Тіл – құрал. Қазақ тілін меңгеру деңгейін тестілеу əдісімен бағалау емтиханына дайындық үшін оқу-əдістемелік құралы

93
ЛЕК
С
ИКА-
ГР
АММА
ТИКА
ЛЫҚ БӨЛІК
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Апта соңында «Жеті күннің» басты жаңалықтарымен ... ғаламтордағы 
жаңалықтармен де танысамын.
А) бері
В) қоса
С) қарай
D) бұрын
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Ол өз сіңлісімен ... келе жатқан қызды танымады.
А) кейін 
В) бетер 
С) қатар
D) қарай 
88
89
Демеулік шылаулар. Күшейткіш, нақтылау мəнді демеуліктер
Демеуліктер – өздері тіркесетін сөздерге əр алуан грамматикалық мағына 
қосатын көмекші сөздер. Демеулік шылаулар лексикалық мағынасынан айырылып, 
тек көмекші сөз қызметін атқарады.
Күшейткіш мəнді демеуліктер қатарына - ақ, - ай, - ау, -да, -де, -та, -те шылаулары 
жатады. Олар сөйлемде айтылған ойға күшейткіш мəн қосу үшін жұмсалады. 
-ақ демеулік шылауы өзі тіркескен сөздерге күшейткіш мəн береді. Мысалы: 
Ауылға қазір-ақ жүріп кетсек қайтеді? 
-ау демеулік шылауы сөйлемге көбінесе эмоциялық мəн береді. Мысалы: 
Сен де кеттің, 
Мен де кеттім, 
Ол да кетті ауылдан. 
Осынымыз ұят болды-ау, ұят болды-ау, қауымнан! (М. Мақатаев).
-ай демеулігі күшейткіш мəнге ие. -ай демеулігі зат есімдермен болған сөздерге 
тіркессе, ол сөздерге ой екпінін түсіріп, ерекшеленіп тұрады. Мысалы: Балам-ай, 
абайласаң еді! Мұнда əрі жаны ашу, əрі таңырқау мəні бар.
да (де, та, те) шылауы демеулік ретінде қолданылғанда, тек бір сөзге қатысты 
болады да, сол сөзді өзге сөздерден бөліп күшейту мəнін үстейді.
Мысалы: Оның кемшілігін айттым да, тастадым.
Нақтылау мəнді демеуліктер –ды, -ді, -ты, -ті жеке сөздер мен сөз тіркестерінің 
мағыналарын, сөйлемде айтылатын өткен шақтағы сөзді нақтылап, тұжырымдай 
түсу үшін қолданылады. Мысалы: Қазақ халқының басынан осындай қилы тағдырлар 
өткен-ді.
Қой (ғой) нақтылау мəнді демеулік сөз мағыналарына нақтылау, тұжырымдау, 
мақұлдау мəнін үстейді. Мысалы: Кеше сізге бұл мəселені айтып еді ғой.
♦ Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Сондай-... ұлт зиялылары бас қосып, қазақ елiнiң алдағы мұратын талқылады. 
А) ақ
В) ау 
С) тек
D) ғана
1) ақ сөзі күшейткіш мəн үстеп тұр;
2) ау сөзі сөйлем эмоцияға құрылмаған, сондықтан көп нүктенің орнына қоюға келмейді;
3) тек сөзі шектік мағынада қолданылады жəне дефис арқылы жазылмайды;
4) ғана сөзі сөзге шектеу мағынасын үстейтін шылау, бөлек жазылады. 

94
♦ Асты сызылған көмекші сөздің беретін мағынасын көрсетіңіз.
   Укажите значение подчеркнутого служебного слова.
Айтуын айтты-ау, бірақ мен нақты ештеме түсінген жоқпын.
А) тамсану 
В) шаттану
С) қомсыну
D) таңырқау
1) -ау – тамсану мағынасын білдірмейді;
2) -ау – шаттану мəнін үстемейді;
3) -ау – етістікпен тіркесіп, қомсыну мəнін білдіреді; 
4) -ау – таңырқау мағынасын бермейді.
♦ Көп нүктенің орнына тиісті нұсқаны қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте нужный вариант. 
Бұл ... көшірме ... , түпнұсқасы əлдеқайда жақсы.
А) тек, ғой
В) ғана, ай
С) тек, ме 
D) қана, ғой
1) тек, ғой – тек шылауы есімдікпен (бұл) тіркесіп, шектеу мəнін үстеп тұрса, ғой 
шылауы көшірме екенін нақтылап тұр;
2) ғана, ай – сөйлемнің мағынасына сай келмейді;
3) тек – шектік мағынада дұрыс қолданылып тұр, ал сұраулық шылау (ме) сөйлем 
мазмұнына сəйкес келмейді;
4) қана – бұл сөзінен кейін үндестік заңы бойынша ғана шылауы тіркесуі керек əрі 
ол сөз (қана) мағыналық жағынан да бұл сөзінен кейін келе алмайды,  ғой шылауы 
көшірме сөзіне дұрыс тіркесіп тұр.
«-ау» арқылы берілген сөйлеушінің көңіл күйін анықтаңыз.
Определите настроение говорящего, которое передано с помощью частицы 
«-ау».
– Балам-ау, денсаулығыңды неге ойламайсың?
А) ренжу
В) қуану
С) қолдау
D) растау
Көп нүктенің орнына көмекші сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте соответствующее служебное слово.
Бұл əнді сіз осымен бірнеше рет естідіңіз ... .
А) ай
В) тек 
С) ғой
D) ғана 
90
91

95
ЛЕК
С
ИКА-
ГР
АММА
ТИКА
ЛЫҚ БӨЛІК
92
Көп нүктенің орнына көмекші сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте соответствующее служебное слово.
Сен-... үнемі шаршап жүреді екенсің.
А) ақ
В) ай 
С) ау
D) тек
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Күн суықта терезені ... қояйыншы.
А) айтпай-ақ 
В) ашпай-ақ
С) көрмей-ақ
D) қарамай-ақ 
93
Жалғаулық шылаулар. Себеп мəнді жалғаулықтар
Өзара тең дəрежедегі сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді əртүрлі мағыналық 
қатынаста байланыстыратын көмекші сөздердің бір тобын жалғаулықтар деп 
атайды.
Себеп мəнді жалғаулықтарға себебі, өйткені шылаулары жатады. Бұл 
жалғаулықтар тілде жиі кездеседі. Себеп мəнді жалғаулықтар салалас құрмалас 
сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдерді байланыстырып, соңғысы алдыңғы 
сөйлемдегі айтылатын ойдың себебін білдіреді.
♦ Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Құжатыңызды қазір бере алмаймын, ... бастық қол қойған жоқ.
А) бірақ
В) себебі
С) əйтсе де 
D) сол үшін
1) бірақ – қарсылық мəнде жұмсалатын жалғаулық, екінші 
сөйлемдегі ой бірінші сөйлемдегі ойға қарсы мəнде 
қолданылмаған;
2) екінші сөйлемде бірінші сөйлемдегі айтылған ойдың 
себебі түсіндіріліп тұр, сондықтан көп нүктенің орнына 
себебі сөзін қоюға болады;
3) əйтсе де шылауы қарсылықты мəнді болғандықтан, 
сөйлем мазмұнымен сəйкес келмейді;
4) сол үшін тіркесі бірінші сөйлемдегі ойды нақтылай 
алмайды.
♦ Сөйлемнің жалғасын табыңыз.
   Найдите продолжение предложения.
Туристер əуежайда екі сағат бөгелді, ... .
А) өйткені жолдама сатады
B) сол себепті ұшақты күтті
C) сондықтан екі сағат əуежайда кешікті 
D) себебі ұшақта техникалық ақау болған екен
1) жолдама сатылатыны үшін туристердің 
екі сағат əуежайда бөгелуі күмəнді, 
берілген сөйлем мазмұнымен үйлеспейді;
2) екі сөйлем арасында мағыналық 
үйлесім жоқ;
3) сөйлемдер арасында мағыналық 
байланыс жоқ;
4) біріншісінде туристердің бөгелуі 
айтылса, екінші сөйлемде сол жағдайдың 
себебі түсіндіріліп тұр.

