Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

1. 
   Кавказ халықтары мәдениетінің дамуына әсер еткен факторлар.
   
2. 
   Григорий Нарекаци шығармашылығындағы этикалық тұжырымдама.
   
3. 
   Ш. Рутавелидің «Жолбарыс бейнесіндегі батыр» поэма­сын­дағы кейіпкер­лердің бейнесі.
   
4. 
   Низамидің «Хамса» атты дидактикалық-философиялық поэмасы.
   

Рулар мен тайпалардың негізгі арманы ұлттық тұтастықты сақ­тап қалу болғандықтан да, көп­теген эпостық ескерткіштерден жат­жер­лік жаулаушылар мен басқыншыларға қарсы кү­рестен туын­дайтын патриоттық рухты көруге болады. Осындай патриоттық сарындар кей­де хрис­тиан­дар мен мұсылман­дардың арасындағы қарсылықтардан да көрінеді (роман­дық, славяндық).

Дастандағы басты бейне елдің бірлігін қамтамасыз ететін пат­ша бейнесі болып табы­ла­ды. Ол халық арасынан шыққан халықтың қиялындағы батырға қарсы қойылады. Патшаға де­ген адал­дық патшаның әділетсіздігі, сарай маңын­да­ғы­лардың жауыздығы мен феодалдар ара­сындағы өзара талас-тартыстармен қатар суреттеледі (мысалы, Гильом Оранжский тура­лы француздық дастан). Онда сонымен қатар ақсүйектерге қарсы тенденциялар да көрініс тап­қан («Менің Си­дім ту­ра­лы ән»). ХІІ-ХІІІ ғ. батырлар жырына куртуаз­дық (рыцарьлық) романның да әсер еткені белгі­лі (мысалы, «Нибе­лунг туралы ән» атты шығармада). Батырлар жы­рына шектен тыс әсірелеу, батырлардың барлық қиындықтарға төзуі мен үлкен траге­дия­ға ұласатын драматизм сияқты түрлі теденциялар тән.

Дастанның стилистикалық ерекшеліктері оның фольклордан алшақ­тауы мен фольклор­лық дәстүрлерге терең өңдеулердің енгізі­луі­мен байланысты бола­ды. Ауызша әдебиеттен қол­­жазба­ларға көшу барысында синонимдік қатар­лар ұлғайып, түрлі эпикалық формалар пай­да болып, шығарманың құрылымы жинақтала бастай­ды. Ауызша әдебиетке де жоғары өрке­ниет тән бол­ғанымен, эпика­лық шығармалардың көпшілігі қолжазбалардың пайда бо­луы­мен дами түседі.

Француз және испан халықтарының эпосы Х-ХІІІ ғ. шегімен сәйкес келеді. ІХ ғ. бастап романдық тілдер пайда болып, осы тілде әдеби шығарма­шылық та қалыптаса бастайды. Дас­тан­дарда кездесетін тарихи оқиғалар YІІІ ғ. ІІ жартысында орын алады. Бірақ бұл роман ха­лық­та­рының ұлттық поэзиясы осы аймақтарда алғаш «вар­варлық мемлекет» құрған неміс хал­қының фольклор дәстүр­леріне тән элементтердің де әсер еткенін жоққа шығармайды.

IX‑XI ғ. Францияда ерте орта ғасыр әдебиеті кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде фран­цуз ұлтының бірлігі пайда болып, мемле­кеттік жүйе құрылып, сондай‑ақ феодалдық қоғам­ның мәде­ниеті мен әдебиеті қалыптаса бастайды. Осы дәуірде Францияда негізінен шаруа­лар, феодалдық рыцарьлар мен шіркеу қызмет­керлері сияқты үш тап өмір сүріп, олардың әрқай­сысы мәдениет пен әдебиетке өз үлестерін қосады. Шаруалар фольклорлық дәстүр­лерді сақтап, оларды тасымалдаушылар болса, рыцарьлар батырлар дастанының дүниеге келуіне қолайлы жағдайлар жасайды. Бірақ оларды зиялылардың қатарына жат­қы­зуға болмайтын, себебі ол мәдениет пен білімнің ошағы тек шіркеу болатын. Сол кезде латын тілінің қолда­ныста болуы антикалық дәстүрлердің ерте ортағасырлық әдебиетке әсер етуінің себебі болады. Бұл тіл тек оқу-жазу тілі болып қана қойған жоқ, сондай‑ақ бұл тіл дұғаларды оқуда, сот, білім жүйелері мен күнделікті сөйлеуде қолданылған. Ал француз тілі жаңа қалыпта­сып, көптеген диалектілерге бөлінетін тұрмыстық тілдің қызметін атқарды. Сондықтан да IX-XI ғ. латын әдебиеті негізгі әдебиет ретінде қолданылып, ал француз тілінде сақталған ескерт­кіш­тердің саны өте аз болған, ол тек латын тілінде жазылған шығармаларға еліктеу немесе олар­ға қосымша ретінде ғана пайда болады.

XII-XIII ғ. Франция өмірінде жаңа тап пайда болады. Ол қала­ның тұрғын­дары ‑ буржуа (франц. bourg - қала), жаңа әлеуметтік таптың қалыптасуына негізінен қолөнершілер мен сату­шы­лар әсер етіп, олар ортағасырлық қоғамның дамуында өте маңызды орынға ие бола­ды. Жергілікті мырзадардан саяси тәуел­сіздікті талап етіп, қаланы басқаруға қол жеткізеді. Бұл тап өкілдері рыцарь­лық мәде­ниеттен бөлек өздерінің мәдениетін қалыптастырады.

XII-XIII ғ. рыцарьлардың, қала тұрғындарының, патша билігі мен шіркеу құнды­лық­та­рының динамикалық тепе‑теңдігі сақталған кезең болып саналады. Рыцарьлар мен буржуа­зияның әлеу­меттік көтерілуі шіркеудің білімге деген монополиясын жоғалтуға алып келеді. XII ғ. шір­кеулік мектептермен қатар қала­ларда тәуелсіз мектептер ашыла бастап, шіркеулік мектептер Батыс Еуро­па­да уни­вер­ситеттерге айналады. Зайырлы мәдениеттің мәртебесі өсе бастай­ды. Визан­тия және араб елдерімен қарқынды қарым‑қа­ты­нас­тарының нәтижесінде фран­цуз қоғамы­ның ғылы­ми ой‑өрісі де кеңи түседі. XII ғ. грек және мұсылман ғалым­да­ры­ның шығарма­лары қарқынды түрде латын тіліне аударыла бастайды (Аристо­тель, Гиппократ, Евклид, Архи­мед, Птолемей, Аверроэс, Авиценна шығармалары), ал ол өз кезегінде еуропа­лық ғалымдар­дың география, математика, астрономия, медицина, заң, тарих, филосо­фия салаларындағы жетістік­тер­ді толық­ты­ра түседі. Осындай өзге­рістер француз диалектілерінде жазылған поэзияның қарқынды дамуы­на әсер етіп, француз тілінің диалектілері «тұрмыстық тіл­дің» шегінен шығып, латын тілімен бәсекеге түседі, бірақ латын тілімен толық теңесуі мен оны ығыстыруы тек XYI-XYII ғ. мүмкін болады.

Осы кезеңде голиардтардың латын поэзиясы, рыцарьлық поэ­зия, батырлар дастаны, қала­лық әдеби жанр басты орын алады.

XII ғ. шіркеулік мектептерден білімді клириктер шыға бас­тай­ды. Олар қоғам­да мәдени топ құрады, олардың қатарында голиард­тар да болады. Голиардтар поэзиясының ортақ сипа­ты оның ғы­лы­­ми стильмен жазылғанды­ғында жатыр. Бүкіл латын әдебиеті сияқ­ты, голиард­тардың поэзиясы бір шетінен антикалық дәстүрлерге сүйенетін (махаббат лирикасында Ови­дий­ге, ал сатирада Ювенал­ға) болса, ал екінші жағынан інжілдік сарындар мен латын тілін­де­гі діни поэзия­­лық сарындарға сүйенеді. Голиардтардың шығармашы­лығы белгілі бір ортағ­а (рыцарьлық, халықтық немесе қалалық) бағыт­талып, антикалық және діни топиканы күн­делікті өмірде қолданады.

