әртүрлі тыңайтқыштар қолданылады. Қияр көшетін өсіру үшін оның тұқымын бірнеше мерзімде егеді. 25-30 тәуліктік көшетті тұрақты өсіретін рама ішінде 8-12 түптен егеді. Парниктегі қиярдың өсуіне ең қолайлы температура ашық күндері 25-30°С. Температураның аз уақыт болсада 12°С-тан төмен болуы өсімдікке қауыпты, сондықтан парник байқап желдетіледі, салқын күндері жылу сақтау шаралары қаралады. Парниктегі ауа ылғалдылығы 80-90 %. болуы қажет, жаздың ыстық кезінде парник шынысына әк бүркіліп көлеңкеленеді.

Парниктегі томаттың өсуіне қолайлы температура ашық күндері 25-28°С, бұлтты күндері 17-20°С, ауа ылғалдылығы 65 %-тен аспауы қажет. Әйтпесе өсімдік ауруға шалдығуы мүмкін. Шалғам көктегенге дейінгі қолайлы температура 18-20°С, көктей бастағаннан алғашқы жапрақ салғанша 6-8°С, одан кейін 10-12°С. Сыртқы ауа температурасы 10°С және бұдан жоғары болса, парник рамалары алынып тасталынады. Көктеген шалғам аралығын 3-4 см етіп сиретеді, әр рама астында 450-550 өсімдік қалдырылады. Ерте көктемде егілген шалғам 45-50 күнде піседі. Шалғамды күзде пайдалану үшін оны парникке 10-15 тамызда егеді. Көк пияз парникте ақпанның екінші жартысынан бастап өсіріледі, 30-40 күнде піседі. Парник дақылдарын егу, топырақ агротехникасы, күтімі жөнінде арнайы ереже бар. Ал, біз оқушыларға осы жұмысты жүргізуді бойына сіңіру мақсатымыз болғандықтан, сол мәселелердің әдістемесін қарастырамыз.

Сонымен қатар, көкөністер және көшеттер өcipy оқушылардың мектептегі "Өсімдіктану" және "Тіршіліктану" пәндері бағдарламасын әлдеқайда терең меңгеруіне, өсімдік әлемінің сыртқы дүниемен байланысын өте жақсы білуіне жол ашады. Т.Жүргенов атындағы № 136 қазақ орта мектебінің жоғары санатты биология пәні мұғалімі, "Жас өсімдік өсірушілер" үйірмесінің жетекшісі, ғылым кандидаты Т.Мұхаметжанов басқарған 6-7-8 сынып оқушыларының көкөністер және көшеттер өcipy тәжірибесімен бөліседі [5].

Мен, деп жазады Т.Мұхамбетжанов өзінің кітапшасында, № 136 қазақ орта мектебінің жылы жабұлда 1991-1992 оқу жылынан бастап "Жас өсімдік өсірушілер" үйірмесінің сабағында 6-7-8 сынып оқушылары мен көкөністер және олардың көшеттерін өcipiп келемін. Yйірмеге 5 топ оқушылар қатысып отырады. Менің басқаруыммен үйірме мүшелері көкөніс және олардың көшеттерін өcipy барысында барлық жұмыстарды өздері толық орындап отырды. Ол жұмыстардың түрлерін атауға болады [4].

Мысалы: Күз және қыс айларында көшеттерге жәшіктер дайындау; көшеттердің құмыраларына, стаканчиктерге топырақ қоспаларын дайындау, оларды араластыру, өңдеу; себілетін көкөніс тұқымдарының тазалығын, өнгіштігін, шаруашылық жарамдылығын анықтау; тұқымдарды бөрттіру және көктету; тұқымдарды шынықтыру; көшеттерді өсіру; көшеттерге қағаздан, целофаннан стаканчиктер дайындау; көкөніс тұқымдарын себу; көктеулерді үстеп қоректендіру; көкөністі суару; арамшөптерді құрту; көктеулерді стаканчиктерге көшіріп тігу (пикировка жасау); стаканчиктердегі көшеттерді шынықтыру; оларды әpi қарай өcipiп, баптау; стаканчиктердегі өсірілген көшеттерді сату т.б.

Үйірме мүшелері 5 жылдық мерзімде жылыжайда 15 түрлі көкөністер өcipдi. Атап айтқанда: 1. Қызан. 2. Орамжапырақ. 3. Қияр. 4. Аскөк (укроп). 5. Tәттi бұрыш. 6. Петрушка. 7. Шалғам. 8. Баклажан. 9. Басты жуа "мүштум-пияз" 10. Сельдерей. 11. Киндза. 12. Бидай. 13. Жоңышқа. 14. Асқабақ. 15. Базилик (равшангүл).

Оның ішінде көшет алу үшін: қызан; орамжапырақ; тәтті бұрыш; баклажан-өcipдiк.

Өсірілген көшеттерді әуесқой жергілікті тұрғындарға арзандатылған бағамен сатуға болады. Ол халықшаруашылығына кең таратуға ықпал етеді.

Өкінішке орай 1994-1995 оқу жылынан бepгi уақытта республикамыздың жылыжайларында жұмыс тоқтаған. Мектептерде көкөніс өcipy мүмкіншілігі өте азайды. Себебі осы жылдар электр қуаты нашар болып, халық кеш болса жарықсыз қалып жүрген еді. Электр қуаты керек емес уақытта cәyipдің басынан бастап қана, күн жылығасын көшеттер дайындау үшін ғана 2-3 көкөніс өсімдіктерінің тұқымдарын жылыжайға себу мүмкіншілігі бар.

Тұқымның өнгіштігі себу алдында тексеріледі. Ол үшін 2-3 қабаттап тәрелкеге жапқан фильтр қағазының немесе дәкенің үстіне жайған 100-200 майда орамжапырақ, баклажан, тәтті бұрыш, қызан т.б. тұқымдарын немесе 50-100 орташа мөлшерлі қиярдың тұқымын алып, олардың бетін суланған фильтрлі қағазбен немесе дәкемен жабайық. Жиегінен ауа кipy үшін шағын тесіктер қалдырайық, t-сын 18-20°С мөлшерінде ұстайық. Қағаз немесе дәке тұрақты сулы болуы керек.

Тұқымның өнгіштігі және өну энергиясы, яғни өндіруге алынған дәндердің жалпы санынан белгілі уақыт ішінде өніп шыққан дәндердің процентпен көрсетілген саны, 1-кестеде берілген.
Кесте 1. Көкөніс тұқымының өнгіштігін және өну энергиясын анықтау үшін қажетті уақыт (тәулікпен)

Осы көрсетілген мерзімнен (тәулік) соң өніп шыққан тұқымдарды санап, шығарып тастайды. Егер 100 тұқымнан 80-і өніп шықса — оның өнгіштігі 80% дейміз. Өнгіштік 40-60% дейін төмендесе, онда себу мөлшерін көбейту қажет. Егу сапасы бойынша тұқымдар 2 класқа бөлінеді (2-кесте).

Себу үшін тұқымның I класын пайдаланған жөн. Тұқымның сапасын арттыру үшін себу алдында алдын-ала мына дайындықтар жүргізіледі, яғни тұқым бойында мына процесстер жүруі қажет: тұқымдарды ipiктey, зарарсыздандыру, су сіңіп бөрту, өндіру, шынықтыру.

Қаулаған және біртекті көктеулер алу үшін тұқымдарды іріктейді. Ipi тұқымдарды қолмен сұрыптап алады, ал жарақаттанғандарын немесе табиғи түсін жоғалтқандарды шығарып, алып тастайды. Орамжапырақтың тұқымдарын 1,25–1,3 мм тесіктi елеуіштен өткізіп іріктейді. Бipaқ ең ipi тұқымдар тұрақты және толық жақсы пiciп жетілген бола бepмейді. Сондықтан тұқымдарды су және тұздың ерітіндісіне салып іріктейді. Қызан, шалғам тұқымдары үшін 5%-тік астұзының немесе аммиак селитрасының ерітіндісін қолданады. Қиярдың тұқымына аталған epiтiндiлepдiн 3%-тiгiн қолданады. Бұл ерітінділерде тұқымдарды 5-6 минут ұстайды, қалқып шыққан тұқымдарды шығарып тастайды, ceбeбi олардың өнгіштігі жойылған немесе нашар. Ал ерітіндіге батқан тұқымдарды сумен жуып, t – 40°С кeптipiп, себуге әзірлейді. Тұқымдарға саңырауқұлақ және вирус ауруларын жұқтырмау үшін және зиянкестердің таралуын болдырмау үшін оларға зарарсыздандыру шараларын жүргізеді.

Қиярдың тұқымдарын астаушыққа салып, жұқалап жаяды, одан соң духовкаға 3-4 сағатка қояды. Онда t – 50-60°С-ға дейін қыздырады. t-ны біртіңдеп көтереді: алғашқы t – 15-20°С болса, 1-2 сағаттан кейін t-ны алдағы көрсеткен денгейге дейін көтереді. Тұқымды ретімен араластырып тұру қажет. Қызан тұқымын себер алдында калий мырыш қышқыл 0,1 % ерітіндісінде, борқышқылының 0,02 % ерітіндісінде және мыс күкірт қышқылының 0,01 % ерітіндісінде дәрілейді. Әдепкіде 15 мин ерітінділерде тұқымды өңдейді, одан соң 5-10 мин оны таза сумен жуады, кептіреді, соңынан себеді.

Қызанның құмырада өcipiп ерте көшеттерін алу үшін көктеулерді пикировка жасайды. Тұқымдарды 25 ақпан - 5 наурыз аралығында себеді. Көктеулерді жылы жайда өcipeдi. Көлемі 1 м² жерге 8-10 г. тұқым себеді. Себу терендігі 5-2 см, қатар аралығы 3 см. Көлемі 1 м² жерде 2000-2200 көктеулерді өcipeдi. Тұқымдар толық шығып 18-20 тәуліктен кейін жылы жайға көшipiп тігеді, яғни пикировка жасайды. Ерте көшеттерді мөлшері 10 х 10 см құмырада өcipeдi. 1 м² жердің аумағына 100 өсімдік өcipeдi.

