Балалар үйіндегі жасөспірімдердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін теориялық талдау

Сол сияқты балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық аумағы жайында А.М.Прихожан мен Н.Н.Толстой былай деп жазады: “Балалар үйінде тәрбиеленушілер үлкендермен қарым-қатынасында өзіне агрессиялық зейінді аударады”. Қарым-қатынас барысында туындайтын кикілжің жағдайларды шешуден балалар үйінде тәрбиеленушілер өздеріне жауапкершілікті артпайды, өздерінің мәселелерінің шешілу жолдарын қоршаған ортадан күтеді. Олардың бойында қоршаған ортаны кіналау сезімі, агрессия, өз кінәсін мойындау алмаушылық сезімдері осы мекемеде тәрбиеленуші балалардың бойында кикілжің жағдайды шешуді басым кездеседі. Бұл аталған ерекшеліктер “қорғаныш білімін тудырады”. Олар қиын ситуациядан шығуға талпынудың орнына аффективті әрекетке жүгінеді де өкпе сезімін туындатын жауапкершілікті басқаның мойына артады. Бұл көрсетілген ерекшеліктер жетім балалардың эмоционалды еріктік аумағының қалыптасуын сипаттайды. Яғни осыдан бұл жағдайға қоршаған орта кінәлі ме? деген сұрақ туындайды. Балалардың мұндай мекемеге тапсырылуы әртүрлі себептерге байланысты екендігі барлығымызға да белгілі (ішкілікке салыну, ата-анасының дүние салу, материалдық жағдайлардың жетіспеушілігі, психикалық ауытқулар, ақыл-ойдың артта қалуы сияқты жағдайлар). Бұл факторлардың өзі қоғамдық ортаға ауырлықты тудыруы да аз емес. Бұл жайындағы мәселелер XVIII ғасырдан бастап қозғалып келеді. Мысалы, Гамбургтегі 1760 жылы мынадай сұрақты шешуде конкурс жарияланды. «Жетімдерді мекемеге тәрбиелеуге берген тиімді ме, әлде жанұяда ақша төлеу арқылы тәрбиелеген дұрыс па?» Сол кезеңде көптеген философ, ойшылдар, теологтардың пікірлерінше, қоғамдық мекемелерде тәрбиеленген дұрыс деген шешімге келеді. Осы жерде швейцарлық ұлы педагог Песталоцциді еске түсіруге болады. Яғни осындай идеяның туындауына байланысты сол кезедрі балаларды шағын топқа бөлген. Осы ситуацияның өзгерісі XX ғасырға дейін аса байқалмады. Содан бұндай мекемеде тәрбиеленушілер саны арта түсті.

Жетімдерді тәрбиелеудің тарихы адам тарихы сияқты көне боллып келеді. Оларды тәрбиелеу тарихи арнайы мекемеде қысқаша айтқанда көп уақытты құрайды. Ал, жетімдер жайлы ғылыми зерттеулер тарихы және интернеттегі шарттардың арнайы құрылымы тым қысқа. Сондықтанда ата-анасыз балаларға психологиялық көмек жайлы біз сөз қозғауымызға тура келеді. Ол мәселе дәл қазіргі жағдайдағы көз алдымызда өтіп жатқан мәселелерімен тығыз байланысты. Яғни бұл әлеуметтік-қоғамдық мәселелер қазргі таңда ең қажетті өзекті мәселе болғанымен де ол жайанда ғылыми зерттеулер аса мол еместігі рас. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің дамуы жайындағы алғашқы психологиялық зерттеулер ХХ ғасырдың 20-жылдарында қарастырылған. Бұл жылдары психоаналитикалық теориялардың ықпалымен психология ғылымында көптеген сенімдер талқыланды. Яғни бұл бала өміріндегі кездесетін жеке адам болып қалыптасу мәселелері болып табылады. Бәрінене де бұл балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоциясының (негативті) кері дамуы ана мен байланысының аздығынан туындайды. Демек, баланың жағымды эмоциясының дамуына ананың балаға деген қатынасы үлкен ықпал етеді. Мұндай зерттеулердің қарастырылуы ең алғашқы кезде Веналық бапалар психологиясы мектебінде қарасытырылған. Ол мәселені қозғаған Ш. Бюллер болып табылады. Дәл осы Веналық мектепте осы мәселеге байланыстиы кең ауқымды зерттеу жүргізушілерді атап өтетін болсақ, Р. Спитца, Дж. Боули және де К. Гольдфарба. Олар балалардың психикалық, депривациялық проблемаларын зерттеудің негізгі бағыттарын анықтаған. Шынында да бұл аталған зерттеулерді ерте депривацияны сендірумен түсіндірген. Қорытындылап айтқанда, сол кезеңнен бастап, балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық мәселелері күнен күнге арта түсуде. Соның ішінде ана мен бала арасында қатынастың аздығынан немесе жоқтығынан эмоционалды психологиялық мәселелердің туындауы ғажап емес.

Жетімханадағы балаларды эмоционалды өмірінің толықсыздығы олардың әртүрлі психикалық тежелулер мен әлеуметтік бейімделудің бұзылуына әкеп соқтырады. Мұндай жағдайда жатақханадағы балалардың эмоционалдық жағдайының тым жоғары немесе тым төмен болуы мен қатар, қоғамдық ортада өзін тым жоғары немесе тым төмен түсіріп жіберуін көрсетеді. Өзін-өзі қатты сүю жеке адамның психикалық дамымауының белгісі болып табылады.Сондықтан да бұл жағдайда да эмоционалды, ерікті, тілдік қимыл-қозғалыстың сонымен қатар әлеуметтік жетіспеушілік мәселелері туындайды. Содан ақыл-ойының кемістігі көрініп, танымдық роцестерінің дамымағандығы анық байқалады. Сондықтан да олар өз ой пікірінен айырылып басқаның пікірімен жүреді. Сондай жағдайларға байланысты балалардың мінез-құлқы мен эмоциналды дамуының ерекшеліктерін атап көрсетпес бұрын, олардың эмоционалды дамуын мына әдістемелер арқылы анықтап алуға болады. Мысалы, Люшер тестісі, «Үй, ағаш, адам» т.б бұл әдістемелердің көмегімен эмоционалдық депривацияның, дисстрестің, түзету нұсқасын табуымызға болады. Сонымен қатар эмоция және сана деңгейіндегі жалпы адамдық құндылықтарды анықтауға мүмкіндік туады. Психотравмалық жұмыспен айналыса отыра тәрбиеленушілердің психотравмалық ситуацияны қалай еске түсіретіні және немен байланысатыны жайлы, сонымен қатар ішкі қобалжулар мен уайымдарын қажетті түрде анықтап алуға болады. Сондай-ақ, баланың эмоционалды еріктік аумағы мен сенсорлы жүйесінің дамуын іздестіруге болады. Және де ересектердің бірін-бірі түсіну процесінде жүргізуге мүмкіндік туады. Қазіргі таңда психолог, педагог, психиатр мамандары жетімдер қоғамы жайлы сөз көп қозғауда. Сонымен қатар жетім балалардың өз қоршаған ортасымен ересектермен байланысындағы кездесетін мәселелер жайында сөз қозғаған. Сонымен бірге жетім балалардың эмоцианалды еріктік аумағының дамуының бұзылуы олардың отбасын құрудағы, мамандыққа бейімделудегі жекелік байланыстарының аздығымен түсіндіріледі. Сезімдік эмоционалды аумағының дамымағандығы баланың ішкі дүниесінің дамуының (негативті) кері екендігін көрсетеді. Осындай жағдайда балаға психоэмоционалды реабилитация өзіндік өмір сүруіне жағдай туғыза алады.

Балалар үйіндегі психолог жұмысының формасы (диагностика, коррекция, профилактика) – қарапайым жалпы білім беретін мектептерде қолданылатын стандартты терім болып табылады. Алайда әдістемелерді таңдауда балалар үйінде тәрбиеленушілердің психологиялық ерекшеліктеріне байқап әсер етуге тура келеді. Әсіресе ол (коррекциялық) түзету-дамыту жұмыстарына байланысты болып келеді. Жетім балалармен жұмыс жасауда оларға сәйкес әдістемелерді табу қиынға соғады. Отбасында тәрбиеленген балаларға қатысты іс-тәжірибелік зерттеулер педагогикалық жіберіліп қойған балаларға көбінесе сәйкес келе бермейді. Өйткені олар кейбір ойын, жаттығудың мағынасын түсіне бермей, олардың шешу жолдары қиынға соғады. Бірақ та интеллектке қатысты тапсырмалар көбінесе баланың ойлау, ес, сөйлеу, зейінінің дамытуға мүмкіндік беоеді. Кей жағдайларда мұндай тапсырмаларды шешу барысындағы баланың көңіл-күйінің өзгеруі, тежелуі, қорқыныш, үрей, уайымдаудың туындау бала психикасының дамуын тежеп отырады.

Сондықтан да әдістемелерді қолданудың ең тиімді жолы ол арт-терапия (сказка терапия) ертек терапиялық, құм терапиысы әдістемелерді қолдану болып табылады. Сонымен бірге балаларға сурет, коллаж, пластинкамен бейне құрау, сөйлем құрау жаттығулары балалардың вербальді және вербальды емес интеллектісін дамытады. Яғни бұл әдістемелер арқылы баланың жеке ерекшелігі мен «мен» қасиетін анықтауымызға болады.

