Өзін- өзі бақылау сұрақтары

1. Тұқымды егуге дайындау.

2. Тұқымның өніп шығуын жеңілдету тәсілі.

3. Тұқымды зақымдау тәсілі.

4. Физикалық, химиялық, механикалық әсер ету тәсілдері.

1. Дәндер тыныштығының теориялық негіздері.

2. Дәндердің терең тыныштыққа кету жағдайлары.

Тақырып бойынша ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиет:

1. 
   “Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы” Силыбаева Б.М, Байганова Ж.Қ, Карипбаева Н.Ш,Полевик В.В Семей-2010 ж
   
2. 
   Кентбаева Б.А. Лесосеменное дело. – Алматы, 2006. – 117 с.
   
3. 
   Сүлейменов А.А. Орман дақылдары селекциясы. – Астана, 2007. – 23 б.
   
4. 
   Набатов Н.М. Лесоводство. – М.: 1997. – 325 с.
   
5. 
   Атрохин В.Г., Гурский А.А., Аманбаев А.К., Токтасынов Ж.Н. Леса и лесное хозяйство Казахстана.Алматы.1996.-244 с.
   
6. 
   Қосымша әдебиет:
   
7. 
   Бегенов А.Б., Мухитдинов Н.М., Айдосова С.С. Ботаника терминдерінің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 1996– 109 с.
   
8. 
   Сүлейменов А.А. Орман шаруашылығы: әдістемелік нұсқаулар.- Павлодар: Кереку,2008.- 20 б.
   
9. 
   Эйтинген Г.Р. Лесоводство. – М.: 1986. – 426
   

№ 1 – 2 зертханалық жұмыстары. Тұқым сапасын анықтауға орташа үлгі сұрыптау

Орташа үлгіні сұрыптау жұмыстары «Ағаштар мен бұталардың тұқымдары» атты мемлекеттік стандарттар арқылы жүзеге асырылады. Ол стандарттардан ешқандай ауытқуға болмайды, сондықтан мына негізгі терминдердің – тұқым партиясы, ойма, бастапқы үлгі, орташа үлгі – мәнін берік ұғып алу қажет.

а) өсіп - өну жағдайлары бірыңғай-бір орман тип тобында; таулы жерлерде теңіз деңгейіндегі бір биіктікте және бір бағыттағы беткейлерде, ал жас шамасы да бір топтағы ормандардан – балауса ағаштардан, орта жастағы, жетілуге жуық әлде әбден піскен немесе ормантұқымдық учаскелерден жиналған;

б) шыққан тегі бірдей – табиғи немесе екпе ормандардан дайындалған;

в) ормандылық құндылығы бірдей – таңдаулы, жақсартылған немесе әдеттегідей;

г) жинау мезгілі (мерзімі) де бір уақыттағы;

д) тұқымдарды немесе жемістерді жинау және өңдеу тәсілдері де бірдей;

е) тұқымдарды бүрлерінен шығарып алу мерзімі бірдей – 2 аптаның ішінде;

ж) сақталу жағдайлары бірдей – ыдыс түрі де, қоймасы да;

з) тұқымның түсі, жылтырлығы, ылғалдылығы, зақымдануы бірдей.

Тұқым сапасын анықтау үшін ең алдымен тұқым партиясынан оймалар алынады, олардан бастапқы үлгі құрастырылады, ал ол үлгіден орташа тұқым үлгісі сұрыпталып, бақылау станциясына жіберіледі.

Ойма дегеніміз азғантай мөлшердегі партияның әр жерінен алынатын тұқым.

Бастапқы үлгі – барлық оймалардың жиынтығынан құралған тұқым.

Орташа үлгі – бастапқы үлгіден зертханалық зерттеуге алынатын нақты мөлшерлі тұқым бөлігі.
Оймаларды сұрыптау
Тұқымдардың түрі мен сақталу жағдайларына байланысты оймалар алу қолмен немесе қармауышпен (щуп) арқылы жүзеге асырылады.

Түрлі жәшіктерге салынған ұсақ және орташа өлшемдегі сусымалы тұқым партиясынан оймалар конусты немесе цилиндрлі қуыс қармауыш көмегімен, болмаса қолмен әр 3 қабаттың (үстіңгі, ортаңғы және төменгі) 5 жерінен алынады. Сонда жалпы оймалар саны 15 болады.

Ірі дәнді тұқым партиясынан (жаңғақтар, сүйек жемістілер, т.б.) оймаларды әр қабаттың 10 жерінен 30-дан кем алынбайды.

Ауызы тігулі қаптардан оймаларды әр қабатынан арнайы қармауышпен тесу арқылы алады, ал ауыздары тігілмеген қаптардан қолмен де алуға болады.

Оймаларды алу тәртібі:

а) тұқым партиясы 10 қаптан аспаған болса, әр қаптан 3 ойма (3 қабаттың әр қайсысынан 1 ойма) алынады;

б) тұқым апртиясы 10 қаптан артық болған жағдайда әр қаптан 2 оймадан алады (ойма алатын жерлерін ауыстырып отырады).

Шыны мен металл ыдыстарына салынған немесе сусымайтын тұқымдардан оймалар сұрыптау үшін тұқымды тегіс жерге төгеді, әбден араластырып, жаймалап тегістегеннен кейін әр ыдыстағы тұқымның 5 жерінен оймалар қолмен алынады.

Еменнің шошқажаңғақ партиясынан оймалар әр жерінен 5-тен кем алынбайды.

Бастапқы үлгі құрастыру

Әр тұқым партиясынан жиналған оймалар тегіс жерге бөлек-бөлек төгіледі, сосын алдымен түр-түсі, иісі, жылтырлығы және басқа да көрсеткіштері бойынша салыстырылады. Осының нәтижесінде тұқымның біртектестігі анықталғаннан кейін, оймалардың өте бір үлкен айырмашылығы байқалмаса, олар біріктіліп араластырылады. Содан кейін осы оймалардан бастапқы үлгі жасалынады.

Бастапқы үлгінің салмағы орташа үлгі салмағынан 10 еседей артық алынады. Тек тұқым партиясы өте аз болған жағдайда бастапқы үлгі жасалмай-ақ орташа үлгі жарты салмағына тең етіліп алынады.
Орташа тұқым үлгісін жасау

Бастапқы үлгіден бір орташа үлгі құрастырылады. Сол арқылы тұқымның тазалығы, 1000 данасының салмағын, өсу қуаттылығын, өнгіштігін, өміршеңдігін, т.б. сапа көрсеткіштерін анықтауға болады.

Тұқымның ылғалдылығын анықтау қажет болған жағдайда ғана бастапқы үлгі қалдығынан стандартқа сәйкес етіліп екінші үлгі жоғарыда келтірілгендей бөлініп алынады.

Орташа үлгі тұқымдарын бөліп алу алдында бастапқы үлгі тұқымы әбден араластырылады да таза тегіс брезент, фанера немесе тегіс тақтай бетіне төгіледі. Осыдан кейін орташа тұқым үлгісі крест тәсілімен болмаса арнайы тұқым бөлгіш құралы арқылы бөліп алынады.

Бөлгіштің жұмысы дұрыс деп бағаланады, егер ожаулардағы тұқым салмағы бір-бірінен 5 проценттен артық ауытқы қоймаса.Бастапқы үлгі тұқымдарын өзімізге керекті орташа үлгі салмағы бір ожауда қалғанша өткізе береміз.

Бөлініп алынған орташа үлгіні тұқымдық сапалылығын анықтауға жібереде оларды тығыз матадан тігілген , алдын-ала суда қайнату арқылы дезинфекциядан өткізілген таза қалталарға салады. Қалтаның ішіне орташа тұқым үлгісімен бірге этикеткасын салып, аузын мықтап байлаймыз.

Тұқым ылғалдылығын анықтауға арналған орташа үлгіні таза, құрғақ шыны ыдысқа салып, аузын жақсылап тығындап, бекітіп жібереді.Этикетканың бір данасын шыны ыдыс ішіне салып, екіншісін сыртына жапсырады.

Бөлініп алынған орташа үлгілер орман тұқымдарын бақылау станциясына жібергенге дейін тұқым партиясымен бірге қоймада сақталынады.