Қызан көшетіне арналған құмырадағы қоспалардың құрамы мынадай: қара шipiк 5-8 бөлiк, бақша топырағы – 1-бөлік; жеңіл топыраққа – 5 бөлік, ал ауыр топыраққа – 8 бөлік қара шipiгi жеткілікті. Көктеулердің шығуына дейінгі ауаның t – 23-25°С, шыққан кезде бip апта бойы t – 13-15°С, одан әpi қарай күн ашық кезде t – 21-23° C, күн бұлттанған кезде 17-19°С; түнде – өcipy кезеңі бойына 7-9°С. Топырақтың t-сы көктеулердің шығуынан бастап алғашқы eкi апта бойы 15°С, кейін – 13°С, күндіз 18-20°С болуы керек. Ауаның ылғалдылығын көшеттер өсірy мерзімінде 60-65 % аралығында ұстау қажет. Сондықтан оларды таңертеде суару қажет, одан соң жылы жайды желдету керек. Көшеттерді нығыздалған қара шipік топырақ құрамдық құмырада өсіргенде 1-2 суару қажет, одан соң жылы жайды желдету керек. Көшеттерді нығыздалған қара шірік топырақ құрамдық құмырада өсіргенде 1-2 суару қажет. Суару мөлшері 20 л/м² . Үш рет үстеп қоректендіруді суарумен ұштастырады. Үш жапырақ түзілгенде бірінші рет үстеп қоректендіреді. 1 м² жерге шаққандағы үстеп қоректендірудің мөлшері және құрамы: 5 г. аммиак селитрасын, 40 г суперфосфатын, 15 г күкіртқышқылын 10 л суға ерітеді. Екінші үстеп қоректендіруді 10 тәуліктен кейін, ал және 10 тәуліктен кейін үшінші үстеп қоректендіруді жүргізгенде тыңайтқыш мөлшерін 2 есе артығымен береді. Ycтeп қоректендіруден кейін жылы жайды желдетеді. Қызанның ерте көшеттерін 60-65 тәуліктен кейін шығарып тiгyгe дайындайды.

Ол үшін көшеттерді 5 тен 10 кг/м² дейін қара шipiк берілген үлескіге шығарып тігеді. Шығарып тігу ерте мерзімде (сәуірдің соңы - мамырдың басы) болғандықтан үсікке қарсы шаралар қолданылуы қажет. Олар мына шаралар: түтін салу, жауындату, қағаздан жасап көктеулерге қалпақ кигізу немесе пленкамен жабу т.б.

Орта мерзімде пiceтiн орамжапырақты ерте пісетін орамжапырақтан гөpi жоғары t өcipeді. Сондықтан кызып кетпеу үшін жылы жайды желдетіп тұру жөн. Өсімдіктерді өсу мерзімінде 2 рет суарады. Суару мөлшері 15-18 л/м² 35-40 тәуліктен кейін өскіндерді ашық жерге көшipiп тігеді.

Бақшадан немесе егістіктен алынған топырақты күзде арам шөбi жок құнарлы үлескіден алып дайындайды. Орамжапырақ немесе картоп өскен үлескіден топырақ алуға болмайды. Қара шipiктi кеңінен, түскен жапырақтардан, өсімдіктердің қалдыктарынан дайындайды. Осы органикалық материалдарды буртқа салады, мұнда олар 2-3 жыл мерзімінде толтырылған шipiк жақсы қара шірікке айналады. Осы топырақ қоспаларын құмыраша ыдыстарға салып, қоректік құмыралар жасайды. Осы қоректік құмыралардағы көшеттерді құмыраларымен eгістiк жерге отырғызады. Құмыралар ыдысын (қағаз, пленка) толтыру немесе қоректік құмыраны жасау үшін мына қоспаларды дайындайды: 5-8 бөлік қapaшipiктi және 1 бөлік боз немесе eгiстік топырақты араластырады. Осылай дайындалған 1 шелек қоспаға 10-15 г аммиак селитрасын, 45-50 суперфосфатын және 10-12 г калий күкіртқышқылын қосады. Көктеулерді өcipy үшін қоспаны 2 бөлік қарашіріктен, 1 бөлік боз немесе eгiстiк (бақшалық) топырақтан және 1 бөлік Дария бойындағы шеге құмнан дайындайды. Диаметрі 6-10 см қағаздан немесе пленкадан жасалған құмыраны стаканға немесе бутылкаға орап жасайды. Ол үшін ені 12-15 см, ұзындығы 45-60 см газет қағазын немесе пленканы стаканға немесе бутылкаға 2 рет орайды. Артып калған 5-6 см қағаздың немесе пленканың ұшын бүктейді. Tүпті түтік пайда болады. Ол түтікті стаканнан немесе бутылкадан суырып алады. Осылай дайындалған құмыраның биіктігі 8-10 см болады. Көшеттерді жылыжайда өcipгeн жағдайда 4-кестедегі қоспаларды пайдаланады [8].

Жылы жайда өсірілетін көкөністерге берілетін топырақ қоспалары 5 кестеде көрсетілген. 300 г аммиак селитрасын, 3 кг суперфосфатын, 2 кг калий хлоридін 1 м³ қоспамен араластырады.

Басқа дақыларға қарағанда ең қолайлысы, әрі тәжірибе оңай жасалатыны – көкөніс. Себебі бұл өсімдіктердің морфологиялық формалары мен белгілері көптүрлі және сорттары көп. Сондай-ақ бұлар қарапайым еңбек құралдарымен өңделетіндіктен 5-6 сынып оқушыларына қолайлы.

Егер топырақ қоспасына ағаш үгіндісін беру қажет болса, ол үшін компост дайындайды. Ол үшін ағаш үгіндісін басқа тастандылар мен және топырақпен араластырып қоспа дайындайды. Бурт дайындағанда 1 м³ ағаш үгіндісіне 100-150 кг сиыр көңін, 10-20 кг құс саңғырығын және 150-200 л қый суын араластырады. Осы қоспа буртта 4-6 ай жатады, бipaқ әр 2 айдан соң оны араластырып тұру қажет. Енді кейбір көкөністердің биологиялық ерекшеліктерін және адамның тіршілагіндегі маңыздарын атайық [4, 6, 7].

Егер жарық жеткіліксіз болса жапырақтарымен гүлдері түсіп қалады. Құрғақшылыққа төзімді, бipaқ гүлдеген және жемісі толысу кезеңінде бұрышты жиі суарған жөн. Біз жылыжайда "Ласточка" ipiктемесін өсірдік.

Өсімдіктерді күту тұрақты суару және үстеп қоректендіру болып табылады. Kөшipiп тіккеннен 10-14 күн өткесін толық минералды тыңайткыштармен алғашқы рет үстеп қоректендіреді.

Мұнда 1 л cyғa 1 г мочевина, 2 г калий хлориды, 3 г суперфосфат немесе 4 г нитрофосканы ерітеді. Осы ертіндінің 0,2 – 0,3 л мөлшерін 1 өсімдікке береді. Келесі үстеп қоректендірулерді сол қоспалармен дайындалған ертіндіні 2 аптадан кейін береді. Аналық ұрықтанғаннан кейін 30-40 күнде жеміс пісіп жетіледі.

Петрушка. Жапырағын салатқа және тамақтың біріншісі мен екіншісіне қосады. Эфир майы болғандықтан жапырағы дәмді және хош иiстi болады. Оның жас жапырағында 40-400 мг/100 г С дәрумені, 10 мг/100 г каротин, калий, натрий, кальций, магний, фосфор, темір тұздары және баска минералды заттар (1,7% күл) болады. Петрушканың өнген тұқымын 1-1,5 см терендікке шашып себеді.

Шалғам. Жылыжайда тамыздан қарашаға дейін және қаңтардан cәyipгe дейін мына іріктемедерді өcipeді – Заря, Тепличный, Ранный красный, Тепличный, Грибовский, Корейский т. б. Шалғамның тұқымын төмендегі схема бойынша себеді: 4 × 4 см, бұлт күндері 5 × 5 см 1 м.кв. жерге 5-6 г тұқым себеді. Көктеулер шыққанда 5-7 тәулікке дейін t – 5-6°С, одан кейін шалғамның тамыры жуандағанға дейін t – 8-10°С, ал тамыры жуандағанда күн бұлт болса t – 12-14°С болу керек. Алғашқы өсу кезеңінде шалғам суды көп тілемейді. Тамыржеміс: даму барысында аздап жиі суаруды колдайды. Өнімді жинау кезеңі колайлы жағдайларда 25 тәуліктен кейін басталады, ал бұлт күндері сепкеннен кейін 35-45 тәулік өткесін басталады.

Баклажан. Баклажанный Алмаз, Донецкий урожайный, Юбилейный іріктемелері себіледі. Топырақты өңдеу, көшеттерді көшіpiп тігy мерзімдері қызандікі сиякты 55-60 күндік көшеттерді құмырада немесе стаканчиктерде өсіреді. Ауаның t-сы ашық күндерде 24-28°С, бұлт күндері 22-24°С, ылғалдылығы 60-70 % болуы керек. Kөшіpiп тiгy схемасы:

70+30 × 20-2,5 см 2-3 апта бойына 6-7 тәулік сайын суарады, гүлдеу кезеңінде 4-5 тәулік сайын, ал жеміс тұзілу мерзімінде 2-3 тәулік сайын суарады. Суарғаннан кейін топырақты қопсыту қажет. Баклажанды үстеп қоректендіріп отырады, ал гүлдену кезеңінен бастап 7-10 тәуліктен кейін бip рет үстеп қоректендіреді. 1 м² жерге 20 г аммиак селитрасын, 50 г суперфосфатын, 15 г калий күкіртқышқылын суға ертіп береді.

Бiз базардан арзандатылған бағамен жуаның майда пиязшықтарын сатып алып, жылыжайға отырғыздық. Пиязшықтың түбіртегінен шашақ тамыр жүйесі өciп, бүршіктерінен жас жасыл жапырақтар өciп, дамиды. Осылай өciп дамыған, дәрумендерге бай жапырақтарын жұлып алып, тағам ретінде 20-40 күнге дейін пайдалануға болады. Осы әдіспен өсірiп жуаның – өнімін алуды "мүштім пияз" деп атайды.

Біздің оқушыларымыз жылыжайда сельдерей мен киндза өсімдіктерін тұқымы мен себіп, олардың жасыл жапырақтарының өнімін алып, жұмыстарының өнімін көріп қуанды.

В этой связи биологические исследования, связанные с комплексным изучением флоры и растительности отдельных регионов, имеют большое значение. Одним из таких регионов является пустынная территория Жамбылской области.

Территория иследования по своеобразию набора доминирующих видов, входит в под-зону средних пустынь.При описании растительности руководствались основными публикациями [1,2,3,4,5,6,] и по материалам полевой практики студентов специальности "Биология" 2004-2007 г.г

Исследование флоры пустынной территории проводилось маршрутно- рекогносциро-вочным методом в сочетании с методом выборных проб [6]. Для определения видов растений использовались: «Флора Казахстана» и «Определитель растений Средней Азии»

Закономерности распределения растительного покрова связаны с разнообразием эколо-гических условий, в первую очередь,особенностями почвогрунтов и влиянием рельефа.

Растительный покров в отдельных районах пустыни области различный, что объсняется разнообразием песков. Большое количество разнообразных сообществ и их сильная разре-женность создают пестрый растительный покров. Как правило, грядовые и бугристые пески сильно закустарены. По понижениям располагаются плакорные полынные сообщества. По склонам и вершинам обильны жузгунники, саксаульники, а по котловинам астрагальники. С севера на юг идет смена ландшафтов. В растительном покрове северной части области, на структурном плато Бетпак-Дала, представлен пестры набор растительных ассоциаций, их петрофитных серий на каменистых обнажениях и комплексов на солонцеватых суглинистых почвах, среди которых широко распространенная полынь белоземельная (Artemisia terrae-albae)

Она образует сообщества на закрепленных песках и входит, как содоминант, в состав терескеновых сообществ на бугристо-грядовых песках и смешаносаксауловых- на слабо-закрепленных бугристых и бугристо-грядовых песках. В белоземельнополынных сообщес-твах характерны дерновинные злаки, эфемероидная осока вздудопподная и полукустарник. Также доминируют многолетние солянки, такие как биюргун, боялычник, кокпек, кейрук, черный саксаул. В качества активного ценообразователя выступают и полыни.Характерны эфемероид и эфемеры, а также летнее-осенние однолетники и другие растения.

Для шлейфов и предгорных равнин Чу-Илийских гор характерны флористически богатые и интересные по составу белоземельно-чернобоялычевые сообщества. В их числе следует назвать злаково - полынночернобоялычевые с эфемемероидами сообществ.Характерны такие виды разнотравья и эфемероидов, как Euphorbia rapulum,Eremurus inderiensis, Rheum tatari-cum,Tulipa alberti, Ferula foetida,Oedibasis apiculata, типичен кустарник Atraphaxis replicata и другие растения.[7]

По левобережью реки Чу расположен обширный печаный массив Мойынкумов, в котором выражены следующие формации. Белосаксаульники (Haloxylon persi-cum,Ammodendrom bifolium,Salsola laricifolia, S. Arbuscula,Atraphaxis frutescens, Astragalus brachypus, A.macrotropis, Artemisia terraealbae,Carex physodes,Poa bulbosa), распространены по вершинам, склонам грядово-бугристых и маломощных песков.

Черносаксаульники (Haloxylon aphyllum) распространены на засоленные, супесчаных такырах и солончаках. Создают сообщества с видами (Calligonum aphyllum, C.eriopo-dum,C.patens, Ammodendron bifolium, Agropyron fragile, Eurotia ceratoides, Artemisia terrae-albae). Далее полоса смешанных саксаулов, приуроченных к слабозакрепленным пологобугристым, бугристым и бугристо-грядовым пескам. Они создают сообщества с кустарниками (виды Сalligonum,Astragalus,Atraphaxis), полукустарничками (Artemisia albicerata, A.scoparia, Ko-chia prostrate и др.).

Из многолетников встречаются (Agropyron fragile Stipa hohenackerana, Stipagrostis pennata) эфемероиды (Carex physodes, Ferula foetia), эфемеры (Alyssuv turkestanicum, Eremopyrum orientale и др.). Широко представлены жузгунники по вершинам сопок и склонам барханов, виды жузгуна

Также встречаются Ceratocarpus utriculosus, Euphorbia seguieriana и др.виды. Большие заросли формируют боялычники (Salsola arbuscula) с участием Ephedra lomatolepis.

Юга-восточная часть пустыни области довольно однобразна и занята разнотравно-злаково-полынной пустыней с кустарниковыми сообществами по грядам: выделяются сообщества дикой ржи, эфедры и злаков. Среды доминантов отмечены Stipa hohenackeriana, Carex physodes,Ceratocarpus utriculosus,Artemisia scoparia.

Центральная часть пустыни, как наиболее увлажненная, характеризуется бугристыми песка-ми с чуротами, поросшими росниками, вейником,луговыми травами. Тростник и жузгун создают лугово-пустынные сообщества.Отмечен оригинальный состав жузгунов (Секция Pterococcus,Pterigobasis ), не типичных для "сухих" песчаных массивов. Западная часть пус-тыни области имеет крупные гряды с крутыми северными склонами, прерываемые широ-кими долинами, на которых разбиты сообщества саксаульников, жузгунников, серо-полынников в сочетаниях с терескеном и сорными группировками из Ceratocarpus utriculosus, Artemisia leucodes. .

Необходимо отметить, что в районе исследований встречаются такыры, на такырах характерны очень разреженные биюргуновые (Anabasis salsa), ежовниковые (Anabasis eriopoda) группировки, преимущественно по краям такыров. Встречаются и одиночные поселения Atraphaxis replicate.

Наибольшее разнообразие растительности проявляется в пойме и долине реки Чу. Вдоль русла часто встречаются сообщестся Salix alba на понижениях равнинах межрусловых пространств с разнотравно-злаковым травостоем (Phragmites australis,Сalamagrostis epigeios,Glycyrrhiza glabra,Gualensis,Thymelaea passerina).Старые тугаи в основном кустар-никово-лоховые (Еlaeagnus oxycarpa, Tamarix ramosissima, Halimodendron haloden-dron,Krascheninnihovia ceratoides) с покровом из злаков (Leymus multicaulis, Acroptilon repens,Zegophyllum fabago) и эфемеров (Аnisantha tectorum, Lepidium perfoliatum).На над-пойменных террасах в песчаных отложениях встречается (Populus pruinosa).Преобладают также кустарниковые заросли (Tamarix laxa, Salsola laricifolia).

По пастбищам, вдоль троп, дорог и стоянок большие заросли образуют сорные сообщес-тва полыни беловатой (Artemisia leucodes). Нами отмечено что на пустынной территории области происходят процесса усиления опустынивания, деградация растительного покрова, и как следствие расширение ареалов однолетников и сорной растительности.

Таким образам, из краткого описания растительности можно сделат вывод о значительном биологическом разнообразия растительного покрова данной территории, что еще раз доказывает необходимость тщательного изучения и охраны флоры и раститель-ности пустынной территории Жамбылской области.

Видовое богатство на территории иследуемого региона определяется 989 видом сосу-дистых растений.Несмотря на жесткие пустынные условия, отмечается достаточное видовое разнообразие флоры, что свидетельствует о разнообразии экологических, климатических, эдафических условий и ландшафтов, а также о разнообразных путях формирования флоры.

Во флоре пустынных районов Жамбылской области совершенно не представлены хвощи, папоротники и голосеменные, что является типичным для пустынь составляют основу фло-ры региона.Более половины состава флоры приходится на долю семейств, наиболее характерных для региональных флор Ирано-Туранской пустынной подобласти Сахаро-Гобийски области: Сложноцветные (Asteraceae)-177 видов, Маревые (Chenopodiaceae)-91 видов, Мятликовые (Рoacaceae)-89 видов, Бобовые (Fabaceae)-74 видов, Капустные (Вrassicaceae)-70 видов.Еще 5 распространенные семейств также являются обычными для пустынных районов: Зонтичные (Apiaceae)-48 видов, Бурачниковые(Boraginaceae)-37 видов, Гречишные (Рolygonaceae)-33 видов, Гвоздичные(Caryophyllaceae)-30 видов, Губоцетные(Lamiaceae)-27 видов.Виды, входящие в указанные 10 семейств составляют 67,9% флоры пустынной территории Жамбылской области.

Остальные 32,1% распределяются между видами, принадлежащими 69 семействам, причем, 33 из них включают по 1-3 вида и составляют 15,9% всей флоры.Разнообразие флоры обуславливается, как раз участием в ее сложении многочисленных представителей мелких семейств. Наибольшим числом родов характеризуются семейства сложноцветных-56, Капустные-39, Марьевые-37, в 39 семейств входит только по одному роду. Состав и пос-ледовательность расположения ведущих семейств отражает закономерности, в их целом характерные для флоры Турана.Формирование семейств Chenopodiaceae-одного из ведущих пустынных семейства во флоре региона, связано с развитием ксерофильной флоры пустынь Средней и Центральной Азии. В состав этого семейства входят роды: Salsola, Haloxylon.

Основу родового спектра составляют полиморфные рода по 12 видов. Полиморфизм астрагалов- типичная черта растительности Средней Азии, а полиформизм родов Salsola, Polygonum характерен для ее пустынь. Из числа полиморфных родов наибольший интерес преставляет род Calligonum. Ареал рода древнесредиземноморский. Почти все разнобразия его сосредоточено в Ирано-Туранской флористической области. Для видов рода характерно четкая приуроченность к местам произрастания:часть видов обитает на равнинах и песчан-ых пустынях, другая часть отмечается для предгорий.

Несмотря на то, что многие роды флоры исследуемого региона имеют большое коли-чества видов, во флоре также преоладают роды с небольшим количеством видов или строго монотипные, представленные здесь только одним видом.

Проведенный нами анализ жизненных форм показал, что преобладающими являются многолетние травы-483 и травянистые однолетники-340.

Во флоре довольно широко представлены полукустарники и полукустарнички:

Различные виды Artemisia (главным образом из подгруппы Seriphidium,Salsola). Относительно небольшое число видов имеют-деревья, кустарники и полукустарники.Из 11 видов деревьев, только 4 являются типичными пустынными(Haloxelon aphyllum, H.persi-cum,Calligonum eriopodum, Ammodendron bifolium), а 2 вида-тугайными.Кустарники пред-ставлены 65 видами, среди них обильны виды Calligonum, Ammodendron, Ephedra dista-chia,E.lomatolepis.

Своеобразие эколого—климатических условий обуславливает развитие эфемеров и эфемероидов, они представлены семействами Poaceae, Liliaceae, Apiaceae,Brassicaceae,Ceperaceae. Набор многолетних и однолетних длительно вегетирующих трав не богат, но характерен, т.к. они сменяют подсыхающие эфемеры и создают яркие синузии лета.

Из мелких однолетников особенно многочисленны Chenopodiaceae, создающие красивые летние и осенние аспекты в нижних ярусах (виды рода Salsola,Londesia eriantha,Ceratocarpus turkestanicus,виды Halogeton и др.)

Несмотря на незначительное число кустарников и полукустарников следует отметить их существенную функциональную значимость (Calligonum, Haloxylon).

По приуроченности к определенным типам местообитаний, часть (594) обладает широкой экологической амплитудой: от песков, такыров и солончаков до подгорной рав-нины. Однако преобладают более узко специализированные виды, распространенные лишь на конкретных типах субстрата. Так, видов встречающихся на барханных песках – 108 (Stipagrostis karelinii, Ammodendron lexmanni, Astragalus arpilobus, A. karakugensis и др.). Наибольшее количество видов (440) сосредоточено на закрепленных песках. Важное преимущество песках над другими пустынными почвами – их свойство предохранять от испарения атмосферные осадки. Значительное место в растительном покрове закрепленных песков занимают многолетние травы (Chondrilla pauciflora, Astragalus lanuginosus. A. turczaniniwii).