96
94
♦ Себеп мəнді сөйлемді көрсетіңіз.
   Укажите предложение со значение причины. 
А) Біздің елімізде ауылшаруашылыққа көп көңіл бөлінеді, өйткені сауда айналымында 
отандық азық-түліктің үлесін артыру қажет.
В) Отандық азық-түлік өнімдерін шығаруға мəн берілуде, сонда да жеткіліксіз.
С) Ауылшаруашылық өнімдерінің жəрмеңкесін жиі ұйымдастырса, қала тұрғындарына 
көп жеңілдік болар еді.
D) Ауылдық жердің тұрғындары өз өнімдерін біресе дүкендерге өткізіп əлек, біресе 
базар маңайлап сатуға мəжбүр.
1) екінші сөйлем бірінші сөйлемнің себебін түсіндіріп тұр;
2) бірінші сөйлемдегі ойға екінші сөйлем қарсылық мəнде айтылған;
3) екінші сөйлем бірінші сөйлемнің шартын білдіріп тұр;
4) екі сөйлемдегі іс-əрекет кезектесіп келіп отыр.
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Компьютерде көп отырма, ... көзіңе салмақ түседі.
А) бірақ
В) себебі
С) ендеше
D) сонда да
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Мен тауық сорпасын ұнатамын, ... ол жеңіл қорытылады.
А) себебі
В) бірақ 
С) əйтсе де 
D) сол себепті 
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Қажетті құрал-жабдықтар жеткізілмеді, ... жүргізуші жұмысқа келмепті.
А) біресе
В) егер де
С) өйткені
D) сол себепті
Себеп мəнді сөйлемді көрсетіңіз.
Укажите предложение со значением причины. 
А) Жамбыл облысында қант қызылшасына арнайы жер бөлінген, бірақ оның 
барлығына қызылша егіліп жатқан жоқ.
В) Жамбыл облысында қант қызылшасының алқабының көлемін кеңейту керек, 
өйткені осы өңір бұл дақылды өсіргенге өте қолайлы.
С) Жамбыл облысында қант қызылшасын не өсіру керек, не бұл істі тастау 
керек.
D) Қант қызылшасын егетін шаруаларға мемлекет тарапынан қомақты субсидия 
бөлінген, яғни қант қызылшасын өсіруге барлық мүмкіндіктер жасалған.
95
96
97

97
ЛЕК
С
ИКА-
ГР
АММА
ТИКА
ЛЫҚ БӨЛІК
Салдар мəнді жалғаулық шылаулар
Өзара тең дəрежедегі сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді əртүрлі мағыналық 
қатынаста байланыстыратын көмекші сөздердің бір тобын жалғаулықтар деп 
атайды.
Салдар мəнді жалғаулықтар құрмалас сөйлемнің басыңқы сыңарындағы болған 
іс-əрекеттің нəтижесін, салдарын білдіру үшін жұмсалады. Жалғаулықтардың бұл 
түріне сондықтан, сол себепті, сонан соң шылаулары жатады. Мысалы: Наурыз 
мерекесі – біздің халқымыз үшін ұлы мейрам, сондықтан да оны зор қуанышпен 
қарсы аламыз. 
Талапкерлер тест тапсырып жатыр, сол себепті қатты шуламауларыңызды 
сұраймыз!
♦ Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Бастық кеш келеді, ... күтуіңізге тура келеді.
А) егер 
В) себебі 
С) біресе
D) сондықтан
1) егер сөзі - шарттық мəн үстейтін шылау;
2) себебі сөзі себептік жалғаулық, сөйлеммен мағыналық сəйкестік жоқ;
3) біресе сөзі іс-əрекеттің алмасып отыратынын білдіру үшін жұмсалады;
4) сондықтан сөзі бірінші сөйлемде бастықтың кешігу салдары, екінші сөйлемдегі осы шылау 
арқылы түсіндіріліп тұр.
♦ Көмекші сөздің қандай мағынада жұмсалып тұрғанын көрсетіңіз.
   Укажите, в каком значении использовано служебное слово.
Қаланың экологиясы ластануда, сол себепті айналмалы жолдар мен гүлзарларды 
көбейтіп жатыр.
А) шарт
В) себеп
С) салдар
D) қарсылық
1) сол себепті шылауы сөйлемдер арасындағы шарттық қатынасты білдіре алмайды; 
2) сол себепті шылауы бірінші сөйлемдегі іс-əрекеттің себебін түсіндіре алмайды;
3) сол себепті шылауы басыңқы сөйлемдегі айтылған іс-əрекеттің салдарын білдіріп тұр;
4) сол себепті шылауы сөйлемдер арасындағы қарсылық мəнді білдіре алмайды.
♦ Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Алматыда қызметі бірдей фирмалар көп, ... олардың өнімдерінің сапасын қадағалай 
алмай жатыр.
А) себебі 
В) дегенмен
С) неге десең
D) сол себепті 
1) екінші сөйлем бірінші сөйлемдегі ойдың себебін түсіндіріп тұрған жоқ, сондықтан себебі сөзі 
қолданылмайды;
2) дегенмен шылауы – қарсылық мəн тудыру үшін қолданылатын көмекші сөз; 
3) неге десең – сөйлемдер арасындағы іс-əрекеттің себебін білдіреді, сөйлемде салдары туралы 
сұрап тұр;
4) сол себепті – бірінші сөйлемдегі фирманың көптігінен екінші сөйлемде өнімдердің сапасы 
қадағалана алмай жату салдары осы көмекші сөз арқылы түсіндіріліп тұр.