Латын тілінен ежелгі француз тіліне өту француздар үшін этни­калық бірлік­тің баста­масы болады. Францияда феодалдық құры­­лыстың алғашқы кезеңі Каролингтер дәуіріне (YІІІ-ІХ ғ.) сәйкес келеді. Бұл дәуір батырлар поэзиясында өзіндік эпикалық дәуір ретінде көрініс тапқан. Каролингтердің ішінде 800 жылы патша тағына отырған Ұлы Карл қайы­рым­ды эпостық патшаға айна­лады.

IX-Х ғ. француз эпосы халық әдебиеті негізінде қалыптасады. Француз эпосы қысқаша эпостық өлеңдердің (кантиленалары) күр­де­лі өңдеулерден өтіп, дамуы арқылы бізге дейін ұзақ дастандар түрiнде жетедi. Француз халық әдебиетінде эпостық дәстүрлерді таратушы­лар неміс шпильмандарына жақын кезбе халық әншілері - жонглерлер болатын. Жонглерлер әуездi тақ­пақты дастандарды кiш­кентай арфа немесе виоланың сүйемелдеуімен орындайтын. Олар жәр­мең­­ке­лер кезінде қала алаңдарында немесе рыцарьлар сарайында өз өнерлерін көр­сеткен. Француз шығармаларында эпостық сөз орамдары, тұрақты эпитеттер мен қайталау­лар жиі кездеседі. Мысалы, әскерлердiң жан-жақтан жиналуы, семсерлер мен сүңгiлер арқы­лы сайыстар, жекпе-жек күрестер, соғыс алдын­дағы айтыстар, жау қолынан қаза тапқан жауын­герлерге арналған жоқтаулар, әскердің қарулануы туралы көріністер жиі суреттеледі.

XII ғ. ортасынан XIY ғ. дейінгі кезеңде эпостық поэзия кең таралады. Эпостық поэмалар ер­жү­рек жауынгерлердің соғыстары мен олардың ерліктері, сондай‑ақ YІІІ ғ. бас кезінен X ғ. дейінгі та­ри­хи оқиғалар сипатта­лады. Ең атақты батырлар дастаны «Роланд туралы жыр»³³ (шама­мен 1170 ж.) болып табылады, онда жауын­гер­лік ержүректілік пен сүйікті Франция үшін қолбас­шының Карлға деген вассалдық адалдығы жырланады. Француз эпосының биік шыңы болып санала­тын «Роланд туралы жыр» ең көне поэма болып табылады.

ХІІ ғ. Германиядағы дамыған феодалдық қоғамда неміс тілін­дегі әдебиет пайда болады. Ол көп жағдайда француз тіліндегі үлгілердің негізінде жазылған рыцарьлық романдармен бай­ла­нысты болады. Дегенмен феодал сарайларында ежелгі дәстүрлер сақталып қалған Дунай маңын­дағы аймақтарда (Бавария мен қазіргі Австрия жерінде) шпильмандардың орын­дауымен жазбаша поэмалар мен батырлар дастаны қалыптаса бастайды. Ежелгі эпостар түр­лі әдеби өңдеулер арқы­лы көптеген өзгерістергі ұшыраған. Шпильмандық эпостардан куртуаздық романдардың да әсері байқалады. Онда христиан­дық, феодалдық қоғамда ғасыр­лар бойы қалыптасқан дәстүрлер көрініс табады. Неміс эпосының ең биік шыңы 10 өлеңнен тұратын 39 бөлімнен құралған атақты «Нибе­лунг­тар туралы ән»³⁴ атты поэма болып табылады.

XII-XIII ғ. түрлі өзгерістер мен ерекшеліктерге толы болады. Біріншіден, феодалдық құры­лыстық қалыптасуы аяқталып, рыцарь­лар табы ең үлкен маңыздылыққа ие болады. Кемелденген орта ғасырда Батыс Еуропаның феодалдық қоға­мын­да куртуаздық лирика кең тарайды. Батыс Еуропаның куртуаз­дық лирикасында шығыс мәдениетіне тән сипаттар да кезде­седі. Куртуаздық, сарай ақындары Тан және Сун әулетттері тұсындағы Қытайда, хэйандық Жапо­ния мен Иранда да кездеседі. Батыстың куртуаздық лирикасына ІХ-ХІІ ғ. арабтардың махаббат поэзиясы өте жақын болып келеді (Абу Фирас, Ибн Зәйдун, Ибн Хамдис және т.б.).

