«№3 Қабанбай орта мектебі мектеп жасына дейінгі шағын орталығы бар» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Қазіргі көркем прозадағы бейнелеу тәсілдерінің бірі - ішкі монолог (іштей ойлау, кейіпкердің ішінен айтатын сөзі, өзін-өзі іштей саралау, ойлау ағымы) көрінісі жан-жақты қарастыру және оны зерттеу бүгінгі күннің еншісі екені белгілі. Ал, ішкі монологты, жалпы психологиялық талдау өнерін жан-жақты зерттемейінше қазіргі әдеби даму үрдісінің заңдылықтарын түсіну мүмкін емес.

Көркем прозада адам психологиясының ішкі иірімдері, күрделі де терең ойлау жүйесі, сана мен сезімдегі жанды қозғалыстарды ашу арқылы идеялық-эстетикалық ізденістердің жаңа жолдарын ашты.

М.Әуезов «...Орыс жазушыларында анық сүйенетінім: Толстой, Достоевский. Адам жанын соларша қойма ақтарғандай ақтармаған соң, жазушылықтың мәні де жоқ. Прозаға психология араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы» [34, 129 б.] – деп, тегін атамаса керек.

Персонаждың сөзі – жазушының жеке дара баяндау стилінің ерекшелігін ғана айқындап қоймайды. Ол - кейіпкердің мінез-құлық, қырларын, көзқарасын, психологиясын ашатын бірден – бір көркемдік амал. Персонаж сөзі – кейіпкердің жан әдемін ашатын шығарманың көркемдік кестесінің ажырамас бөлігі.

Ілияс Жансүгіров ішкі монологты да жақсы  меңгерген. «Светлана» пароходында келе жатып Мәмбет өмір туралы былай қиялдайды. «Мынау үлкен өзен,  күні-түні тоқтаусыз аққан су асығып қайда барады? Су кім үшін ағады! Өзен осы  ағысымен неге ұқсайды? Бір аққан су қайтпайды... Әлде адам өмірі осы сияқты ма?

Ал мынау пароход - адамның жасаған өнері. Бұл осынша ауыр жүк, толып жатқан адам, шойын қазан, құймалы темір машиналар - осылады су қалай көтереді? Мынау пароходты боздатып судың судың үстінен жүргізіп қойған өнерге не дауа! Шіркін бәрін оқу табады, өнер табады-ау...» [35, 132б.]. Бұл монолог Мәмбеттің ойын, рухани дәрежесін, мінез ерекшелігін дәл бейнелейді.

Ішкі монолог шығармашылық тұлға бейнесінің философиялық, рухани-эстетикалық, танымдық ізденістерін арқау етеді. Персонаждың оңаша толғаныстары кей арада жеке басының іс-әрекеттерін азаматтық-моральдік тұрғыда таразылауға құрылады.

Персонаждың сөзі – жазушының жеке дара баяндау стилінің ерекшелігін ғана айқындап қоймайды. Ол-кейіпкердің мінез-құлық, қырларын, көзқарасын, психологиясын ашатын бірден – бір көркемдік амал. Персонаж сөзі – кейіпкердің жан әдемін ашатын шығарманың көркемдік кестесінің ажырамас бөлігі.

«Біздің үйден хабар болмай кетті-ау, әкем байғұстың келіп қалатын уағы да болды. Ол мені сағынып келмесе де борышы қуып бір күні келіп қалар. Сүлеймен қажы біздің үйді не қылды екен? Әкем байғұсты ауылнайға айдатып алып, балаң байталымды ұрлап кетті деп күйдіріп жатыр ма екен? Бірақ мен Сүлейменнің есігінен шығып кеткеніме шүкіршілік қылам. Мұным жақсы болды. Егерде мен онда осы күнге шейін жүре берсем?...міне, мен бүгін өзге жігіттермен бірге жұмыс істеп жатырмын. Тегі, «талапты ерге нұр жауар» дегенді әкем байғұс аузынан тастамаушы еді. Ендеше мен бұдан былай ылғи талап қылам, өнерге ұмтылам» [36, 187б]. Осы мысал арқылы жазушының ішкі монологқа енгенде кейіпкердің қалай ойлап, қалай топшалай алатындығына көз жеткізе аласыз.

Мұндағы ой толғаныс кейіпкердің сөйлеуі арқылы емес, ішкі түсінігі арқылы жүзеге асып тұр. Жазушының сөз ұстанымы, кейіпкерлерін өмірдің барлық сәтсіздіктері мен қайшылықтарына төзе білетіндей етіп тудыруы, жазушы тілінің бір қыры деп білген жөн.

Ғалым М. Атымов «Монологте көбінесе сөйлеуші адам өз өмірі мен өзінің ішкі жан-дүниесіне тереңдей еніп, өз психологиясынан хабар береді. Жазушы қаһарманның өзімен-өзін сөйлестіру арқылы оның өзінен басқа сездіргісі келмейтін жасырын сырларына дейін оқушыны жетектеп, ертіп апарады» [37, 125б] деп ой тастайды.

Кейіпкер сөзі – жазушының жеке дара баяндау стилінің ерекшелігін ғана айқындап қоймайды. Ол кейіпкердің мінез-құлық, қырларын, көзқарасын, психологиясын ашатын бірден-бір көркемдік амал.

«Ішкі монологтың персонаждық түріне тоқталар болсақ, негізі ішкі монологтың бәрі кейіпкердің ой – санасы арқылы жүзеге асырылады. Ішкі монолог таза кейіпкердің төл сөзі – ойы болғандықтан ол тегінде жалқы. Бірақ олардың берілу формалары сан алуан, бейнелеу тәсілдері де әрқилы болып келеді» [38, 20б.].

Персонаж сөзі – кейіпкердің жан әлемін ашатын шығарманың көркемдік кестесінің ажырамас бөлігі.

Академик Б.М. Храпченко: «Толстой шығармаларында ішкі монолог ой ағымы түрінде жиі беріліп, ішкі сөздің стихиялы дамуын, ойлаудың ағысын, кейіпкердің қайғы – қасіретін көңіл-күйін, өзіне-өзі, өз эмоциясына, айналаны қоршаған адамдарға берген бағасын білдіреді»[39, 25б.] деп бағамдайды.

I. Жансүгіровтің тұңғыш «Жолдастар» романында да тың бейнелер өте мол. Мұнда жазушы қоғам өмірі мен халық тұрмысының көп саласын қамтымақ болған. Ауыл, қала, завод, темір жол, шахта, пристань, майдан - міне, романның өрісі. Бірінші империалистік соғыс меңдеген кездегі ауыр жағдай, 1916 жыл көтерілісі, 1917 жылғы ақпан революциясы мен Ұлы Октябрь революциясының бір өңірдегі көріністері - міне, романда суреттелетін бағаналы оқиғалар. Шығармада екі-үш жыл ішіндегі ғана өмір, күрес, тартыс суреттеледі. Бірақ көтерген мәселесі орасан көп, қомақты. Осыған орай кітаптың ішінде кездесетін қатысушылар саны да тым көп - толып жатқан таптың, топтың, ұлттың, кәсіптің өкілдері.

Бұл мақсат романда қалай орындалды? Міне, мәселенің түйіні осында. Бұл түйіннің шешімін автор романның прозамен жазылған өлең прологында романтикалы сұрақ, жауап түрінде берген.

Шығарманың өзекті идеясы - халықтың теңдік пен бостандық үшін ұлы күрес жолын бейнелеу. Бұл шығармада халық өкілдерінің образдары жасалған. Жазушы романында бірқатар жас жігіттердің тағдырын түйістіріп, олардың шым-шытырық өмір жолының ұлы революция жолына әкелгенін баяндаған. Сондықтан да роман «Жолдастар» деп аталған.

Революция қарсаңында дүние жүзілік бірінші империалистік соғыстың сұмдық зардабы еңбекші халықтың мойнына түсіп, жоқшылық пен мұқтаждық әбден шегіне жеткен кез болатын. Әлеуметтік қайшылықтар да ұлғайып, қанау, езу, зорлық-зомбылық сықылды қиянаттар қабындап тұрған.

I. Жансүгіров өзінің басты қаһарманы Сатанды, алдымен, осы жағдайда алып көрсетеді. Саудагер Шалматай байдың қойын бағуға алып, ақ вексельге іліккен Сатан көп шатылып, шырмалып, ол бәледен әзер дегенде құтылады. Одан кейін ол Шаяхмет байдың қармағына ілінеді. Романның төрт тарауының бірінші тарауы («Бастау») тұтас Сатанның басына байланысты өмір құбылыстарына бағышталады. Мұнда бала жігіт Сатанның кісі есігінде жүріп қалыптаса бастаған характерінің кейбір қырларын байқап қаламыз.

Еті тірі, пысық, епті, әнші, домбырашы Сатанды Шалматайдың Нәзипа тоқалының сауық кешінде, Досайдың ақ сұр атын алып қашуда, Нәзипаның қорлыққа түскен халін төркініне жеткізуде танығандай боламыз. Бұл тұста Сатанмен қатар оның озбыр қанаушысы Шалматайдың, сүймеген адамына жүрегін ашпаған, ескілікке іштей мойынсұнбаған қайсар, тәкаппар әйел Нәзипаның, ұрлық кәсібіне байлардан кек алу ретінде қол ұрған ер жігіт Тәукенің, шариғат айтып сүзіскен надан молдалардың, күштінің сөзін сөйлеген әділетсіз билердің кескін-келбетін, мінез-құлқын аңғарамыз.

Екінші тараудан бастап («Ағын») Мәмбет пен Марданның және басқа бірқатар қазақ жігіттерінің әңгімесі, іс-әрекеті баяндалады. Бұлар да Сатан сықылды жалшылықта, кісі есігінде жүріп, әр қилы қорлық көріп өскен жарлы-жақыбай жастар. Тұрмыстың толқынымен әр түрлі жағаға барған, ауыр өмірдің ащы зардабын тартқан қажырлы жолдастар. Күн көру үшін олардың істемейтіні жоқ: кез келген жұмыстан, кейде ұрлықтан (байдан өш алу ретінде) тайынбайды. Бірақ, қолдарынан келгенше, намыстарын жібермейді. Бұлардың ішінде үздік мінездерімен көзге түсетіндер: адал, ер көңіл, жолдас үшін жанын беретін жібі түзу жігіт - Мәмбет. Оны автор Шеркес Қали дейді. «Ұрымтал жерде өткір, табандасқан жерде тартысқа белді, Кавказдың қара ала қанжарындай Шеркес Қали жігіттер арасында түлкіден епті, түрымтайдан алғыр» деп сипатталады. Іс жүзінде де ол солай. Көп жігіттің ішінде орыс қызы Катя соны сүйеді. Мәмбеттің жақын жолдасы Мардан да сүйкімді, мінезді жігіт. Ол да өзінің қауымшылдығымен, еңбекте шыныққан ерлігімен, ептілігімен қатар, қорлыққа төзбейтін намысқойлығымен, бұрқ етпе мінезімен танылған. Оның десятник, подрядчиктермен шатақтасып, жұмыстан әлденеше рет шығып қалуы, Сағынтай мен Қалиман, Күлзейне сықылды қыз-келіншектермен көңілдестік тарихы, майданда байдың дүкеніне таласуы, ақыры ауылда Асылбек болысты ұрып, түрмеге тусуі-Мардан характерінің ерекшелігін аңдатарлықтай бар. Бұл екеуінен басқа да көптеген адамдар көз алдыңнан өтеді. Жігіттерден - Нұраділ, Газбекқара, Шалғынбай, Шақтай, халық өкілі Аяпберген, орыс адамдарынан - Гончаров, Орлов, Михайлов, Алексей, Ловкова сықылды большевиктер, Мәмбетті сүйген жұмысшы қыз Катя, дұшпандардан Жексенбай болыс, Асылбек болыс, казақ комитетінің бастығы Омарқан, адвокат Субай және көптеген кездейсоқ, бір көрініп қайтып көрінбейтін адамдар - бұлар әр жерде өздерінің әр түрлі қасиеттерімен көрініс бергендер.

Автор шығармада өмір шындығын көркем бейнелеу міндетін қалай атқарды дегенге келсек, образдар жүйесінің олқылықтары аңғарылады. Ол олқылықтар кебіне-көп романның сюжеттік желісі мен композициялық құрылысының кемшіліктеріне сабақтас. Шығарманың жеке тарауларын, эпизодтарын қызығып оқисыз, себебі жазушы өзінің әңгімешілдігімен, әдемі, бай, оралымды ақындық тілімен оқушысын бір мезет үйіріп әкетеді. Әйткенмен кітапты тұтас оқып шыққанда алған әсеріңді шашыратып алғаныңды сезінесің. Оның себебі - сюжеттік желінің әр жерінен үзіліп, композициялық арқаудың тарқатылып кетуінен. Мысалға роман құрылысын еске түсірейік. Бірінші тарауда бас қаһарман ретінде жақсы көріне бастаған Сатан келесі үш тарауда бұл рөлінен айрылып қалады - көріне салып жоқ болып, екінші қатарға сырылып кетеді.

Алдыңғы шепке кезекпе-кезек шыққан Мәмбет пен Мардан да басты рольді ұстап тұра алмайды. Көптеген оқиға, эпизодтар, толып жатқан қатысушы адамдар арнасын жоғалтқан жайылма су секілді шығарманың өзегін жуып кеткен, құбылыстардың ішкі байланысын басып тастаған. Ал Мәмбет пен Марданның басында кездесетін сүйіспеншілік тарихтары не кездейсоқ эпизод түрінде, не жеңіл ғана уақытша ойнап-күлу түрінде шаң береді де, өшіп қала береді. Осының салдарынан романның төрт тарауында суреттелетін оқиғалар қабындап, бірінен-бірі туындап, өрбіп отырмайды. Шығарманың ішкі бірлігінің нашарлығы бүкіл көркем туындының тұтастығына әсерін тигізген, сол арқылы эстетикалық әсердің бүтіндігін бұзған. Бұл адам характерінің романның өн бойында өрбіп даму арқылы толық ашылуына, әсіресе бас қаһарманның тұлғасы барлық типтік жағдайлардан өтіп сомдалуына зиян жасаған.

Романның «Толқын» деп аталған үшінші тарауындағы келесі оқиға - халықтың 1916 жылғы приемға қарсы қозғалысы. Жазушы бұл козғалыстың стихиялық характерін шыншылдықпен суреттеген. Бірақ осы оқиғаға бас қаһарман қатыспайды. Сондықтан жарқырап көрінетін жерінен қаһарман да тыс қалған, мойны озық басшысыз, қаһармансыз қозғалыс суреті жүдеп шыққан, стихиялық көтерілістің революцияға астасатын перспективасы көрінбей қалған.

Алайда «Жолдастар» романының реалистік, стильдік жетістіктерін сызып тастауға болмайды. Жоғарыда айтқандай, үлкен ақын, жіті суреткер Ілияс Жансүгіров өмірдің көп саласын, көп көрінісін зерттеп, біліп, шыншылдыкпен суреттеп берген. Олардың өз орнында дүние танытқыштық мәні, дербес эстетикалық әсері жоғалмайды.

Талай сурет, образдарында, мінездемелері мен салыстыруларында, портрет, пейзаж өрнектерінде - қысқасы жалпы бейнелеу күралдарында қалыптасқан реализм стиліне тән растық, дәлдік бар. Адамның, заттың, кұбылыстың характерлі сипат, белгілерін жазушы көп ретте тауып айтады. Сол себепті олар қысқа, жұмыр, тұжырымды болып келеді және қазақ халқының үғымына, ойлау, сөйлеу ерекшелігіне лайық, қонымды түрде алынады. Мысалы, «бойшаң, тарғыл мысық көзденген, кәмпит мұрын, ақ сур қыз», «Ол үлкен үйелмендей кісі. Майдан көзі бітіп, мұрны үшкірленіп қалған. Мойны мен жауырын тұтасып, басы ит ба-танып қалыпты. Омырауы есіктей болып, қарны дастарқанға сүйретіліп отыр. Бұған берген қымыз тек бір сабадан бір сабаға қотарылған сияқты» деп берілген суреттемелер сол адамдардың бейнелерін елестетеді, Сатан отқа үйтілген сирақтай істікке жаншылып жүгініске отырды», «жыландай сумаңдап, сұқсырдай сүмеңдеп, сұр атқа таман келе берді», «ұйықтаған аюша бүктеліп жатқан қоңыр таудың бауыры», «аршылған жуадай-ақ мойны жұп-жұмыр екен», «Мәмбет оттан алып лақтырған шаладай далаға шықты», «оның алдына жел жүрісті, жылпың қызметкер әйел ала сиыр көздеңкіріп үш жұмыртқаны кішкене табада шыжылдатып әкеп койды», «жалма-жан жәшікті иыққа салып, қозы алып қашқан бөрідей желіп жөнелген жігіт», «Ыдырыстың көңілін ит тырнағандай болды» деген сықылды теңеу, балау, салыстырулар Ілияс стилінің ұлттық колоритін, оригиналдығын және ешкімді қайталамайтын өзіндік дара өзгешелігін танытады. I. Жансүгіровтің стилінде бұдан бұрын фельетоншы болып танылған жазушының юморы мен сатиралық тәсілдерінің де ізі мол.

