Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan
жүктеу/скачать 2,16 Mb.
|
| Қосыбаев М.М.
Астана/Қазақстан М. ҚАШҚАРИДЫҢ «ДИУАНИ ЛҰҒАТ-ИТ-ТҮРІК» ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІНДЕГІ ТУЫСТЫҚ АТАУЛАРҒА ҚАТЫСТЫ МӘДЕНИ ЛЕКСЕМАЛАР Түркі тілдерінің, оның ішінде, қазақ тілінің тарихи даму кезеңдерінің орта ғасырлық ерекшеліктері мен тілдік даму деңгейін айқындайтын құнды жазба мұралардың бірі Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» (XI ғ.) еңбегі. Орта ғасырларға тән тарихи жазба ескерткіш – түркілердің орта ғасырлық сөйлеу тілінің ғана емес, тіл арқылы берілген мәдениет бөлшектерінің даму көрсеткіші, танымы мен этнографиялық сипатының дереккөзі, ұлттардың тарамдалуының шежірелік қазынасы. Ескерткіш тілі – түркілердің ғасырлар бойы қалыптасқан тарихы мен мәдениетін, өнері мен көркемдік әлемін, болмысы мен тұрмыс-тіршілік, дәстүрлер шоғыры мен салт-саналық пәлсапасын жинақтаушы коммуникативтік кешен. Бұл тілдік кешен танымдық-когнитивтік, тарихи-үдерістік тұрғылардан зерттеліп, халық мәдениетінің даму көрсеткіші мен оның тілде көрініс табуын, өзіндік тілдік заңдылықтарын дәйектеуге негіз бола алады. Жазба ескерткіштің бұл қасиет ерекшеліктеріне тілдік талдау барысында көз жеткізе түсуге болады. XX ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап құрылымдық тұрғыдан жан-жақты зерттеліп келе жатқан ескерткіш тілін, антропоцентристік бағытта зерделеу қазіргі түркі халықтарының мәдени болмысын анықтаудың негізгі арналарының бірі болып табылады. Осыған орай зерттеу нысанымыз болып отырған М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» ескерткішіндегі әр тілдің ең көне лексикалық қабаты болып табылатынтуыстық қатынастар атауларына кеңінен тоқталуды жөн көрдік. Туыстық жүйенің ең негізі, бел ортасы - отбасы саналады. Барлық алыс-жақын туыстық – осы отбасынан есептеледі. Түркі тектес халықтарда отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол – ата, әке, бала. Сөздікте аталексемасы аба нұсқасында кездеседі. М.Қашқари Аба (ата) сөзіне «(Түбіт тілінде) Бұл сөз оларда арабшадан сіңген болса керек. Аба лексемасы қазақ тілінде негізгі тұлғалық мағынасында қолданылса, сібір түркі яғни хакас, алтай тілдерінде «аға»(старшйй брат) ал татар, башқұрт, қырғыз тілдерінде «көке» (дядя) мағыналарында қолданылады. Мақалада жәдігерде кездесетін басқа да туыстық атаулар қарастырылды. Жалпы алғанда біздің зерттеу нысанымыз болып отырған орта ғасыр жазба ескерткіші «Диуани лұғат-ит-түрікте» туыстық атаулар дені тұлғалық, мағыналық жағынан еш өзгеріссіз қазақ тілінде кездеседі. Сонымен қатар көп атауларда жалпытүркілік сипат басым. жүктеу/скачать 2,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|