Дамыған феодалдық қоғамда пайда болып, күрделі әрі бай рухани мәде­ниетпен сусын­даған куртуаздық әдебиеттің өзіндік сипаты ХІ-ХІІІ ғ. пайда болған прованс поэзиясына, трубадур­лар­дың (trobador - табу, ойлап шығару) шығармашылығына айтарлықтай әсер етеді. XII-XIII ғ. рыцарьлық әде­биеттің, соның ішінде трубадурлар мен труверлер лирикасының гүлден­ген кезеңі болып табылады. Трубадурлардың рыцарьлық лирикасы Франция­ның оң­түс­ті­гіндегі Про­ванста пайда болады. Трубадурлар поэзия­сы­­ның тарихи‑мәдени мәні оның Батыс Еуропадағы алғашқы халықтық (провансаль тіліндегі) зайырлы поэзия болуында жатыр. Бұл поэзия «дұрыс норма­ларды» қалыптастырып, оның жоғарғы жетістіктерге жетуі­не әсер ете отырып, ортағасырлық әдебиеттің жаппай халықтық тілге көшуіне негіз болады. Бізге мәлім алғашқы провансальдық трубадурларға Гильем Аквитан­ский (1071-1127), Джауфре Рюдель (XII), Маркабрюн (XII), Бернарт де Вента­дорн, Гираут де Борнель (1162-1200) жатады. Бізге дейін трубадурлардың 2500 өлеңі жеткен.

Трубадурлар лирикасы құлдырауының бірден бір себебі крест жорықтары болып табылады, оның салдарынан Прованс қаласы талқандалып, трубадурлар Италиға, Пиреней мен неміс жер­леріне қоныс аударады. Осы жерде поэзиялық негізде трувер лирикасы пайда болады. Ең атақты труверлер қатарына Кретьен де Труа (1130-1191), Конон де Бетюн (1150-1220), Готье д'Аррас (ХII ғ.), Рауль де Удан (ХII-ХIII), Жан Бодель (XII ғ.), Гас Брюле (ХII-XIII), Тибо Шампанский (1201-1253 ж.) және т.б. жатқызуға болады. Трубадурлар мен труверлердің шығармашы­лығынан бір жағынан фольклорлық өлеңдер мен салт-дәстүрлер, екінші жағынан, Овидий­дің «махаббат өнері», сондай‑ақ неопла­то­­низм, діни мистика мен араб‑мұсылман поэзия­сына тән сипат­та­рды байқауға болады.

XIII ғ. қалалық әдебиетке фаблио, «жануарлар жайлы эпос» (ең көлемдісі «Ренар (түлкі) туралы роман»), дидактикалық және аллегориялық поэзия («Роза туралы роман») және т.б. жатқызуға болады.

Фаблио³⁵ - XII ғ. соңы мен XIY ғ. басында көп қолда­нылған жанр. Фаблио­лар өте көп болға­нымен, бізге дейін шамамен 150 ғана сақталған.

«Ренар жайлы романның» бас кейіпкері – қу түлкі Ренар мен жануарлар­дың патшасы Нобль арыстан, Изенгрим қасқыр, Бодуэн есек, Тибер мысық, Шантек­лер қораз, Пинта тауық сияқты қосалқы кейіпкерлерден тұратын жануарлар туралы эпостың үлгісі. Бұл шығарма халықаралық фольклор, соның ішінде жануарлар туралы ертегілер мен ортағасырлық латын әдебиетінде кең тараған гректік-римдік («эзоптық») мысалдардан негіз алады.