Растительность такыров обеднена. Здесь представлены 136 видов (Salsola orientalis, Anabasis salsa, Atriplex nitens, Kirilowia eriantha и др.).

На солончаках и солонцеватых почвах встречается 191 вид (Mellilotus oficinalis, M. albus, Alhagi pseudalhagi, Halerpestes sarmentosa, Allium pallasii, Thellungiella salsuginea). Солончаки отличаются большим разнообразием, которое объясняется различной степенью минирализации грунтовых вод, составом входящих в них солей. В пойме или долине реки Чу сосредоточено 456 видов (Phragmites ausstralis, Tanacetum vulgare, Ranunculus chinensis, Cirsium alatum). Состав водной растительности очень беден. Здесь представлено 75 видов водных растений (Zannichellia palustris, Nymphaea lutea, Butomus umbellatus и др.).

Сорные растения широко распространены там, где в результате хозяйственной деятельности человека, в естественном растительном покрове произошли изменения. Это чаще всего наблюдается вблизи колодцев, водоемов и населенных пунктов – 108 видов (Urtica dioica, Rumex crispus, R. halacsyi и др. ).

На орошаемых землях долины реки Чу, наблюдается иной характер вторичной растительности на месте пойменных лугов и тугайных лесов. Преобладают сообщества галофитного разнотравья и кустарников с участием парнолистника (Zygophyllum fabago), каперцев (Capparis spinosa), селитрянки (Nitraria shoeberi). Понижения заняты зарослями тростника (Phragmites australis) с кустарниками тамариска и редкими деревьями туранги (Populus pruinosa).

Восстановительный процесс в растительных сообществах зависит от степени нагрузки на пастбища. На умеренно и слабоиспользуемых пастбищах наблюдаются возобновление полыни также отмечается в местах, где разбит песок, и при рациональном использовании возможно восстановление белоземельников.

В результате выше изложенных факторов отмечено снижение биологического разнообразия видов, ранее насчитывалось до 50 видов, а в настоящее время – не более 30 видов. Из этого следует, что растительные сообщества песчаных пустынь – это пастбищные угодья, которые, в целом, представлены условно-коренными и их производными сообществами, относительно стабильные к сукцессиям, слабоустойчивые к антропогенным воздействиям и слабым восстановительным потенциалом. Это показывает, что растительные сообщества песков наиболее уязвимы к антропогенным воздействиям, т.е. к более ранимым относятся саксауловые, псаммофитнополынные и псаммофитнозлаковые типы сообществ.

Вопросы сохранения биологического разнообразия для растительности пустынь представляются наиболее значимыми в связи с большей ранимостью и неустойчивостью пустынной флоры и растительности. И для получения полной картины восстановительной динамики растительности нарушенных территорий необходимы мониторинговые исследования на ключевых участках в сочетании с комплексными исследованиями всего биологического разнообразия на них.

Таким образом, результаты изучения пустынных территорий Жамбылской области свидетельствует о флористическом, биологическом и экологическом разнообразии региона, характеризующиеся своеобразием видового состава.

1.Курочкина Л.Я. Растительность песчаных пустын Казахстана // растительный покров Казахстана. Алма-Ата, 1966.т.г.с. 191-582.

2.Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. Ташкент, 1961.т.І.452с.

3.Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. Ташкент, 1961.т.ІІ.547с.

4.Ротов Р.А. Некоторые особенности растительности песчаной пустыни Мойынкум // Известие Ак. КазССР. Серия Биология- 1962.-№13 –с. 77-82.

5.Карта растительности Казахстана и Средней Азии М. 1:2 500 000. С.Пб., 1995.

6.Теоретические и методические провлемы сравнительной флороистики , 1987.

7.Храмцов В.Н. Закономерности растительного покрова Чу-Илийских гор // Бот. жур. 1986 т. н. №11. с. 1519-1526.

Жарияланым төмендегі элементтерден тұрады:

а) ӘОЖ (әмбебап ондық жіктеу)

б) мақаланың тақырыбы (барлығы бас әріптермен);

в) авторлар туралы мәлімет;

г) мақаланың мәтіні;

д)  әдебиеттер тізімі (5-10);

е)  ан­но­та­ция.

Мақалаларды жазу мен рәсімдеу тәртібін сақтау үшін журнал редакциясы авторлардың төмендегі ережелерді сақтауын сұрайды.

Мақала материалдары баспадан шығу үшін Microsoft Word 2003, 2007 редакторында немесе соған сәйкес редакторларда терілген 3-10 беттік мақаланың қолжазбасы А4 форматты қағазға 1 дана шығарылып, қазақ, орыс немесе шетел тілдерінде тапсыруға болады. Мақала материалының электронды нұсқасы міндетті түрде болуы қажет. Баспаға ұсынылатын мәтінді рәсімдеу тәртібі: KZ Times New Roman, шрифті – 12, жоларалық интервал – 1, параметрлері барлық жағынан – 2см.

Мақала төмендегі құжаттармен қоса ұсынылуы қажет:

- Редакцияға келіп түскен материалдарда ғылым докторы немесе ғылым кандидатының ұйымның мөрі басылған пікірі болуы керек. Пікір беруші мақалалардың сапалылығына жауап береді. Ғылыми дәрежесі жоқ авторлар үшін ғылым докторларының немесе ғылым кандидаттарының пікірі болуы тиіс. Мақалаларды жариялау үшін пікір берушілердің ұсынысы жеткіліксіз. Соңғы шешімді редакция ұжымы қабылдайды.