I. Жансүгіров реализмінің стильдік ерекшелігінен хабардар болу үшін, енді бір табиғат көрінісінің суреттегенін келтірейік: «Әдемі бір қоңыр кеш. Көнетоз шағи жібек түстеніп, аспанның батыс жағы сар қызыл тартты. Ертіс өзенінің бұлдыраған жойқын беті ... мыс шәугімдей қызарғаннан-қызарып барады. Өзен үңіле қараған көзге, не отты пештің қозы, не қорыған алтын секілденіп, аспанның алтын шапақ сәулесіне араласып кетті. Жер мен көктің мұндай шекарасын ешбір өткір көз ажырата алар емес. Міне, осы шұғылаға аспанды, суды көміп бара жатқан отты күн қып-қызыл болып, шеті суға ілінді. Үйдің жанынан жылжытып айдап жіберген ақ, атандай ыңыранған пароход өзінің арнасына тартты».

Бұл бейнелеуде қазақ прозасына барлық жағынан жаңалық; біріншіден, бұрын бұл секілді кешкі өзеннің көрінісі суреттелмеген-ді. Екіншіден, «көнетоз шағи жібек түстеніп», «мыс шәугімдей қызарып», «үйдің жанынан жылжытып айдап жіберген ақ атандай ыңыранған пароход» деген образдар қазақ жазушысының өзі тапқан, тек өзіне тән жаңалықтары.

І. Жансүгіровтің «Жолдастар» романының біз көрсеткен кемшіліктері мен табыстарын қатар алып, таразыға салғанда, оның кемшіліктері тек тәжірибенің аздығынан болған кемшіліктер екені байқалады, ал азды-көпті табыстары жазушының мүмкіндіктерін аңғартады. Мұндағы барымтаның, жұттың, молдалар таласының, билер қағысының, жатақтардың, домбыра күйінің суреттемелерінде кейінгі Мұхтар Әуезовтің «Абай» романындағы керемет картиналарды еске түсіретін элементтер байқалады.

I. Жансүгіровтің «Жолдастар» романы едәуір кемшілігі бола тұра қазақ әдебиетінде реалистік романның алдағы уақытта тез жетіліп кетуіне кезінде өзінше пайдалы еңбек сіңіріп, үлес қосқан туынды екені даусыз.

Бұл романнан, ең алдымен, тігілген, үйлесімді, жатық, бай тілін атап өтпеске болмайды. Ең алғаш рет ағыл-тегіл көрінгені де сол болар. Үлкен прозада қазақ тілінің ересен қазынасы революция дәуіріндегі қазақ елінің ахуалын мол қамтуды көздеген. Оқиғалар бірде далада, ауылда, екінші ретте қалаларда, өндірісті мекендерде жүріп жатады. Жазушы Сатан және оның тағдырлас серіктерінің тар жол, тайғақ кешулерін кең бейнелеу арқылы қазақ кедейінің өмір, күрес, шынығу, өсу жолын жинақтап айтпақшы болған. Ұнамды қаһармандар проблемасын шешуде «Жолдастардың да» өзіндік үлесі бар. Романдағы Сатан, Мардан, Қалилардың бойынан заманның еті тірі әрекетшіл, намысты адамдарына тән сипаттар ұшырайды. Шығармада Шалматай секілді қазақ байының жыртқыш, тақыс тұлғасы басқалардан анығырақ мүсінделген. Шалматай - кейінгі қазақ романдарындағы Итбай, Құнанбай, Игілік байлар бейнелері секілді сәтті жасалған тұлға. «Жолдастарда» Ілияс Жансүгіровтің керемет талантын танытарлық тамаша эпизодтар, өмірдің жанды, қызғылықты кесектері кездеседі. 1916 жыл оқиғасын елестеткен тұс та тартымды. Қазақ байларының өзара дау - жанжалын өзіне тән ерекшелігімен, салтымен, тілімен беруі де сонылық еді. Қысқасы, бұл романда шығармаға тән кең құлаш, білгір еркіндік, дарын палуандығы сезіліп отырады. Жазушының роман тәжірибесін игеріп болмағандығына және сол кездегі әдеби дамудың шама-шарқынына байланысты олақтықтары атап айтқанда, оқиғалар мен характерлерді өсірудегі шашырандылық «Жолдастардың» көркемдік жинақтаушылық күшін төмендеткен. Сонда да болса, «Жолдастар» бізге қоғамның қыруар құбылыстарын эпопеялық планда көрсетудің алғашқы тәжірибелерінің бірі ретінде де, меруерттей мөлдір тілімен де, жекелеген ғажап көркем бөліктерімен де, қала тіршілігін суреттеуге тұңғыш ұмтылуымен де ұнайды. Мұнда анық зергер көз салмай өтпейтіндей, асылдың сынығындай қымбаттар кездеседі.

Бұл шығарма кезінде қазақ романының елеулі жетістіктерінен саналған. «Жолдастардың» қазіргі әдеби талғамы өскен оқушыны да қызықтырарлық сипаттары жоқ емес. Біріншіден, романның тіл байлығы ерекше көз тартады. Қазақ тілінің ересен қазынасы тұңғыш рет үлкен прозаға осы «Жолдастар» арқылы ағыл-тегіл келгендей.

Екіншіден, «Жолдастарда» Қазақстанның революциядан бұрынғы, 1916 жылғы, төңкеріс, азамат соғысы тұстарындағы ауыл, қала өмірі алғаш рет эпопеялық көлемде көрсетілген. Роман кейіпкерлері бірде сахарада әрекет етсе, екінші жерде қалада, не өзен порттарында күн кешіп жатады. Қала мен даланың байтақ оқиғаларын бір роман көлемінде бейнелеуге ұмтылудың өзі соны құбылыс еді. Мұнда өмірден зайыр байқалған талай-талай тартысты түйіндер бар.Оқиғалар мен характерлерді өзінше алу жағынан да жазушы үлкен мәдениет, талғам байқатады.

Роман алдында қойылған негізгі нысана қазақ еліндегі таптық, әлеуметтік қайшылықтар мен тартыстардың ақиқат ағысын көрсету, күрес, шайқас үстінде еңбекшілер өкілдерінің шынығу процесін суреттеу, халықтың стихиялық наразылығын Октябрь революциясының жеңісіне ұласу жолдарын суреттеу болып табылады.

«Жолдастар» романында бұқараның алдыңғы қатарлы өкілдерінің тұлғалары жасалған. Объективтік өмірдің үйірімдеріне түсіп, тіршілік қазанында қайнаған, ақырында оңы мен солын танитын дәрежеге жеткен қазақ кедейлерінің легі көрінеді. Олар: Сатан, Мәмет, Мардан, Нұраділ, Черкес Қали т.б. Бұлардың қай-қайсысы да саналы түрде саяси күреске түскендер емес, өмірдің қаттысын, ащысын көре жүріп есейгендер, алдағы қатал сындарға төтеп берерлік боп бекігендер. Мәселен, романда неғұрлым көп көрінетін кейіпкер Сатанның өсу эволюциясы едәуір жүйелі әңгімеленген. О баста Шалматай байдың малшысы болып жалданған, тиісті ақысын да сұрауға батылы бара бермейтін, тап күресі дегеннен түсінігі жоқ, момын жігіт Сатан көп оқиғаны бастан кешіріп, ысылып шығады. Сатанның да, басқа бұқара өкілдерінің де бойынан ұнамды сипаттар табылады.

Жазушының роман көлемінде көрсетсем деген мәселесі тіпті көп. «Жолдастарда» кедейлер мен байлар арасының мәмілеге келмес қайшылығы да, ел шонжарларының өзара қырбайлық күндестіктері де, күштілерден зәбір көріп, сахараны мекендеп, қаршығаға айналған батыр жігіттер жайы да, қазақтардың жұмыс іздеп қалаларға, өзен порттарына барушылығы да, жұмысшылардың таптық санасының өсу жолдары да, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының көріністері де, февраль революциясынан кейінгі аласапыран ақуал да орын тепкен. Мұнда үстем тап өкілдерінің қарапайым адамдарды қанау тәсілдері де сыншыл суреттелген. Қазақ әдебиетінде бұрын көп көрсетіле қоймаған (билер соты т.б.) түрлі өмір қатпарларының алынуы да жазушының халық тіршілігін өте терең білгендігін танытады. Осы сипаттарының бәрі қосылып келгенде, «Жолдастардың» ертедегі қазақ болмысының аса маңызды салаларын көтере де, көрсете де алғандығына айғақ.

«Жолдастардың» әрі жүйелі, әрі көркем шыққан бөлегі – бірінші тарау («Бастау»). Мұнда революция алдындағы қазақ аулының бірталай құбылыстары кейіпкер өміріне тікелей байланысты көрсетіледі. Әсіресе, қазақ даласының жыртқыш билеушілерінің салт-санасы, мінез-құлқы кеңінен таныстырылады. Бір елді бір өзі билеп тұрған Шалматай ауылының көп сырлары ашылады. Сатан секілді кедей балаларын қанап үйренген Шалматай бойында қазақ байларына тән ортақ ерекшеліктер жинақталған. Шалматай өзіне терезесі тең емес кедей адамдарды қалай табындыруды үйренген, әділетке емес, күшке сүйенген қараңғы да қатал байлардың бірі. Ол реті келсе, кедейлерді ғана емес, өзінен әлсіздеу байларды да жұтып қойғысы келеді. Бұдан оның Досай дейтіннен барымталап ат алдыруы куә. Ал, осы Шалматай өзінен гөрі көзі қарақты адам кездессе, жүні жығылып қала береді.

Жазушының тағы да бір ескертпек болғаны – алыстағы қараңғы ауылдарға білім сәулесінің түсе бастағанын көрсету. Мәселен, жәдитшіл мұғалім мен молданың білім салыстыру таласынан жаңа, ілгерішіл түсініктер мен зыңдандай надан ескіліктің қақтығысын аңғаруға болады. Ескінің ысырылып қалуы оңай емес. Шалматайлар баяғы көне ғұрыптар қаз-қалпында тұрса деп аңсайды. Бірақ оның «жауы» сырттан да, іштен де көбейе береді. Еткен еңбегіне лайықты ақы сұрау оған ел естімеген бұзақылық болып көрінеді. Өзінің тоқалы – Нәзипа сұлу шын махаббат, жарастықты өмір іздеп алыстай, суи беруі де оған соққы боп тиеді.

Тарау соңында Тәуке бастаған ұрылар өмірін суреттеу де авторлық идеяға байланысты. І.Жансүгіров романының алғашқы кесегінде қазақ аулындағы ескі қадіммен келе жатқан тәртіптер іштей ыдырай бастағандығын, объективтік болмыстың өзі бұған себепші екенін аңғартпақ болған. Автордың бұл мақсаты іске асқанын көреміз. Кейіпкерлерді топтауы, олардың өзара байланыстарын өмірмен де, мінезбен де дәлелдеуі, неғұрлым типтік оқиғаларды іріктеп алуы жағынан романның бірінші тарауы шебер үйлескен. Осының арқасында даланың жебір байы. Шалматайдың да, жас малшы Сатанның да, еркіндік сүйген Нәзипаның да, намысты, айбатты қажы – Мысықтың да, сері, өжет, батыр Тәукенің де мінез қырлары ашылады.

С.Сейфуллиннің Хамиті, Әзімханы, Хасені, Боранбайы мен Ыбырайы, Б.Майлиннің Азамат Азаматычы мен Раушаны, І.Жансүгіровтің Сатаны, Марданы, Мәмбеті – осындай адамдар.

Олардың тағдыры әр түрлі: бірі революцияға жалшылықтан, енді бірі интеллигенциядан келді, бірақ барлығының да жаңа санадағы адамгершілік қасиеттері жоғары. Бұлардың ішінде жаңа өмірді бірден түсіне алмағандары да болады. Мәселен, С.Сейфуллиннің Ниязы, Б.Майлиннің Азамат Азаматычы алғашқы кездері өздерінің жоғары принциптерінен ауытқып жүрді. Өмірдің бұралаң қалтарыстарың, таудай ауыр қиындықтарын бірден жеңу, түсіну оңай емес. Сондықтан оның көлеңкелі жақтарына көбірек аялдап қалу – заңды нәрсе.

Кейіпкерлерді сипаттауда әр жазушының өз ерекшелігі бар, С.Сейфуллин жеңіл штрихтар арқылы-ақ бедерлі де бейнелі суреттер жасай алды. Мұндай ерекшеліктер «Тар жол, тайғақ кешу» мемуарында мол ұшырасады.

Сейфуллин кейіпкерін тәптіштеп суреттеп жатпайды, ол адамды өмірдің ең қиын кезеңінде көрсетуге тырысады. Ал, Майлин «Азамат Азамычта» да, «Раушан коммунисте» де кейіпкердің өмірбаянымен белгілі бір кезеңде ғана таныстырады. Сондықтан Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешудегі» кейіпкерлері Майлин мен Жансүгіров шығармаларындағы кейіпкерлерге қарағанда көтеріңкі рухта, революциялық биік романтикада суреттеліп, тұрмыстың күйкі жайлары шығармадан тыс қалады. Сонымен, біз бұл тарауда жазушының қазақ тарихын, ондағы заман шындығын шығарма тақырыбына арқау еткенін дәлелдеуге тырыстық.

Ішкі монолог арқылы кейіпкер психологиясы ашылып, мінез-құлық ерекшелігі, кейіпкердің өзіне ғана тән сипат белгілері, оның ішкі дүниесінің қыртыс-қабаттары ашылады. Кейіпкер өз ойымен өзі, адам ішіндегі адаммен (человек в человеке), яғни санамен, оймен сырласу арқылы шындыққа жол ашады. Суреткер адамның осындай ойлау үрдісін тек монолог арқылы бере алады.

Ішкі монолог – адамның психологиялық құбылыстарын, ішкі жан дүниесін ашып, образ сомдауда сүбелі үлес қосатын бейнелеу құралы. Адам жанын жегідей жеген жан жарасының аузын, тәңір тек өзіне, адам ішіндегі адамға ғана бар сырын ақтарып, шерін тарқатады. Көркем шығармада ішкі монолог арқылы берілетін мұндай құбылысты Д.М.Урнов былай деп тұжырымдайды: «Одиночество-основное условие «внутренного монолога». Оставшись один или мысленно обращаясь к самому себе, человек «проговаривается». Таково исходное условие всякого, повествовательного самоанализа» [40, 20б].

Ой, ішкі ой – жалғыздықтың таптырмас серігі. Кейіпкер өз ойымен өзі, өзімен-өзі сөйлеуге ғана шешім қабылдайды, оны тек өзі шешеді. Жазушы кейіпкер тіршілігін қадір-қасиетіне, үміт-ынтасына, іс-әрекетіне қарай оқиға бойында бейнелейді. Суреткер өмірдің бұралаң жолындағы адам психологиясын, толқуын, тебіренісін сананың үздіксіз күресін, сезім күйін нәзік шеберлікпен суреттейді. Кейіпкердің аузына сөз сала отырып, образ табиғатын, олардың ой-толғаныстары мен құпия сырларын ашу мақсатында ішкі монологке жүгінеді.

Зерттеуші Еңсебаева Күләш Кенжебекқызы: «Жазушы өзінің суреткерлік шеберлігін кейіпкердің жан дүниесін ашу барысында қолданылған кейіпкер ойлауы, оның өмірге, қоғамға деген көзқарасы арқылы танылады» [41, 67б].

Көркем әдебиетті тілдік, әдебиет тұрғысынан зерттеуші ғалымдар ішкі монологтың ғылыми тұрғыда екі түрін атады.

1. Авторлық ішкі монолог

2. Персонаждық ішкі монолог

Осы екі форманы негізге ала отырып, әдебиеттанушы ғалым Г.Пірәлиева ішкі монологтың мынадай екі типін көрсетті:

«Бірінші тип – шығарманың бейнелеу өрісіне монологқа айналған сана – сезімнің қаншалықты дәрежеде қатысы барын айқындауға байланысты. Ал бұл типтің өзі іштей үш жағдайда көрініс тапты. А) санадан, еркіңнен мүлдем тыс ішкі монолог (безсознательность). Б) жарым, жартылай саналы, кейде санадан тыс сәттегі ішкі монолог, ол көбіне, «ой ағысы» (поток сознание) тәсілі. В) өзін бақылай, қадағалай алатын, жүйелі түрде бағыты айқындалған, шын мәніндегі ойлау үрдісін білдіретін ішкі монолог.

Екінші тип – оқиғаға қатысты кейіпкер монологына автордың қаншалықты дәрежеде қатысы барын айқындауға байланысты. Ішкі монологтың бұл түрі бірінші, екінші, үшінші жақпен баяндаудың түрлерінің қай – қайсысыменде сабақтас»[42, 67б].

Ілияс Жансүгіров әдебиет саласының басқа жанрларындағы тың ізденісі мен жаңашыл әдіске толы еңбектері жетерлік. Сондай бір қыры – фольклористағы еңбегінде де бар. Жасынан өнерге жақын болып өскен Ілияс ел аузындағы әдеби мұраларға, сиқырлы сөзге ерекше ден қойған. Бала кезінде әкесінің әсері болса, өсе келе өз бетімен жинаған ескі әдеби мұралары, творчестволық өсу жолына көп қолғабысын тигізеді.

1933 жылы «Социалистік Қазақстан» газетіне басылған мақаласында былай дейді: «Қазақ ел әдебиетінің осы күнге шейін жүзден бірі жиналған жоқ»[43, 73 б.].

Қоғамдық өмірдің ірі қайраткері, асқан дарын иесі Ілияс Жансүгіровтің творчестволық мұрасын аз сөзбен бағалағанда, ол – халқының мәңгі қадірлеп, ардақтауына, мақтаныш етуіне лайық, кесек прозалық мұра қалдырған ер тұлғалы нағыз азамат қаламгер.