«Роза туралы роман» XIII ғ. кең тараған дидактикалық-алле­го­риялық поэзияның шыңы, орта­ға­сырлық шығармалардың ұлы­сы болып табылады. Романның бірінші бөлімін 20-шы жыл­дары Гильом де Лоррис жазып бастаған, бірақ оны соңына дейін аяқтап үлгермейді (4058 өлеңде үзіледі). 60-70‑ші жылдары клирик‑ғалым Жан де Мён (шамамен 1237-1305) 18 000 жуық өлең­нен құралған екінші бөлімін аяқтайды. «Роза туралы романның» басты тақы­ры­бы - сол дәуірде үлкен сұранысқа ие болған куртуаздық махаббат. Сол кезеңдегі қоғамда ма­ңыз­ды орынды лири­ка алады. Куртуаздық лириканың сын­да­рына қарсы XIII ғ. труба­дур­лар негізін салған лири­ка­лық қайғыру үлгі­лері сақталып, XIY ғ. да өз күшін жой­май­ды. Со­ны­мен қатар француз ақындары про­ванстық дәстүрлерді сақтай отырып, жанрлық форма­лар­ды байыта түседі. Бірақ кейін өз­гер­мелі трубадурлар жанрының орнына қалыпты жанрлар, про­ван­­саль­дық махаббат өлеңінің орны­на баллада мен патша өлеңдері қолданылады.

Жоғарыда айтқандай, куртуаздық лириканың Прованста пай­да боуы кездейсоқтық емес еді. Жерорта теңізі жағалауындағы Испания мен Италия аралығында жатқан кең байтақ ел Прованс айма­ғында ХІ ғ. басында ауқымды әдеби қозғалыстың туып дамуына ерекше ықпал еткен мәдени құбылыс белең алады. Рим империясы кезінде-ақ маңызды рөл ойнаған Прованстың көптеген қалала­ры құлдық әлемді жайлаған дағдарыс кезінде Галлия қала­ла­ры сияқты айтарлықтай қиын­шы­­лықтарды өткермейді. Бұл аймақ ХІ ғ. өзінде жанданып келе жатқан экономикалық және мәдени өмірдің орталығына айналады. Прованстық қалалар Таяу Шығыс пен Еуропа елдерінің арасындағы айырбас сауда орындары, ортағасырлық табысты қолөнердің орталығы болады.

Прованс өркениетінің жоғары деңгейде дамуына бұл елдің Каталония, Испания, Италия, Сицилия, Византия секілді елдермен қарым-қатынасы ғана емес, сонымен қатар мұсылман және христиан елдерімен, әсіресе, арабтың мәдени әлемімен өзара қарым-қатынасы да себеп болады. Осы Прованс арқылы түрлі шығыстық және оңтүстік еуро­па­лық ықпалдастықтар өзге континенттерге, француз жері­нен солтүстікке қарай тарала бастайды.

Трубадурлар лирикасының маңызды жанры сервентес сол кезең­де орын алған қо­ғам­дық мәселелерге нақты және өткір баға беретін, саяси мазмұндағы сатиралық өлеңдер болып табы­лады. Халық шығармашылығының көне форма­ларына, сонымен қатар плань (жоқтау), айтыс өлеңдері, тенсона (араздық өлеңі) сияқты трубадур лирикасының түрлі жанрлары жа­та­ды. Бірін­ші Крест жорығы кезінде бұқара халықтың жоғарыға көтерілуі олардың осы жорықтарға байла­нысты арман, қиялдары пұтқа табынушылардан жерді қорғауға шақырған Крест жорықтары туралы өлеңдерде баяндалады.

ХІІІ ғ. италия әдебиетінің қалыптасуына трубадурлардың қос­қан үлесі ұшан-теңіз. Про­ван­с­тық ақындардың кейбірі әуел бастан италия тілінде өлең­дер жазатын болса, ал ита­лия ақын­дары болса, прованс тілін куртуаз­дық поэзияға өте қолайлы әрі дамыған тіл ретінде қолданатын болған. Прован­с мәдениеті үлкен қайғыны бастан кешіргеннен соң трубадурлар поэзиясы Ита­лия­да жандана түседі. Осы жерде ұлттық поэтикалық мектептер ашылып, бұл поэзия Сицилия мен Оңтүстік Италияны қамтып, бір жағынан Испания мен Оңтүстік Франция, екінші жағынан Таяу Шығыс және Византиямен байланысты үлкен мәдени аймақта қалыптасады.