Орташа үлгіні сұрыптауға орман шаруашылығының инженерлері, агрономдар және басқа да арнайы үйретілген мекеме мамандары ғана жүзеге асыруға тиіс. Бұған міндетті түрде тұқым сақталуына жауапты адам да қатысуы керек. Іс жүзінде орташа үлгіні алуға арнайы комиссия құралады. Мекеме бастығының бұйрығы бойынша оған кіретіндер:

1) орман шаруашылығының немесеорманшылықтың қызметкері;

2) орманшы не оның орынбасары немесе учаскенің технигі;

3) тұқымдардың сақталуына жауапты адам-қоймашы немесе орман қорушысы.

Бөлініп алынған үлгілерге белгіленген актінің (3 қосымша) 3 данасы толтырылып, оған қатысқан адамдардың қолдары қойылады және мекеменің мөрі басылады.

Актінің біреуі паспорт көшірмесімен бірге тұқым бақылау станциясына жіберіледі, екіншісі мекеме іс қағаздарында сақталынады, ал үшіншісі өндірістік зерттеуге кеткен тұқымдарды есептен шығару үшін бухгалтерияға өткізіледі.

Тұқымдардың орташа үлгілерін (қапшықтардағы және шыны ыдыстағы) тексеруге ағаш жәшікке немесе берік қорапқа салып, мықты бекітіп жібереді. Егер бірнеше орташа тұқым үлгілері бір жәшікке салынған жағдайда, олардың әрқайсысына тұқым түрі, паспортының нөмірі көрсетіледі.

Қанатты тұқымдарды зақымданудан сақтау үшін орташа үлгілерін нығыздамай салады. Стратификациядан өткен құм аралас тұқым үлгілері арнайы қағазбен тығыздалып оралып, жәшікке салынып жіберіледі.

Орташа үлгілер сұрыптап алынғаннан кейін тұқым бақылау станциясына екі тәулік ішінде жіберілуге тиіс.

Тұқым бақылау станциясының орташа үлгілерді қабылдау

Тұқым бақылау станциясының мамандары тексеруге келіп түскен орташа үлгілердің алдымен құжат қағаздарын тексеріп көреді.

Сонымен қатар ыдыстардың бүтіндігіне, пломбы не мөрдің бұзылмағандығына көз жеткізеді.Содан кейін орташа үлгілердің өзара және тұқым партиясының салмақтарына сәйкестігін, олардың дер кезінде зертханалық зерттеуге түсуін қадағалайды.

Жоғарыда келтірілген талаптардың біреуі сақталмаған жағдайда орташа үлгілер тексеруге қабылданбайды. Ол тұқым кері қайтарылады, ал ол жөнінде 3 күн ішінде тұқым жіберушіге үлгілердің қабылданбаған себеп-салдарын көрсетіп, хабарланады.

Тексеруге қабылданған тұқым үлгілері таразыда өлшеніп, арнайы журналға тіркеледі. Тіркеу нөмірі үлгі салынған қапшықтарға немесе ыдыстарға және осы үлгіге қатысы ьар құжаттардың барлығына қойылады.

Орташа тұқым үлгілерінің белгіленген салмақтан (1 кесте) ауытқуы +5 проценттен аспауы керек.

Әр звеноға (3-4 студент) қажетті құралдар мен материалдар тізімі:

1) бастапқы тұқым үлгісі;

2) тұқым-бөлгіш;

3) сызғыш;

4) матадан тігілген қалта, байлау жібімен.

5) тұқым паспорты

6) тұқым этикеткасы

7) орташа үлгі сұрыптау актісі

8) таразы

9) тегіс тақта

10) ожауша

11) қармауыш

Өлшемені төменгі келтірілген тәсілдердің бірін қолданып дәл мөлшерде тұқым түріне байланысты (2 кесте) бөліп, өлшеп алады.

Өлшеме алудың барлық тәсілдерін оқытушы түсіндірген соң, әрбір студенттер звеносы орташа тұқым үлгісінен оймалар тәсілімен өлшеме бөліп алуға кіріседі.Өлшеменің нақты мөлшері тұқым түріне байланысты тұқымдардың тазалығын анықтау үшін 2-кестеде көрсетілген.

