3 оқу залы Қарымбай (Кәрімбай) Қошмамбетов – белгілі мемлекет және қоғам қайраткері
жүктеу/скачать 1,61 Mb.
|
Халық перзенті Көпжасар Нәрібаев, шәкірт інісі, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі 5 - қыркүйек, 2012 ж Асекең орны бөлек, ерекше жаратылған ағаларымыздың бірі еді. Ол кісінің журналистермен жүргізген сұхбатында, түрлі жиындарда сөйлеген сөздерінде сол кездегі қоғам талабына сай қалыптасқан бірізділік басым боп, еркін шешіліп, еркін көсілуіне мүмкіндік туа бермегені белгілі. Оңаша отырып сырласқан сәттерде жан дүниесін тербеп, жүрегінің түкпірінен шыққан сезімдерін, ой-тұжырымдарын, адамдарға, жекелеген тұлғаларға деген қарым-қатынасын, заманға берген бағасын, жалпы өмірге деген көзқарасын біліп, естіп, қағазға түсіру жағы жеткіліксіз болды. Біз оған мүлде мән бермеппіз, оны ойластырмаппыз. Ол кісіні мәңгі арамызда жүре беретіндей көріппіз. Ең өкініштісі − айтқандарын күнделікті жанында жүріп, қағазға түсіріп алған адам болған жоқ. Бұл жағынан, Құдайға шүкір, Бауыржан ағамыз бақытты екен. Александр Бектен, Әзілхан Нұршайықовтан бастап, Мекемтас, баласы Бақытжан, Мамытбек, Жәмила жеңгей, Зейнеп келін, тағы басқа да ондаған қаламгерлеріміз Баукеңнің қыр-сырын жұртқа жақсы, жан-жақты, толық жеткізді. Ал Асекеңнің төңірегінде ондай қаламгерлер болмады. Сол себепті ол кісінің шын жүрек сыры, іштен қайнап шыққан терең пәлсапалық ой-пікірлері, асыл сезімдері айтылған жерде айтылған күйі қалып қойды. Оған сәлем беріп, үйіне кіріп-шығып жүрген ғалымдар, қайраткерлер, ағайын-туыс, дос-жарандар ол кісінің қанатты сөздерін жазып алуға мән бермеді. Жалпы Асекең қазақ елінде, қазақтың ұл-қыздарының арасында, Қазақстанда − феномен. Бұған ешкімнің таласы болмаса керек. Феномен − ешкімге ұқсамайтын, өзінше дара, атын үлкен сүйіспеншілік, мақтанышпен арнайы атап айтатын, дәріптейтін, өнеге тұтатын ерекше құбылыс. Асекең қолына қару алып, жаумен соғысты. Майданнан оралған соң, өзін-өзі тәрбиелеп, өз еңбегімен үлкен қайраткер, ірі тұлға дәрежесіне көтерілді, өз еңбегімен өзінің тұғырын биіктетті, абыройын асырды. Әрине, мұның бәрі толассыз еңбектің жемісі, бірақ мол еңбектің негізінде тектілік болу керек. Асекеңде тектілік те, батыр бабаларынан қалған қан да, жүректілік те бар. Соның бәрінің үстіне бұл кісі күнделікті халық өмірін зерттеп, біліп, танып, талмай оқып, үйренді. Асекең жөнінде естеліктер аз жазылған жоқ. Олардың көбінде үйіне, кеңсесіне кіріп-шыққаны, сәлемдескені, тілдескені айтылады. Ол кісінің үлкен тұлға, құбылыс ретінде қалай өскені, Ағамыз жөнінде әлі күнге дейін жүйелі, тұтастай зерттеу жоқ. Бейбіт заманның өзінде бәріміз Асекең, Асекең деп ардақтап келдік қой. Ол кезде де атақ-даңқы, абыройы өзінше асқақ, биік болатын. Басына іс түсіп, темір торда 4,5 жыл отырып, бостандыққа шыққаннан кейін ол кісінің абыройы тіпті аспандап кетті. Асекеңді енді тек қана төңірегі, ағайын-туғаны, жақындары ғана емес, бүкіл қазақ, Қазақстанның барлық халқы, тіпті көршілес қырғыз, өзбек, тәжік те, орыс, татар, еврей де мойындады. Аты бұрынғыдан да бетер аңызға айналды. Ол кісі шын мәнінде аңызға лайықты адам еді. Бішкекте өткен соттың қорытынды отырысында соңғы сөйлеген сөзін тыңдағандардан естідім, адам таңғаларлық өреде сөйлепті. Денсаулығы болса нашар, жасы келген, 4,5 жыл темір торда отырып, азап шеккен кісі ғой. Соған қарамастан бес сағат табанынан тік тұрып, қажымай, сыр бермей, бұрынғы ойына ой қосып, ақылына ақыл қосып, логикалық жүйемен өзінің адалдығы, ақтығы, еліне сіңірген ерен еңбегі туралы түрлі дәлелдер келтіріп айтқан әр сөзін жұрт көздеріне жас ала отырып тыңдапты. Бір ғана осының өзінен-ақ Асекеңнің кереметтігі, кемеңгерлігі танылып тұрған жоқ па? Жұлдызы жанып, шалқыған кезде асып, таспаған, ал ауыр, азапты, қиын кезде бас иіп, саспаған, сыр бермеген сырбаз Асекеңнің мінезі нағыз батырдың мінезі емес пе?! Біз Асекеңнің атын мектепте, институтта оқып жүрген кезімізде естідік. Осындай Асанбай деген азамат бар, үлкен қайраткер, кемеңгер. Кезінде Жамбыл облысын басқарған, халық игілігі үшін көп тірлік, жұмыс істеген, көп нәрсе тындырған деген сөздерді құлағымыз шалатын. Кейде туысқандары, жақын ағайындары үйіне іздеп барып, амандасып жүреді екен деген хабарды да еститінбіз. Өз басым көпке дейін алдына батып бара алған емеспін. 1972 жылы Алматы халық шаруашылығы институтына мені ғылым ісі жөніндегі проректор етіп бекітпекші болды. Тәртіп бойынша облыстық партия комитеті бюросынан өтуім керек екен. Облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Асанбай Асқаров. Дәл сол кезде мен кафедра меңгерушісі әрі бір факультеттің партия ұйымының хатшысы едім. Ректорымыз Александр Иванович Белов проректорлыққа 2-3 адамды ұсыныпты. Басқалармен сөйлескен, сөйлеспегенін білмеймін, мені Асекеңнің алдына облыстық партия комитеті оқу, ғылым бөлімі меңгерушісінің орынбасары Ольга Трофимовна Ободинская дейтін кісі алып барды. Асекеңмен қол беріп, амандастым. Жүзі жылы, шырайлы екен. Көзі керемет жанып тұр. Бір қарағанның өзінде-ақ жаныма күн сәулесі түскендей әсер алдым. – Отыр, − деді. Алдымен Ольга Трофимовна Ободинская Асекеңнен сәл төменірек орынға жайғасты. Мен столдың қарсы жағынан орын алдым. – Қай жерде оқыдың? Аспирантураны қалай бітірдің? Кандидаттық диссертацияңның тақырыбы қандай? Қызметің қалай жүріп жатыр? − деп бәрін тәптіштеп сұрады. − Ректорың Александр Иванович Белов сізді проректорлыққа ұсынып отыр. Александр Иванович бұрын Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті бөлім меңгерушісінің орынбасары боп істеген, партиялық үлкен қызмет атқарған, ар жақты, бер жақты жақсы білетін кісі. Кездейсоқ адамды ұсынбайтын шығар деп қолдап отырмыз. Қарағым, ескертем, партиялық тәртіпті білуің керек, ол әділ, әрі қатаң тәртіп. Алдында жатқан құжаттарымда туған жері Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы деп жазылған. Оны оқып: – Біз қызметке ұсынғанда, бекіткенде, тағайындағанда жерлестік, туысқандық принциппен емес, партиялық принциппен санасамыз. Бізде партиялық талап қатаң. Халық шаруашылық институты жаңадан құрылып жатқан институт. Тәй-тәй басып, дамып, өсіп келе жатыр. Ғалымдар аз. Кандидаттар да көп емес. Мен өзім байқап қарадым, ұзын саны әлі отызға жетпейді, бір-екі ғана ғ  ылым докторы бар екен. Мойныңа түскен жүктің қаншалықты ауыр екенін біліп отырсың. Алда ғалымдардың санын көбейтіп, экономика ғылымын дамытуымыз керек. Өйткені бұл қалада, облыста емес, республикада жалғыз экономика институты. Бізде ондай басқа институт жоқ.
Осындай сұраныстарға сен жауап беретіндей дәрежеде болуың қажет, оқу-тәжірибе жұмысын, ғылыми-зерттеу істерін жоғарғы талапқа сай ұйымдастыруды қамтамасыз етуің керек. Бөлімнен өтіпсің. Мына кісі менің алдыма алып келіп отыр. Жассың ғой, аспирантураны Мәскеуден бітіріп кепсің. Үлкен ғалымдардың арасында болыпсың, қолыңнан іс келеді деп сенем, тағы да табыс тілеймін, − деп шығарып салды да, ана кісіге: – Бюроға әзірлеңіз,− деді. Онысы проректор етіп бекіту керек дегені ғой деп түсіндім мен. Бұл қыркүйек айының орта шені еді. Жұмысымды істеп жаттым. Бюроға біраз уақыт шақырмады. Тек қарашаның екінші жартысында ғана шақырды. Бюроны екінші хатшы Александр Филиппович Клинков деген кісі жүргізді. Асекең демалыста екен. Бірер күн бұрын облыстық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы Тұрғынбек Қатаевтың алдында болғам. Ол кісі: – Дұрыс, қалқам, жақсылап жұмыс істе. Жас екенсің, болашағың алда,− деп келісімін берген. Бюро мені проректор етіп бекітті. Кейін неге мені қарашаға дейін созды деп ойға баттым. Мұны Асекеңнің алды-артын ойлағандығы-ау деп түсіндім. Ол кезде қызметі өседі-ау деген азаматтардың үстінен домалақ арыздар бұрқырап жазылып жататын, сол жағын ескерген болу керек. 1973 жылы тамыз айында ғылыми зерттеу жұмысымды жалғастыру үшін Америкаға бір жылға ғылыми стажировкаға баратын болдым. Аттанар алдында: – Тым болмаса Асанбай ағаға сәлем беріп, батасын алып шығайын, − деп көмекшісі Шаншар Мәңкеевке өтініш айттым. Ол: – Ой, Көбеке, соның керегі бар ма? Пәлен-түген, − деп кіргізгісі келмеді. – Шаншар, мен бірер күнге бара жатқам жоқ. Одан кейін Америкаға қазақтың жолы күнде түскен емес. Асекең Алматы облыстық партия комитетінің хатшысы, облыстың жетекшісі, мен партия мүшесімін. Үндемей-түндемей кете бергенім ұят емес пе? Алдынан өтейін, мүмкін айтатын ақылы бар шығар, − дедім. Шаншар ішке кіріп еді, Асекең: – Келсін, − депті. Қабылдады. – Қай штатта, қай университетте боласың? Қанша уақытқа, қандай тақырыппен бара жатырсың? − деді сұрап. – Сен жақсылап ізденіп, материал жинап әкел. Келгеннен кейін ар жағы, бер жағы бір-екі жылдың ішінде докторлық диссертацияңды қорғап ал. Американың материалдары ешкім тимеген, тың материалдар. Сен ғылымда жүрсің, саған докторлық диссертация қорғап алу өте қажет. Америкада жүргенде сен сақ жүр, тіліңе абай бол. Артық сөз, артық пікір айтпа. Анау-мынау топқа қосылып кетіп, жоқ жерде басыңа бейнет тауып алма. Оларда өздерін қалай болса, солай ұстайтындар, сырт көзге солай көрінетіндер бар. Олар сендердің іздеріңді аңдып, сөйлеген сөздеріңді тыңдап, барлық істеріңді қадағалап жүреді. Өйткені Совет Одағының атынан барасыңдар. Ал, жолың болсын, − деп біраз ақылын айтып, шығарып салды. Бір жылдан кейін қайтып келдім. Қазақстан тұрмақ, бүкіл Совет Одағында жоқ жаңа идеялар, екі-үш шабадан материал, көптеген кітап алып келдім. Асекеңе рақмет айтып, кіріп шығайын десем, демалысқа кетіп қалыпты. Тұрғынбек Қатаев Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетіне бөлім меңгерушісі боп ауысып, орнына Бәйдібек Ахметұлы Төлепбаев деген кісі келіпті. Асекең орнында болмаған соң, сол кісіге кірдім. Алғаш көруім, өзінің бауырындай жақсы қабылдап, бір сағаттай әңгімелесті. – Қанша, қандай материал әкелдің? Ағылшын тілін білуің қалай? – деп көп сұрақ қойды. − Енді саған тапсырма, қанша уақыт керек, бір жыл ма, бір жарым жыл ма, докторлық диссертацияңды қорғап ал. Мына әкелгендерің, меніңше, тың дүниелер болу керек. – Америкаға сол қорғау үшін бардым ғой. Әйтпесе бір жыл бала-шағамды, үй-жайымды тастап, ол жақта нем бар? Әскер сияқты амалдап күн көрдік, − дедім. – Хабарласып тұр. Асекеңе өзім айтам. Ол кісінің уақытын алмай-ақ қой. Қазір жоқ, − деді. Сол аралықта ректорымыз А.И.Белов қайтыс боп кетті де, орнына бұрын Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті бөлім меңгерушісінің орынбасары боп істеген В.Д.Руднев келді. Оның келуіне байланысты Асекең біздің институттың партия жиналысына қатысты. Сол жиналыста Асекең сөз сөйледі. Өте керемет сөйледі. Бұрын көсемдігін білсек, енді Асекеңнің шешендігімен таныстық. Небір нақыл сөздер, жаңа ойлар, қызықты пікірлер айтылды. Көп уақытқа дейін институт ғалымдары ол кісінің сөзін ұмытпай, орынды ойларын қайталаумен б олды. Шіркін, басшы деген осындай болса деп жүрді жұрт.
Кейін ол кісі Оңтүстік Қазақстан облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы боп ауысып кетті. Онда барып бітірген істері бүкіл халыққа аян. Ұлан-ғайыр тірліктерінің қайырымды нәтижелерін ескеріп, 1982 жылы ақпан айында Асекеңе Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Осы жоғары атақпен құттықтауға Алматыдан 5-6 жігіт бардық. Мен бұрын Асекеңнің үйінде болған емеспін. Сол жолы бірінші рет дастарқанынан дәм таттым. Ұзақ отырып, көп сырластық. Сонда Асекең жай бір өткінші, тез ұмытылатын, ұсақ-түйек, нәрсіз нәрселерді емес, негізі терең әңгімелер айтты. Шежірені, қазақтың тарихын, хан-билеріміздің өмірбаяндарын керемет білетіндігі мені таңғалдырды. Әсіресе Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке билердің өмірінен мысалдар келтіріп, ағыл-тегіл сөйлеп отырды. Кешкі асты ішкен соң, біраз уақыт аулада дем алып, серуендедік. Бізді біле жүрсін деді ме, қайдам, Асекең: – Зерттеуші Молдияр Серікбаев деген азаматтың қолындағы мұрағаттық құжаттар көшірмесі негізінде айтайын, 1916 жылғы Мерке ұлт-азаттық көтерілісін Тұрар Рысқұлов Ақкөз Қосанов екеуі ұйымдастырған, − деп 1916 жыл тарихынан сөз қозғады. − Ол көтеріліске Қабылбек Сармолдаев, Мақсұт Жылысбаев, жүктеу/скачать 1,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|