XII-XIII ғ. неміс поэзиясындағы миннезанг (махаббат әні) деп аталатын куртуаздық ли­ри­ка­ның дамуы типологиялық тұрғыдан прован­с және солтүстік француздық лирика­сы­ның тарихы­мен тікелей байла­нысты болғанымен, өзіндік ерекшеліктерге де ие.

Миннезанг прованстық трубадурлар лирикасына қарағанда кешірек қалыптаса бастады. Бұл неміс жерлерінде рыцарьлық сарай мәдениетінің кешірек қалып­та­суымен байланысты. Неміс жерле­рін­де миннезанг ақындары трубадурларға қарағанда көбіне рыцарь­лық атақты министе­риал­дардан шыққанымен, олар өздерінің фео­дал қамқоршыларына айтарлықтай тәуелді болады. Осы жерден олардың труверлермен ұқсастығы байқалады. Миннезингердің арасында қоғам­да жо­ға­ры орындағы атақты әулеттерден шыққандар да болған. Бірақ оларды Германияның куртуаз­дық ақындарының арасынан кездестіру өте қиын.

Министериалдар 1150-1160 ж. куртуаздық лириканың жоғары дамыған кезінде өз қожайын­дары мен олардың отбасына қызмет етуге тиісті болады. Өз қожайындарының көңілін көтеретін өлең­дер­ді шығару да министериал-ақын­ның міндетіне кіреді. Сондық­тан да миннезингердің ли­ри­ка­сы ресми түрде болып, тру­ба­дур­лардың поэзиясына қарағанда өздерінің сүйікті әйелдері мен оларға деген ыстық сезімдерін суреттеу абстракты әрі шартты түрде беріледі. Министериал­дар­дың лирикасымен қатар ХІІ-ХІІІ ғ. неміс рыцарьлық лирикасына үлкен атақ әкелген және атақ­ты неміс ақыны Вальтер фон дер Фогельвейденің есімімен тығыз байланыс­ты күрделі әрі терең сипаттағы шығармалар пайда бола бастайды.

XII ғ. ортасында пайда болған миннезанг өз дамуында айқын көрінетін негізгі төрт ке­зең­нен өтеді: осы кездері гүлдене түскен трубадурлардың өнерінен тыс қалыптасқан ерте миннезанг (1150-1180); романдық, әсіресе Солтүстік Франциядағы рыцарьлық поэзияның әсе­рі­не ұшыраған миннезанг (1190-1200); Фогельвей­де мен оның замандастарының шығар­машылығы кезіндегі минне­занг­­тың гүлденген дәуірі (1200-1230) мен мәдени дағдарыс кезеңі (1230 жылдан XIY ғ. дейін).

Миннезангтың алғашқы үлгілері куртуаздық поэзияның көрнекті өкілі Генрих фон Фельдеке шыққан Рейн аймағындағы неміс тілді аймақтарында, Швейцария мен Оңтүстік Германияда, әсіресе Австрия мен Баварияда пайда болады. Миннезингтердің әдеби мұрасы бізге неміс елде­ріндегі феодалдық лириканың ертедегі ескерткіштері мен шпильмандар, кез­бе әншілердің қалта шығармалар жинағына негізделген «liderbuch» - «Ән жинағы» арқылы жеткен. Бұл «Әндер жина­ғы» - неміс орта ғасыр мәдение­тінің тамаша ескерткіштерінің бірі. Осыған қарап, ортаға­сыр­­лық Германиядағы поэтикалық және музыкалық мәдениет деңгейі­нің жоғарлығын ғана емес, соны­мен қатар миниатюршы­лардың тамаша өнерін де байқауы­мыз­ға болады (мысалы, Гейдельберг­тің атақ­ты «кіші» және «үлкен» қолжазбалары). Осын­дай манускриптер минне­зангтардың ерек­ше сипаттары мен ортағасырлық минниа­тюр­шылар­дың өмірлік қуаныш­тары туралы түсінік бере­ді.

Біртіндеп миннезанг өткен дәуірдің өнеріне айнала бастайды да, оның орнына мейстер­занг пайда болады. Мейстерзанг неміс қала тұрғындарының поэзиясы мен әні болған. Мин­не­зангтың тәжірибесін пайдалана отырып, мейстерзингерлер өздерінің өмірге деген көзқа­рас­тары мен бейне­леу жүйесін оларға қарсы қояды.