2 кесте

р/с №	Түр атауы	Бір үлгі сұрыптап алынатын партияның ең ауыр массасы, кг	Орташа үлгі массасы, г
1	2	3	4
1	Кәдімгі өрік Armeniaca vulgaris Lam.	500	2500
2	Тұшақұрай Amorpha fruticosa	100	100
3	Кәдімгі қарақат Berberis vulgaris L.	100	100
4	Салпыншақ қайың Betula pendula Roth (B.verucosa Ehrh.)	75	25
5	Шығыс биотасы (Biota orientalis Endl)	100	150
6	Кәдімгі қынаағаш Ligustrus vulgare L.	100	200
7	Кәдімгі долана Crataegus oxyacanth L.	100	300
8	Далалық шие Cerasus fruticosa (Pall.) G. woron	200	400
9	Кәдімгі шие Cerasus vulgaris Mill.	400	500
10	Жылтырлы тегіс шегірін Ulmus laevis Pall.	100	50
11	Қарағаш Ulmus pinnato-ramosa Dieck.	100	75
12	Үш тікенді қарамала (Gleditsia triacanthos L.)	400	500
13	Кәдімгі алмұрт Pirus communis L.	100	150
14	Сәнтал Cornus sanguinea L.	200	300
15	Жүзгін Calligonum	200	500
16	Черештат емені Quercus robur L.	5000	2500
17	Кәдімгі шырша Picea abies (L.) Karst.	50	50
18	Сібір шыршасы Picea obovata Lebed.	50	50
19	Шренка шыршасы Picea Schrenkiana Fet. M	50	75
20	Кәдімгі ұшқат Lonicera xylosteum L.	50	50
21	Татар ұшқаты Lonicera tatarica L.	50	50
22	Кәдімгі шәңгіш Viburnum opulus L.	200	150
23	Сары қараған Caragana arborescens Lam.	100	200
24	Ақ үйеңкі Acer pseudoplatanus L.	300	500
25	Сүйір жапырақты үйеңкі платановидный Acer platanoides L.	300	500
26	Дала үйеңкісі Acer campestre L.	200	300
27	Татар үйеңкісі Acer tatarucum L.	200	300
28	Ат талшыны Aesculus hippocastanum L.	2000	3500
29	Үлкен жапырақты жөке Tilia platyphyllos Scop.	300	500
30	Кіші жапырақты жөке Tilia cordata Mill.	200	300
31	Сібір балқарағайы Larix sibirica Ledeb.	50	75
32	Жіңішке жапырақты жиде Elaeagnus angustifolia L.	200	500
33	Виргин аршасы Juniperus virginiana L.	100	200
34	Қара арша Juniperus communis L.	100	150
35	Шырғанақ Hippophae ramnoides L.	100	150
36	Греция жаңғағы Огпдфты купшф Дю	1000	5500
37	Кәдімгі шабдал Persica vulgaris Mill	1000	2500
38	Сібір самырсыны Adies sibirica Ltdeb	100	100
39	Ақ инеш Robinia pseudoacacia L.	100	150
40	Итті раушан Rosa canina L.	100	150
41	Кәдімгі шетен Sorbus aucuparica L.	50	25
42	Ақ сексеуіл Haloxulon persicum Bge.	500	50
43	Қара сексеуіл Haloxulon apillum	500	50
44	Жалқын Cotinus coggygria Scop.	75	75
45	Қараөрік Prunus spinosa L.	400	750
46	Соғды қараөрігі Prunus divarigata Ldb.	500	1500
47	Қарақат Ribes aurerum pursh	30	30
48	Шығыс сараңы Salsola paletzkiana Litv.	500	100
49	Шеркез, Рихтер сараңы Salsola richteri (Moq.)	500	100
50	Сібір самырсыны Pinus sibirika Du Tour	500	1000
51	Кәдімгі қарағай Pinus silvestris L.	50	50
52	Батыс аршасы Tuja occIdentalis L.	30	25
53	Ақ тұт Morus alba L.	30	30
54	Қаратұт Morus nigra L.	30	25
55	Орман алмасы Malus silvestris (L.) Mill.	100	150
56	Паллас немесе сібір алмасы Malus pallasiana Juz.	75	50
57	Жасыл шаған Fraxinus lanceolata Borkh.	200	300
58	Кәдімгі шаған Flaxinus excelsior L.	200	400
59	Соғды шағаны Fraxinus sogoliana Bge	200	300