- қазақ тіліндегі мәтін үшін – орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; орыс тіліндегі мәтін үшін – қазақ және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; шетел тілдеріндегі мәтін үшін – қазақ және орыс тілдеріндегі түйіндеме;

- автордың түйіндемесі: тегі, аты, әкесінің аты, қызметі, жұмыс орны, үй және жұмыс телефондары, мүмкіндігінше – факс және e-mail.

Мақала төмендегі талаптарға сәйкес рәсімделуі қажет:

- сол жақ жоғарғы жағында ӘОЖ индексі, екінші бас әріптермен (қою шрифтпен) – мақаланың тақырыбы, үшінші жолда ортасында автор(лар)дың тегі, аты, әкесінің аты жазылады, екі интервалдан кейін негізгі мәтін жазылады.

- әдебиеттерге жасалған сілтемелер дәйектемеден (цитата) кейін, төрт бұрышты жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөмеріне сәйкес нөмермен көрсетіледі. Дәйектемені (цитата) беру үлгісі [10,81б.]. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с. мақаланың ең соңында беріледі. Әдебиеттер тізімінен кейін мақаланың қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндемесі беріледі.

Кескіндемелер (кестелер, схемалар, диаграммалар) жеке А4 парағында компьютерде немесе анық сызба (тушпен) түрінде орындалуы қажет. Суреттің нөмері қағаздың сырт жағында қойылады және қай бетке және қай жерге орналасатындығы жазылады. Математикалық формулалар Microsoft Equation объектісі ретінде теріліп, беріледі.

Сілтеме жасалатын формулалар ғана нөмірленуі қажет. Графикалық материалдар 5-суреттен аспау керек.

Талапқа сай рәсімделмеген мақалалар қабылданбайды және авторға кері қайтарылады.

Журналдың бір нөмерінде автор бір рет мақала жариялайды, екінші рет тек басқа автормен бірігіп ғана жариялай алады. Бір мақаланың авторы 3-ден аспау қажет.

УСЛОВИЯ ОФОРМЛЕНИЯ СТАТЬИ
Пуб­ли­ка­ция со­сто­ит из следующих обязательных эле­мен­тов:

а) УДК (универсальная десятичная классификация)

б) за­гла­вие ста­тьи;

в) об ав­то­ре (све­де­ния)

г) соб­ст­вен­но текст ста­тьи;

д) спи­сок ли­те­ра­ту­ры (не менее 5 и не более 10 названий);

е) ан­но­та­ция.

При написании и оформлении статей для печати редакция журнала просит придерживаться следующих правил для авторов.

Статья может быть представлена на казахском, на русском или иностранном языках в объеме 3-10 страниц формата А4, включая таблицы, иллюстрации, список литературы. Материал статьи обязательно должна быть в электронном варианте. Рукописи большего объема принимаются по специальному решению Редколлегии. Гарнитура для текстов – KZ Times New Roman, размер шрифта – 12, интервал – одинарный, поля с каждой стороны – 2 см. Статья оформляется только в текстовом редакторе Microsoft Office Word 2003 или 2007.

Статья должна сопровождаться следующими документами:

• 
  Материалы, направляемые в редакцию, должны иметь внешнюю (стороннюю) рецензию кандидата или доктора наук (с указанием полных сведений о рецензенте), подписанную и заверенную печатью организации (отделом кадров). Рецензент несет ответственность за содержание статьи, достоверность представленных материалов. Рецензия доктора или кандидата наук для авторов, не имеющих ученую степень. Наличие положительной внешней рецензии не является достаточным основанием для публикации статьи. Окончательное решение о целесообразности публикации принимается редколлегией журнала.
  
• 
  аннотация для текстов на казахском языке – на русском и английском, для текстов на русском языке – на казахском и английском; для текстов на иностранном языке – на казахском и русском.
  
• 
  резюме автора: Ф.И.О., должность, место работы, домашний и служебный телефоны, по возможности – факс и e-mail.
  

• 
  На первой странице вверху по левому краю – индекс УДК, на второй строке – прописными буквами – название статьи, на третьей указываются инициалы и фамилия автора(ов), после которого через двойной интервал печатается текст статьи.
  
• 
  Список литературы дается в конце статьи. Список литературы для оригинальной статьи – не более 10 источников. Список литературы составляется в алфавитном порядке – сначала отечественные, затем зарубежные авторы. Если ссылку приводят на конкретный фрагмент текста документа, в отсылке указываются порядковый номер и страницы. Сведения разделяются запятой. Например: В тексте: [10, с. 81], В за текстовой ссылке (Список литературы): 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с. 
  
• 
  После списка литературы представляется резюме на казахском, русском и иностранном языках.
  

Статьи, оформленные с нарушением требований, к публикации не принимаются и возвращаются авторам.

В одном номере журнала автор имеет право публиковаться один раз, второй раз в соавторстве. Рекомендуемое количество авторов одной статьи – не более трех.

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

ИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ
ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ

ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО

ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА
НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

№16

Басуға 28.12.2013 жылы қол қойылды.

Пішімі 210 х 297 1/16. Офсеттік қағаз.

Бағасы келісім бойынша. Есепті беті 22; Шартты беті 15

Таралымы 65 дана. Тапсырыс №519

Подписано в печать 28.12.2013 г.

Формат 210 х 297 1/16. Бумага офсетная.

Цена договорная. Уч. изд.л. 22; Усл.п.л.15

Тираж 65 экз. Заказ № 519


ТарМПИ, Баспа және дизайн секторы

080000, Тараз қ., Төле би к., 62