Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін талдау

          Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі – кәсіпорын қызметінің нәтижелілігін анықтаушы негізгі факторлардың бірі. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігіне баға беру үшін келесідей көрсеткіштер жүйесі есептелінеді:

        Қор қайтарымы (жалпы өнім көлемі / негізгі өндірістік қорлардың

орташа жылдық қалдық құны ) – негізгі өндірістік қорлардың 1 теңгесіне неше теңгенің өнімі өндірілгендігін сипаттайды.

        Қор сыйымдылығы (негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық

қалдық құны / жалпы өнім көлемі) – 1 теңге өнім өндіру үшін неше теңгенің негізгі қорлары пайдаланылғанын сипаттайды.

         Қор қайтарымы (Н) мен қор сыйымдылығы (С) бір-біріне кері көрсеткіш болғандықтан, олардың арасында келесідей байланыс бар:

 Н =   немесе  С = 

        Қорлардың рентабельділігі  (таза табыс / негізгі өндірістік

        Негізгі қорлардың салыстырмалы үнемі  не артықшылығы:

+-Э_н.ө.қ. = Ф₁ – Ф₀ *I_ж.ө.

және есепті кезеңдегі орташа жылдық құны; I_ж.ө. – жалпы өнім көлемінің индексі.

         Осы көрсеткіштердің динамикасы 5.3-кестеде келтірілген.

5.3 Кесте. Негізгі қорларды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері

Q = Ф* Н

5.3 кесте мәліметтері бойынша жалпы өнім құны 4945 мың теңгеге кеміп отыр, оның ішінде:

а) Негізгі қорлар құнының жоспарлы деңгейден 2890 мың теңгеге кемуінен жалпы өнім құны 7114   теңгеге кеміді:

(Ф₁ – Ф₀) * Н₀ = (77600-80490)*2,4616 = - 7114 мың тг.

б) Қор қайтарымының  0,027 теңгеге жоғарылауынан  жалпы өнім құны 2169 мың   теңгеге өсті:

(Н₁ – Н₀) * Ф₁ = (2,4896– 2,4616)* 77600 = +2169  мың тг.

Яғни, сапалық фактордың  артуы  әсерінен болған жалпы өнім көлемінің өсімі сандық фактордың  кемуі әсерінен болған жалпы өнімнің кемуінен аз, сол себепті жалпы өнім көлемі кеміп отыр. 

Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін сипаттаушы негізгі көрсеткіш – қорлардың рентабельділігі. Талданып отырған кәсіпорында қор қайтарымы өсіп, өнімнің қор сыйымдылығы кемігенімен, қорлардың рентабельділігі төмендеп отыр. Оның себебін анықтау үшін қорлардың рентабельділігінің факторлық үлгісін құру қажет. Қорлардың рентабельділігі (R_Ф) қор қайтарымынан (Н) және өнімнің рентабельділігінен (R_Ө) тәуелді:

 R_Ф = Н * R_Ө

Жоғарыдағы екі фактордың қорлардың рентабельділігіне әсері 5.4 кестеде келтірілген.

нақты деңгейі жоспарлы деңгейден 8,48 пайыздық пунктке төмен, яғни қорлардың 100 теңгесіне шаққанда 8,48 теңге табыс кем алынған. Оның өзгерісіне қор қайтарымы мен өнімнің рентабельділігі қалайша әсер еткендігін анықтау үшін абсолютті айырмашылықтар әдісін қолдануға болады.

         Қор қайтарымының 0,027 теңгеге жоғарылауынан қорлардың рентабельділігі  0,51 пайыздық пунктке жоғарылады:

 (2,489 – 2,462) * 18,94 = +0,51 %.

       Өнімнің рентабельділігінің 3,61 пайыздық пунктке төмендеуінен қорлардың рентабельділігі  8,99 пайыздық пунктке төмендеді:

(15,33 – 18,94) * 2,489 = - 8,99 %.