98
98
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Мен кездесуге сағат 10-ға жазылғанмын, ... тосып отырмын.
А) əлде
В) біресе
С) сол себепті
D) не болмаса 
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Кеше болған жоқпын, ... сенен сұрап жатырмын.
А) алайда 
В) əйтпесе
С) не үшін 
D) сондықтан
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Тұрмыстық техника бөлімінде кезекте тұрған адам көп, ... сізге жарты сағаттай 
күте тұруға тура келеді.
А) бірде 
В) cебебі
С) болмаса 
D) сондықтан
Іс-əрекеттің салдары көрсетілген сөйлемді көрсетіңіз.
Определите предложение, в котором передаются последствия действия.
А) Ас тұзы қымбаттаса, халыққа қиын, сондықтан оған мемлекеттік қолдау 
қажет.
В) Ас тұзының құрамында йод бар, алайда ол ағзаға жеткіліксіз.
С) Менің мына ас тұзын алғым келмеді, себебі қорабы жыртылып кетіпті. 
D) Тамақ істемекші болып біресе ас тұзын іздеді, біресе майды іздеді.
99
100
101

99
ЛЕК
С
ИКА-
ГР
АММА
ТИКА
ЛЫҚ БӨЛІК
Демеулік шылаулар: шектік, болымсыздық
Демеуліктер – өздері тіркесетін сөздерге əр алуан грамматикалық мағына қосатын 
көмекші сөздер. 
Шектеулік демеуліктер белгілі бір нəрсені, іс-əрекетті, амалды, сын-сипатты, 
мезгілді шектеу, тежеу мəнінде жұмсалады. Олардың қатарына –қана, -ғана, -ақ 
шылаулары жатады. 
-қана, -ғана демеулігі тəуелдеулі, септеулі есім сөздерге, мезгіл, мекен мəнді 
сөздерге, етістік формаларына тіркесіп шек қою мəнін үстейді. 
- ақ демеулігінің негізгі мағынасы күшейту болғанымен, қолданылу ерекшелігіне 
қарай шек қою, тежеу мағыналарын да білдіреді. Мысалы:
Сен-ақ өміріңе риза болмай жүреді екенсің!?
Салыстыру (болымсыздық) демеуліктеріне түгіл, тұрсын, тұрмақ шылаулары 
жатады.
Түгіл демеулігі зат есім, сын есім, сан есім, есімдер, қимыл атауларына тіркесіп, 
болымсыздық пен салыстыру мағынасын үстейді. Мысалы: Бұл өтірік пен өсек ешбір 
адамды да, адам түгілі тұтас ұлттар мен ұлыстарды да өрге басқызған емес.
Тұрсын, тұрмақ сөздері түгіл септеулігімен əрі мағыналас, əрі қызметі жағынан 
да ұқсас. Мысалы: Бүйрек ауруларына шалдыққандар санын өзге тұрмақ, 
нефрологтардың өздері де білмейді.
♦ Көп нүктенің орнына көмекші сөзді қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте соответствующее служебное слово.
Конференцияда сен …, маған да орын жоқ.
А) ғана
В) онда
С) демек
D) тұрмақ
1) ғана – сөзге шектеу мағынасын үстейтін шылау болғанымен, сөйлем мазмұнымен сəйкес 
келмейді;
2) сөйлем шарттық қатынасқа құрылмаған, сондықтан онда сөзі қолданылмайды;
3) демек сөзі алдыңғы сөзбен тіркеспейді, тұлғалық жағынан да үйлеспейді, (саған, демек, 
маған) болуы керек;
4) тұрмақ – сөзге салыстыру мағынасын үстейтін шылау, сөйлем мазмұнымен сəйкес келеді.
♦ Көп нүктенің орнына шектеу мəнін беріп тұрған көмекші сөзді қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте служебное слово со значением ограничения. 
Осы жұмысты сол-... аяқтай салса қайтеді?!
А) ау
В) ақ 
С) тек
D) ғой
1) ау – сөйлемге көбінесе эмоциялық реңк беретін шылау;
2) ақ – өзі тіркескен сөзге шектеу мағынасын үстеп тұр, сондықтан көп нүктенің орнына қоюға 
болады;
3) тек – бөлек жазылатын əрі көбінесе қана демеулігімен тіркесетін шылау;
4) ғана – дефис арқылы жазылмайтын, шектеу мағынасын үстейтін шылау.

100
♦ Асты сызылған көмекші сөздің мағынасын анықтаңыз.
  Определите значение подчеркнутого служебного слова.
Сен ғана сабаққа кешіктің.
А) қуану
В) құптау
С) шектеу
D) мақтау
1) ғана сөзі қуану мəнін үстемейді;
2) ғана сөзі құптау мəнін білдірмейді;
3) ғана шектеу мəнін үстеп тұр;
4) ғана – мақтау мағынасын бермейді.
Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Бұл мəселені мен ..., бүкіл ұжым шеше алмады.
A) ғана
B) бірақ
C) демек
D) тұрмақ
Көп нүктенің орнына қажетті көмекші сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте соответствующее служебное слово.
Аз ... ғұмырда тату-тəтті өмір сүргенге не жетсін!
А) ау
В) ды
С) ғой
D) ғана
Көп нүктенің орнына қажетті көмекші сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте соответствующее служебное слово.
Қарбыздың денсаулыққа пайдалы екенін үлкендер ... бала да біледі.
А) егер
В) ғана
С) түгілі
D) онда
Көп нүктенің орнына қажетті көмекші сөзді қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте соответствующее служебное слово.
Сауда орындарының саны ..., атынан жаңылысып қаламыз.
А) тек
В) егер
С) ғана
D) тұрмақ 
102
103
104
105