3. 
   Балалар үйіндегі тәрбиешілер мен қызметкерлердің эмоционалды өзара әрекеттестігі
   

Адамдардың бір-бірімен өзара мен байланыс процесінде серіктестің эмоцианалдық жағдайының қалай қабылданатыны өте маңызды. Әсіресе бұл аспектінің маңыздылығы ересек пен бала арасындағы өзара байланыстың өзара әсер ету процесінің туындауын қажет етеді. Барлығымызға мәлім жағдай ол баланың эмоциясының дамуы қоршаған ортасына байланысты болып келеді, яғни баланың анамен немесе ересекпен байланысы. Ананың қабілеттігі баланың танымдық белсенділігіне ықпал етуі болып табылады. Яғни анасымен қарым-қатынаста бала анасында туындаған эмоцияны өзінде бейнелейді. Қандай да бір ситуацияның туындауы эмоцияның туындауына себеп болады. Сол арқылы бала мен ана арасындағы туындайтын эмоция ситуацияны шешу барысында көрінеді. Ситуацины шешу барысында ананың жауапкершілігін біле отыра бала өзін қауіпсіз сезінеді. Қайғы және өкіну эмоциясы ата-ана және ересектер үшін көмекті қажет етеді. Эмоцианалды бұзылысы бар балалармен көп жылдық психотерапиялық жұмыс әр түрлі этап арқылы өткізіледі. Динамиканың бағыты бала дамуының шартының өзгерісіне байланысты болып келеді. Яғни мұндай жағдайлар диагностикалық және психотерапиялық жұмыстарда балалық шақтан жасөспірімдік шаққа дейінгі аралықта жүргізіледі.

• 
  ересек адамның балаға деген жылы лебізін білдіруі, амандасуы;
  
• 
  ересек адамның балаға жеке көңіл аударуы, онымен бірге ойнауы оған бір нәрсені үйрету немесе көмектесу;
  

• 
  қорқыныш-үрей, қайғы, агрессия үстіндегі баланға көңіл аудармай ересектің кетіп қалуы;
  
• 
  ересек балаға зейін аудармай басқаға зейінің аудару (қызғаныштың, қайғы, өкпе тызаның балада басым болуы);
  
• 
  баланы жұбатудың, физикалық қатынастың жоюылуы, сыртқы үрейге көмексіздік;
  
• 
  ересектің балаға қойған тиімі шегі, қиын тапсырма беруі баланың агрессиясы мен қайғысын көмексіздік сезімнің туындауына әкеп соқтырады.
  

Ал туылысынан бұл мекемеге өткізілген балалар төрт бөлікті мекемеде аз уақытта ғана тұратын болғандықтан бір ортаға толық бейімделмес бұрын екінші ортаға бейімделіп кетеді. Сондықтан да олардың психикалық және жандүниесінің түсінігінің дамуы бойынша ешкімге сенбеу керек деген пікірді көрсетеді. Олардың ойынша пікір тағы да басқа жаққа алып кетеді деген сенімсіздіктің арқасында адамдармен терең қарым-қатынаста болуыды қаламайды.

Жетім балалар үшін ең ауыр кезең болып интернаттан кейінгі бейімделу кезеңі болып табылады. Оның кейбіреулері ол кезеңнен мүдірмей өтуге қабілетті. Бұл жағдайт олар үшін жай ғана сұрақ емес. Балалар үйінен кейінгі түлектердің өзіндік өмір сүру жағдайлары психологтың да басты тапсырмалары болып табылады. Осыдан мынадай сұрақ туындайды, балалар үй қабырғасында тұрып жетім жасөспірімнің өмірге жақсы бейімделуіне не кедергі болуы мүмкін? Демек ол қатал ережеге бағынған, дағдыланған, өзіндік әрекет етуге мүмкіншілігі жоқ: “егер ол өзін ортада нашар ұстаса, онда оны тиісті жазамен жазалайды”. Мысалы, “менің болашақ жанұямның мерекелік кеші” – атты шығармада балалар үйі қабырғасынан түлек он жеті жасар жасөспірім былай деп жазады: “Біз әйеліміз екеуіміз азанғы асты ішіп болған соң, балаларымызды үйге тастап серуендеуге шығамыз одан келген соң түскі асты ішіп, түскі ұйқыға кірісеміз ал, кешкі уақытта біз отбасымызбен теледидар көреміз”. Ал енді бұл шығармадан біз жасөспірім түлектің бір мезеттеде жалғыз қалғысы келмейтінін байқаймыз, яғни ол өзін көлік ішінде, бөлмеде, серуендеуде жалғыз болуын қаламайды. Және де балалар үйінде тәрбиеленушілердің бөлмесінде бір адам табылмасаол үшін жалығуды іш пісуді жалғыздықты білдіреді. Сонымен қатар жетім жасөспірімдер үшін өткен күндері мен болашағы алыс және жалған болып көрінеді. Қорыта айтқанда балалар үй қабырғасынан кетуші түлектер дұрыс өмірлік жолды таңдай білу қажет, яғни оған әсер ететін оның өмірлік тәжірибесі.

Бірінші бөлім бойынша тұжырымдама, бұл бөлімде балалар үйіндегі психологиялық жағдайдың ғылыми теориялық мәселелері жайлы және де балалар үйінің пайда болу тарихы жайлы тоқтап өтілген. Балар үйі жайлы қазақша материалдардың қазіргі кезде аздығы барлығымызға да мәлім. Балалар үйінде тәрбиеленген балалардың психологиялық дамуы педагогика және психология ғылымында үлкен орынды алады.Яғни қазіргі таңдағы балалар психологиясы және олардың әлеуметтік ортада дамуы баршамызды да қызықтыратын, толғандыратын мәселенің бірі. Демек, бірінші бөлімде балалар психологиясы мәселелері мен қатар олардың эмоционалды-еріктік ерекшеліктері мен балалар үйінде тәрбиеленушілердің сол жердің тәрбиешілер мен қызметкерлермен қарым-қатынасы жайлы материалдар жинақталды. Жалпы қорытындылап айтқанда, балалар үйінде тәрбиеленуші жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктері анықталып, олардың эмоционалды-еріктік ерекшеліктері жайында толық материалдар жинақталып, өңделді.

Күрделі ситуацияны дұрыс таңдау

Жетімханадағы түлектің өзіндік өмірдің қалыптастырудың сәтсіз болу себептерінің бірі өмірлік қажетті бағасының дұрыс құрылмауы және соның негізінде таңдаудың дұрыс болмауы.

Жағдайдың дұрыс емес бағасы-ондағы жетіспейтін және толық емес қорытындының болуы.

Оқытудағы адекватты құралдың шамалануы және анализдің жоғары сапасы графикалық модельдеу түрінде символдық іс-әрекетте негізделеді.

Графикалық моделдеудің тиімді түрі – бейнелеуші іс-әрекет.

Өмірлік мағыналы ситуацияның бейнеленуі.

Ситуацияның анализдік нәтижесіне баламен мемшіктенуі.

II БӨЛІМ. Балалар үйінде тәрбиеленушілердің эмоционалды-еріктік ерекшеліктерін зерттеудің эксперименталды бөлімі

2.1 Эксперименталды зерттеу бөлімінің мақсат-міндеті, әдістемелер кешені

№1 әдістеме: Психикалық көңіл-күйдің диагностикасы.

Эмоциональді күйдің өлшенуі 3-негізгі аспектіден тұрады. Олар : эмоциональді, физиологиялық, мінез-құлықтық және олардың өзара байланыстылығымен интенсивті физикалық және психикалық ауыртпалық кезіндегі эмоциональді көңіл-күйді өлшеу үшін САН әдісі қолданылады. САН – (С - Самочувствие, А - Активность, Н – Настроение.)

Яғни қазақ тілінде К.Б.К – көңіл-күй, белсенділік, кейіп деген мағынаны білдіреді. Бұл тест әдісі адамның эмоциональді күйін оперативті бағалау үшін арналған. САН әдісі шкала бойынша жүргізіледі. Шкала индестен тұрады. Мысалы:

( 3.2.1.0.1.2.3) және олардың орналасуы өзара жұптардың кері мағынасын білдіреді. Яғни қимыл-қозғалыс, жылдамдық, темп, күш, денсаулық сонымен қатар, эмоциональді күйдің сипатталынуы. Зерттелінуші сандарды өзінің көңіл-күйіне қатысты таңдауы қажет. Осы сандарды өңдеуде келесі түрмен түсіндіріледі: 3 индексі көңіл-күйдің қанағаттанбауымен байланысты, белсенділіктің төменділігі мен көңіл-күйдің нашарлығы 1-ұпаймен қолданылады. Жағымды жақтары әрқашан жоғары балдан тұрады. Осы көрсетілген ұпайлар арифметикалық орта есепппен бүтін түрінде есептелінеді. Белсенділік, көңл-күй , кейіп түрінде жеке есептелінеді. Яғни бұл әдіс мына тест бланкісі арқылы жүргізіледі.

Нұсқау: Төмендегі әрекеттер, реакциялар саған қаншалықты сәйкес келеді, соны бағала. Жауап беру бланкісіне «иә» деп жауап берсең аталған сұрақ ретін қорша. Әрбір эмоция реакциясы бойынша белгіленген рет сандарын сана график құр.

Шкалалар Сұрақтардың рет саны.