Түркілік «от» ұғымының этимологиясы¹
жүктеу/скачать 0,55 Mb. Pdf көрінісі
|
Zhalmakhanov
Жалпылама қолданылатын сөздер мен терминдер, 4-ТОМ, СӨЖ. ҚФ-201. 2-ТОП (3)-1, 74-1-145-1-10-20150911, b212, 830321
| басты басшылыққа салыстырмалы семантика
алынады да, салыстырмалы морфология мен сөзжасам көмекші қызметтер атқарады. Оны «от» түбірлі сөздерді көне және орта ғасырдағы түркі тайпаларының (I топ), қазіргі түркі тілдерінің (II топ) және қазіргі қазақ тіліндегі (III топ) сөздік мәліметтері [31) арқылы талдап көрелік. «От» түбірлі 7 сөз V-XIII ғасырлардағы көне, орта түркі ескертіштерінде 10 мағынада сақталған. «От» зат есімінен туындаған етістіктер мен зат есімдер 2 жолмен жасалған: алғашқысы от түбірінен жасалған туынды негіздер, екіншісі ота негізінен жасалған сөздер. Схема түрінде: ота отачы оташылық от отла отала отлуқ Туынды сөздердің мағыналары «от» сөзінің «шөп» деген негізгі мағынасы мен «дәрі» деген туынды мағынасынан таралады. «Шөп» Түркілік «от» ұғымының этимологиясы 49 № 2(135)/2021 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Филология BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Philology Series семантикалық өрісінен «ору», «жайылу», «астау» мағыналары, «дәрі» семантикалық өрісінен «емші», «емшілік», «емдеу» мағыналары туындаған. «От» түбірлі 7 сөз қазіргі түркі тілдерінің батыс, шығыс бұтақтарының 20 шақтысында туынды зат есім, негізінен етістік ретінде 15 мағынада сақталған. Туынды түбірлі қазіргі түркі тілдерінде де 2 жолмен, негізінен «ота» түбірлі арқылы жасалған: ота отама отамақ от отачы отық р Туынды сөздердің 4 мағынасы ғана «от» сөзінің «дәрі» семантикалық өрісімен байланысты да, 11 мағынасы «шөп» семантикалық өрісінен туындаған. Танылушы зат адамның өмір-тіршілігіне қаншалықты қажет болса, соншалықты жан жақты танылады. Жан жақты танылған сайын күнделікті өмірде, шаруашылықта көп қолданылып, соған байланысты ұғым- түсініктер кеңейіп, аталатын зат-құбылыстар көбейе береді. Демек көбірек, кеңірек танымал құбылысқа, оның атауына байланысты сөздер де біршама болады. От сөзінің «шөп» мағынасына қатысты туынды сөздер мен мағыналардың басымдығын осылай ғана түсіну, түсіндіру қажет. Қазіргі қазақ тілінде «от» түбірлі 13 сөз 20 мағынада сақталған. Туынды сөздердегі 6 зат есім 11 мағынада, 4 етістік 7 мағынада, 1 сын есім 1 мағынада қолданылады. Олар да 2 жолмен жасалған. Ота отақ отақшы Отын оташы От оттық отар Отта отай Отық отамалы отты Қазіргі қазақ тіліндегі туынды сөздердің 1 мағынасы ғана «от» сөзінің «дәрі» семантикалық өрісінен, 19 мағынасы «шөп» семантикалық өрісінен туындаған. «Дәрі, ем» мағынасына қатысты «оташы» сөзінің өзі «сынықшы», яғни емші де емес, дәрігер де емес, Р/с Орта түркі Қазіргі түркі тілдері Қазіргі қазақ тілі Жалпы мағынасы 1. От От От Шөп, дәрі 2. Ота Ота Ота Ору 3. Отачы Отачы Оташы Емші 4. Отачылық Емшілік 5. Отала Емдеу 6. Отла Отта Жайылу 7. Отлуқ Оттық Астау 8. Отама Емделу 9. Отамақ Емдеу 10. Отар Отар Бір қора қой 11. Отық Отық Шөпке үйрену 12. Отай Шөпке тойыну 13. Отақ Арам шөптен тазарту 14. Отақшы Отаққа қатысушы 15. Отамалы Арам шөп 16. Отты Шүйгін жер 17. Отын Жағылатын зат Ш.Ш. Жалмаханов, А.Е. Жартыбаев 50 № 2(135)/2021 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. Филология сериясы ISSN 2616-678Х еISSN 2663-1288 жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|