101
ЛЕК
СИКА-
ГР
АММА
ТИКА
ЛЫҚ БӨЛІК
Диалогті толықтырыңыз.
Дополните диалог.
– Кабинетте бөлім бастығы ғана отыр ма? 
– ... .
А) Иə, ол бөлім бастығы ғой
В) Жоқ, ол ғана емес, қонақтар да бар
С) Бөлім бастығы мына кабинетте отыр еді ғой
D) Бөлім бастығы өндіріске ертең баратын болды
106
Еліктеуіш сөздер
Еліктеу сөздер – қоршаған табиғат құбылыстарының жəне айналадағы заттардың 
қозғалуынан шыққан дыбыстарға еліктеуден немесе адамның түрлі жағдайға 
байланысты əрекетіне, қозғалысына қатысты көріністердің еліктеуден пайда болған 
мəн-мағынаны білдіретін ұғым атаулары, сол сөздердің жиынтығы.
Еліктеу сөздер семантикалық жағынан алғанда біріншіден, табиғатта ұшырайтын 
сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-бірімен қақтығысу я соқтығысуларынан 
туатын, сондай-ақ, неше түрлі жан-жануарлардың дыбыстау мүшелерінен шығатын 
əрқилы дыбыстарға еліктеуден пайда болған түсініктерді білдірсе, екіншіден, 
сол табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардың жəне неше түрлі 
жан-жануарлардың сыртқы сын-сипаты мен қимыл-əрекеттерінің де қилы-қилы 
көріністерінен пайда болатын түсініктерді білдіреді.
Мысалы: арс, гүрс, дүрс, қорс, тарс, тырс, ырс, барқ, борт, күрт, кірт, морт, сарт, 
шырт, дүңк, күңк, қыңқ, мыңқ, маңқ, саңқ, шаңқ, шіңк, сыңқ, таңқ, тыңқ, ыңқ, болп, 
былп, жалп, желп, қолп, ірк, ырқ, сарт-сұрт, тарс-тұрс, арс-ұрс, жалт-жалт, жалт-жұлт, 
қалт-қалт, қалт-құлт, қаңқ-қаңқ, шаңқ-шаңқ, шаңқ-шұңқ, арбаң-арбаң, бүгжең-бүгжең, 
арсалаң-арсалаң, ербелең-ербелең, шатыр-бұтыр, далаң-далаң, тарбаң-тарбаң, 
қызараң-қызараң, қаңғыр-күңгір, қайқаң-қайқаң, митың-митың, салаң-сұлаң, ыржың-
тыржың т.б.
Еліктеу сөздер мағынасына қарай айналадағы əртүрлі дыбысқа, жеке қимылға, іс 
əрекетке еліктеуді білдіруіне байланысты еліктеуіш сөздер жəне бейнелеуіш сөздер 
болып екіге бөлінеді.
Табиғаттағы заттардың қозғалуы, бір-бірімен қақтығысуы, сияқты алуан түрлі 
қимыл, əрекеттердің нəтижесінде əртүрлі дыбыстар пайда болады. Сол дыбыстарға 
еліктеу арқылы пайда болған сөздер дыбыстық еліктеуіш сөздер деп аталады. 
Еліктеуіш сөздер қайталанып та, қосарланып та жұмсалады. Ондай кезде көмекші 
етістікпен тіркесіп, онымен бір қызметте немесе жеке тұрып, қимылдың амалын 
білдіреді. Мысалы: тырс-тырс етті, сарт етті, арс-арс етеді, пыр-пыр етті т.б. Мысалы: 
Қыздың сыңғыр еткен күлкісі өзіне керемет жарасады. 
Еліктеуіш сөздер көбінесе көмекші етістікпен (көбінесе ет көмекші етістігімен) 
тіркесіп жұмсалады. Мысалы: сарт етті, қыңқ етпеді, саңқ етті, топ етті т.б. Күн күркіреп, 
найзағай жарқ-жұрқ ойнады, артынша нөсер жаңбыр құйды.
Ескерту:
Еліктеу сөздер жіктелмейді. Еліктеу сөздер құрамындағы ашық-қысаң дауысты 
дыбыстардың ауысуы сөз мағынасына əсер етеді. Мысалы: алыстан от жалт етті – 
алыстан от жылт етті (оттың көлемі өзгеріп көрінеді). Есік сарт етіп ашылды – есік 
сырт етіп ашылды (есіктің ашылу күйі өзгерді: бірде қатты, бірде жай ашылды).

102
♦ Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте нужное слово.
Кабинетке кірсем, ... əңгіме қызып жатыр екен.
А) гу-гу
В) сарт-сұрт
С) бүлк-бүлк
D) былш-былш
1) гу-гу – əңгіменің қызған кезін білдіреді;
2) сарт-сұрт – əңгіме абстрактілі ұғым, оның дыбыстық еліктеуіші жоқ;
3) бүлк-бүлк – бұл сөз сорпа бүлк-бүлк қайнады, ат бүлк-бүлк желді жəне т.б; сөздермен тіркесіп, 
қимылдың бірқалыпты қозғалысын білдіреді;
4) былш-былш – бұл сөз батпақты былш-былш кешу жəне т.б. сөздермен тіркеседі, ал əңгіме 
сөзімен тіркеспейді.
♦ Көп нүктенің орнына қажетті нұсқаны қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте нужный вариант.
Бөлмеде тып-тыныш, тек ... соққан сағаттың дыбысы ғана естіледі.
А) сарт-сұрт 
В) сырт-сырт 
С) жарқ-жұрқ
D) жылт-жылт
1) сарт-сұрт сөзі – есік жəне т.б. қатты заттарға қатысты қолданылады: есік сарт-сұрт жабылады;
2) сырт-сырт сөзі – сағат сыртылына қатысты қолданылады, сондықтан көп нүктенің орнына 
қоюға болады;
3) жарқ-жұрқ сөзі – найзағай, шамның жарқылына қатысты қолданылады;
4) жылт-жылт сөзі – бір заттың алыстан жылтылдап көрінуін білдіреді.
♦ Қате жауапты белгілеңіз.
   Определите неверный ответ. 
– Балам, үйдің артында бір нəрсе бар сияқты, қарашы.
– ... .
А) Сиыр ғой мөңіреп жатқан
В) Ит қой арс-арс үріп жатқан
С) Мысық қой пыр-пыр етіп жатқан
D) Апа, жаңбыр тамшылары ғой, тыз-тыз еткен
1) сиыр мөңірейді, сондықтан бұл дұрыс;
2) ит арс-арс етіп үреді, сондықтан бұл – қате емес;
3) мысық пыр-пыр етіп жатады, сондықтан бұл сөйлем – қате емес;
4) жаңбыр тамшылары тыз-тыз етпейді, тырс-тырс етіп тамады, сондықтан бұл сөйлем – қате.
Көп нүктенің орнына қажетті нұсқаны қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужный вариант. 
Олардың дауысы ... етіп, қасымдағы адамның сөзі естілмей кетті.
А) су-су
В) шиқ-шиқ 
С) тарс-тарс
D) шаңқ-шаңқ 
107

103
ЛЕК
СИКА-
ГР
АММА
ТИКА
ЛЫҚ БӨЛІК
108
Көп нүктенің орнына қажетті нұсқаны қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужный вариант.
Алда күн суытатын сездіргісі келгендей қарғалар … етеді.
А) шиқ-шиқ
В) тарс-тарс 
С) қарқ-қарқ
D) сылқ-сылқ
Көп нүктенің орнына қажетті нұсқаны қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужный вариант.
Көкте ... найзағай ойнап, аспан қақ айырылғандай болды.
А) сырт-сырт
В) жалт-жалт
С) шаңқ-шаңқ 
D) шатыр-шұтыр
Көп нүктенің орнына қажетті нұсқаны қойыңыз.
Вместо многоточия вставьте нужный вариант.
Інім үстелдегі ыдыстарды ... еткізіп құлатып алды.
А) тық-тық
В) күмп-күмп 
С) шолп-шолп
D) салдыр-гүлдір
109
110
Бейнелеуіш сөздер
Бейнелеуіш сөздер табиғатта кездесетін елес, құбылыстарды көзбен көру 
қабілеті арқылы туатын түсініктердің аттарын білдіреді. Мысалы: Ырғалып қарға қарқ 
етті, ірімшік жерге салп етті (Абай) деген сөйлемдердің екіншісінде салп деген сөз 
дыбысты емес, қарғаның аузынан ірімшіктің жерге қарай түсіп бара жатқан я түскен 
кезіндегі көрініс елесін, сол көріністің бейнесін білдіреді. 
Бейнелеуіш сөздер көмекші етістікпен (көбінесе ет көмекші етістігімен) тіркесіп 
жұмсалады. Мысалы: жалп ете түсті, жалт қарады, қалт етті, ербең етті, қайқаң етті, 
сылаң етіп шыға келді, тыржың етті т.б. бейнелеуіш сөздер қайталанып, қосарланып, 
көмекші етістікпен тіркесіп жұмсалады. Мысалы: жалт-жұлт, маң-маң, бүгжең-бүгжең 
жүрді, қиқаң- қиқаң етті т.б. 
Дүкендегі жалт-жұлт еткен əдемі ойыншықтарға немересі қатты қызықты.
Базардағы ығы-жығы халықтың арасынан өту мүмкін емес. 
Атасы тоз-тозы шыққан ескі кітапты қолына алды да, бетінің шаңын сүртті. 
♦ Көп нүктенің орнына қажетті нұсқаны қойыңыз.
   Вместо многоточия вставьте нужный вариант.
Таңертең науқастың  ... жөтелгенінен оянып кеттім.
А) күрк-күрк
В) жарқ-жұрқ
С) мырс-мырс 
D) күбір-гүбір
1) күрк-күрк – жөтелгенде шығатын дыбыс немесе жөтелмен тіркесетін сөз;
2) жарқ-жұрқ – найзағайдың жарқылына, шамның жарығына қатысты қолданылатын сөз;
3) мырс-мырс – адамның күлкісіне қатысты қолданылатын сөз;
4) күбір-гүбір – сөзді сыбырлап жай айтқанда, бір сөз естіліп, бір сөз естілмей тұрғандағы 
дыбыстық күйі.

104

жүктеу/скачать 3,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: