Түркілік «от» ұғымының этимологиясы¹

45
№ 2(135)/2021
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева.
Серия Филология
BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Philology Series
емес, тілдік емес факторлардың болатынын 
бағамдау, 6) кейбір сөздердің мағынасын 
салыстыруда қазіргі ғана емес, олардың 
тарихи түбірлес екенінде (сағақ, сақал, 
сағанақ, сағалдырық, саға, сағана, сағалау, 
сағлақ) ұмытпаудың қажеттілігі. Түркі 
тілдерін семантикалық критерийлермен 
этимологиялық 
реконструкциялаудың 
фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік 
және 
лексикалық 
реконструкциялаудан 
кенже қалып келе жатқандығын: 1) бұл 
объектінің табиғатынан, яғни элементтері мен 
бірліктері жүйесінің көптігі мен кеңдігінен, 
2) семантикамен шұғылдану тіл білімінде 
марлық дәуірден кейін әуестенушілік болып 
саналуы, 3) тілдік таңбаның мазмұндық жағын 
жалпы жете бағаламаудан деп түсіндіреді.
Қ.Өмірәлиев, Ә.Ибатов, Е.Жұбановтардың 
«тіл тарихы – тілдің өз қойнауында», «жеке 
тілдердің пайда болу және қалыптасу тарихын 
тек қана көнеден жаңа дәуірге қарай зерттеу 
емес, керісінше, қазіргі тілдік фактілерге 
сүйене отырып, қазіргіден көне заманға 
қарай, жаңадан ескіге, ескіден көнеге, көнеден 
ежелгі заманға қарай сатылай отырып 
зерттеген дұрыс» [20,66] деген пікірлері 
ретроспективалық әдістің ұтымдылығына 
нұсқайды,
Этимондардың 
этимологиясын 
зерттеу сөз семантикасы, семантикалық 
деривация, деривациялық процесс және 
реконструкция 
түрлері, 
семантикалық
реконструкция және сөз этимологиясының
негізі – компаративистика деген 5 тағаннан 
тұрады. Этимологиялық талдау жасалатын 
сөз фонемалық, морфемалық, лексемалық 
және 
синтагмалық 
деңгейлерде, 
яғни 
кешенді түрде талданады. Осы аспектілерде 
талдану 
барысында 
сөздер 
жоғарыда 
атап өткен 5 тағанның ретроспективалық 
конструкциясынан өтеді.
Сөз форма мен мағынаның бірлігі, 
сондықтан фонема, морфема форма ретінде 
реконструкцияланса, 
семема 
(мағына) 
лексеманың мазмұндық жағы да тілде 
реконструкциялануы керек. «…Исследования 
по исторической семантике играют в этом 
вопросе решающую диагностическую роль, 
…и лишь история значения, реконструкция 
древнего значения слова учит нас считаться 
с эволюцией значения как единого целого, 
а не как суммы сем или дифференциальных 
признаков» [21,7]
Этимологиялық зерттеудің материалы 
– алыс және жақын туыстықтағы тілдердің 
көне және қазіргі тілдік деректер, себебі 
тарихи немесе қазіргі тұрғыда салыстыруға 
болатын құбылыстар ғана салыстырылады. 
О.Сүлейменовтің толық этимологияның 
схемасы: « а) воссоздание точной системы 
лексических соответствий; б) определение 
морфологического типа слова, которому бы 
соответствовала восстановленная праформа; 
в) 
реконструкция 
первоиероглифа 
– 
графического образного знака, название 
которого и стало словом» деп көрсетуі 22,23 
түркі жазба ескерткіштері мен қазіргі түркі 
тілдеріне ортақ лексиканың семантикалық 
деривациясын тексеруге де қатысты.
Этимология 
негізінен 
тарихи 
лексикологияның тармағы, өйткені сөздің 
төркіні мен тарихынсыз этимология немесе 
этимологиясыз сөздің тарихы мен төркінін 
айқындау мүмкін емес. Сөз мағынасының 
тарихының өзгеруі, яғни түркі лексикасының 
семантикалық 
деривациясы 
– 
тарихи 
семасиологияның негізгі нысаны, демек 
этимология сөз мағынасының өзгеруінің 
де тарихымен, төркінімен ажырағысыз 
байланыста.
Орыс 
лингвисі 
О.Н.Трубачев: 
«Этимологическое 
значение 
слова 
представляет не только исторический интерес, 
…но и ключ к пониманию современной 
семантики слова» [21,9] десе, француз лингвисі 
В.Пизани: «…Обьяснит изменения значения
равносильно 
установлению 
этимологии 
нового слова, которое формально идентично 
старому, т.е мы должны восстановить вес 
процесс, в резултате которого новое слово было 
первоначально создано» [23,142] деген пікірі 
этимологиялық зерттеулерде семантикалық 
принципті қолданудың маңызын дәлелдесе, 
О.Н.Трубачевтің «Этимология, связанная с 
ней реконструкция древного значения важно 
не только сама по себе и для себя, но и для
полного адекватного анализа современного 
значения слова» [21,11] деген пікірі сөз 

жүктеу/скачать 0,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: