Хасанов М. Ғылым теориясы indd

57
3.1. По зи ти визм фи ло со фиясы: Конт, Спен сер, Мил ль
Конт «та ным да біз өз тә жі ри бе міз ге бай ла ныс ты әре кет ете-
міз» дей ді. Ол ғы лым да муының по зи тив ті са ты сы ша ма мен 1800 
жы лы бас тал ды деп са най ды. «Жа ңа» фи ло со фия же ке ғы лым-
дар дың ара сын да ғы бай ла ныс ты ашып, қол дан ба лы си пат та ғы 
ір ге лі емес мә се ле лер мен айна лы суы тиіс. Ме та фи зи ка да бұ рын 
қол да ныл ған әдіс тер, яғ ни бол мыс не гіз де рін, зат тар мен құ бы-
лыс тар дың ара сын да ғы се беп-сал дар лық бай ла ныс тар ды із деу 
се кіл ді іс-ша ра лар по зи тив ті ғы лым дар ға ке рек емес. Жа ңа фи ло-
со фия «не ге?» де ген сау ал ға емес, «қа лай?» де ген сау ал ға жауап 
бе ре оты рып, құ бы лыс тар ды тек си пат тауы қа жет. 
Ғы лым ды фи ло со фияға қар сы қоя оты рып, Конт ғы лым – тә-
жі ри бе де қол да ны ла тын по зи тив ті, шы найы бі лім нің кө зі деп 
мә лім дейді. Бі лім нің жал пы жүйесі ре тін де фи ло со фия ғы лым ға 
ке рек емес. Ол «син те ти ка лық» ғы лым жә не жа ра ты лы стану ғы-
лым да ры ның же тіс тік те рін қо ры тын ды лаумен айна лы суы қа жет. 
Ол «әр бір ғы лым – өзі не-өзі фи ло со фия» деп жаз ды. Осы жер-
ден оның «Ме та фи зи ка жо ғал сын, фи зи ка жа са сын!» де ген ұра ны 
мен адам ойын да мы ту дың «үш са ты за ңы» (ді ни, ме та фи зи ка лық 
жә не ғы лы ми) пай да бо ла ды. Ол кейін нен бар лық по зи ти вис тер 
та ра пы нан қол да ныс тап ты.
Оның ғы лым дар ға жа са ған клас си фи ка циясы көп жағ дайда 
эн цик ло пе дис тер өсиеті нің жү зе ге асы ры луы се кіл ді қа рас ты ры-
ла ды. Ол ғы лым дар ды «та би ғи ие рар хия» бой ын ша бөл ді: ма те-
ма ти ка – аст ро но мия – фи зи ка – хи мия – биоло гия – со ци оло гия. 
Оның ойын ша, осы ғы лым дар дың ара сын да ғы бай ла ныс ты ашып 
бе ре тін «жал пы» ғы лым ға фи ло со фия деп атау бе ру ге бо ла ды. 
Алай да ол дәс түр лі ме та фи зи ка мен еш қан дай ор тақ тық қа ие бол-
мауы тиіс, се бе бі олар дың зерт теу пән де рі мен әдіс те рі әр түр лі. 
О. Конт тың өлі мі нен кейін по зи ти вис тік ой ор та лы ғы Анг-
лияға кө ші ріл ді жә не ең ал ды мен ло гик Джон Стюарт Мил ль дің 
(1806 – 1873) аты мен бай ла ныс ты. «Сил ло гис ти ка лық жә не ин-
дук тив ті ло ги ка жүйеле рі» ең бе гін де ол ағыл шын эм пи риз мі нің 
не гі зін қа лаушы Ф. Бэ кон ның ин дук тив ті ло ги ка лық әдіс те рін 
да мыт ты. Се бе бі эм пи ризм нің «біз дің бар лық бі лі мі міз се зім-
дік тә жі ри бе ден, се зі ну ден алын ған» де ген бас ты прин ци пі ба-
қы лаудың ар қа сын да ал ған де рек те рі міз қан дай жол мен ғы лы ми 
заң ды лық тар ға айна ла ды де ген сау ал ды ту ды ра ды. Оның ойын-
ша, эм пи ри ка лық жә не теория лық пай ым даулар дың ара сын да қа-
тып қал ған айыр ма шы лық жоқ. 

3-бө лім. ғы лым ның позити вис тік тұжы рым дамалары
58
Мил ль адам ның мі нез-құл қы ның ме ха ни ка лық жә не фи зи-
ка лық тү сін дір ме сін сын ға ала ды, се бе бі олар адам ның ер кін ді гі 
жә не адам гер ші лік таң дауы мен са нас пайды. Мил ль адам дар бар-
лық нәр се ден пай да ала ды, сол үшін олар адам гер ші лік пен әре-
кет етуі қа жет, се бе бі «осы лай жа са ған әл де қай да ұтым ды» деп 
мә лім дейді.
Ағыл шын фи ло со фы жә не әлеу мет та ну шы сы Гер берт Спен-
сер (1820 – 1903) «Не гіз гі бас тау лар», «Пси хо ло гия не гіз де рі», 
«Әлеу мет та ну не гіз де рі», «Әлеу мет та ну зерт теу пә ні ре тін де», 
«Эти ка не гіз де рі» се кіл ді бір қа тар ең бек тер дің ав то ры. Ол Дар-
вин нен бұ рын биоло гиялық әлем де эво лю цияның бар екен ді гін 
анық та ған жә не та би ғи ірік те лу мен та би ғат әле мін де гі тір ші лік-
пен кү рес прин цип те рін қа лып тас тыр ған. Спен сер қо ғам мен та-
би ғат та ғы бар лық зат тар мен құ бы лыс тар да ға рыш тан, ор га ни-
ка лық жә не бей ор га ни ка лық та би ғат тан қо ғам ға дейін эво лю ция 
жо лы нан өте ді де ген идеяны та рат ты. Оны әлеу мет та ну да ғы екі 
ба ғыт – «ор га ни цизм» мен «эво лю ционизм нің» не гі зін қа лаушы 
деу ге бо ла ды. Бұл ба ғыт тар әлеу мет тік прог рес ті қо ғам дық құ-
бы лыс тар дың диф фе рен циациясы мен ин тег ра циясы ре тін де қа-
рас ты ру ға мүм кін дік бе ре ді. 
Осы әдіс тер дің ар қа сын да Спен сер ал ғаш қы лар дан бо лып 
жүйе лер дің жал пы теория сын жа са ды. Құ ры лым дық-функ цио-
нал дық жә не эво лю циялық ана лиз жа сау ар қы лы ол әлеу мет тік 
жүйе лер дің құ ры лы мы мен қыз мет етуі нің бір қа тар ерек ше лік-
те рін аш ты. Яғ ни қо ғам ның едәуір күр де лі тип те рі нің пай да бо-
лу ына алып ке ле тін да му жә не құл ды рау цик лі, ин тег ра ция жә не 
диф фе рен циация үде ріс те рі. 

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: