К. М. Мырзағалиева Махамбеттану



жүктеу/скачать 328,47 Kb.
бет10/11
Дата18.11.2019
өлшемі328,47 Kb.
#51985
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Байланысты:
Мырзағалиева К.М. Махамбеттану

Қорытынды
Махамбет өмір сүрген кезең қайшылығы да, қақтығысы да жетерлік, ел Ресей тепкісінен құтылуды арман еткен, теңдікті, бостандықты аңсаған, жеріміз талауға, малымыз айдауға түсіп, ұлан-ғайыр Ұлы даламыз тарыла түскен уақыт еді. Орысша оқып, орысша тәрбиеленген Жәңгір хан орыстардың отаршылдық саясатына бейім болды. Бұл халықтың ашу-ызасын тудырып, қолдарына қару алып көтеріліске шығуға мәжбүр етті. Олардың басшысы бодандыққа бой ұсынғылары келмеген «хан ұлымен қас болған» ер Исатай мен «Аш арыстан жолбарыс» Махамбет. Екеуі де күресте шыңдалған, ел сыйлаған азаматтар. Махамбет пен Исатай үшін отаршылдық саясатты мойындау, ұлттық рухты төмендету, ұлттық болмыстың тамырына балта шабу, өлімнен кем емес.

«Нарында орыс патшалығының отарлау саясатынан туған қайғылы хандық Бөкей ордасы орнамаса, Ордаға сол тұстағы уақытқа тәуелді – Жәңгір хан бұрынғы I Павел патшаның Бөкей сұлтанға жасаған «кеңшілігінен» хайыр көріп, кейінгі император І Николайға адалдық антын беріп, сол Кеңістікке лайық өмір әкелесе, сол өмірдегі отаршыл озбырлық пен өзімшіл найсап озбырлыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің қаһарманы Исатай Тайманов пайда болмас еді, туған елінің еркіндігі жолында тудай желбіреген Махамбет Өтемісовтің жалынды жырлары да дүниеге келмес еді /18/.

Махамбеттің отты өлеңдері осы бір отты кезеңде өмірге келіп, жай оғындай жарқыл қақты. «Исатай – басшы, мен – қосшы» деп өзі айтқандай, өзі ардақ, қадір тұтқан ағасы, әрі қандыкөйлек жолдасымен тізе қосып соғыса жүріп, едің рухын көтеретін үгіт-насихатқа толы қанжардан да өткір толғауларын дүниеге әкелді.

Ақынға табиғи талантпен қоса аса сезімталдық, кез келген адам байқап, елей бермейтін құбылыстардың өзін қалт жібермейтін көреген көз, байқампаздық, ұшқыр қиял, шабыт пен шеберлік, суреткерлік, интуиция, ақыл-парасаттың сыртында бай тәжірибе, өмірбаян керек.

Махамбет Өтемісұлынның өмірі мазмұнды, күреске толы өмір! Ол саналы ғұмырында шындық іздеп, елінің болашағы, теңдігі, тәуелсіздігі жолында күресіп өтті. Ол өлеңді өмірдің өзінен алды. Сөйтіп өз көзімен көріп, қолымен жасаған өмір шындықтарын жыр жолдарына айналдырды.

Ақынның алғашқы туындылары табиғат суреттері, жастық, албырттық, айнымас достық, адалдық, әділдік, антқа беріктік жайында болғанымен, жанын тебірентіп, бойына қуат-күш, шабыт берген, басқалардан дараландыратын фактор – ел тәуелсіздігі жолындағы күрес. Сондықтан да Махамбет шығармалары намысқа суарылған отты, «жаным – арымның садақасы» дейтін арлы, өрлік пен ерлікті ту етіп көтерген, еркіндікке қанат қаққан дауылпаз, туған жерін, елін қызғыштай қорғаған, ұрпақ, халық қамын өз бас пайдасынан жоғары қоя білген қамқор да батыл, батыр, оптимизмге толы поэзия. Туған халқының даналығынан нәр алған ол ерлік пен ездікті салыстыра жырлады.

«Реализмнің басты қасиеті – өмірдің шындық құбылысын бейнелеуі. Геройлардың әрекеті шындық жағдайдан туып, заманның, ұлттың тынысын сездіріп отыруы реализм қатаң талап ететін алғы шарт» /120/, - деп профессор Н.Ғабдуллин айтқандай, Махамбет жырлары – тарихи шындыққа сүйеніп жазылған. Ол өз өмірбаяны, 1836-1838 жылдары Батыс Қазақстан жерінде болып өткен ұлт-азаттық көретілістің жылнамасы сияқты. Бірақ өмірде болған жайдың көшірмесі емес, ақын қиялы арқылы екшелген, сұрыпталған, дәлелді де шынайы көркемдікпен шешімін тапқан, логикалыққисынды шыңдалған шындық. Өмірде болғанның бәрі оқушыны сендіре бермейді, субъективті пікір объективті пікірге айналып, әсерлеу, әсемдеу, айшықтау, бір құбылысқа екінші бір құбылыстың қадір-қасиетін қосу, күш-қуатын, сұлулығын, мән-мазмұнын дарытып, олар бір-бірімен жымдасқанда барып логикалық шындық туындайды.

Тарихшы ғалым, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі М.Қозыбаев: «Оның әрбір өлеңі тарихи болған оқиғаның куәсі. Махамбет жырларының осы бір құжаттық құдіретін тарихшы қауым толық аңғара алмай келеміз. Біз тек қана жеке факторларға сүйеніп, жеке дара оқиғалардың болмысын ашатын құжаттарды кеңірек пайдаланым да, ал жан дүниесінің ащы айғайын, зарын, мұңын, шерін, замана үнін жеткізген жыр құдіретін түсінбейтініміз бар» /15, 125 б./, - дей келіп, Махамбет жыршының, көтерілістің рухани көсемінің, қазақ поэзиясының алыптарының бірінің, шын мәніндегі дауылпаз ақынның тағы бір құпиясы осында жатқандығын ескертеді. Ақтамберді – Бұқардан – Махамбетке, Махамбеттен – Абайға, Абайдан – Мағжан-Қасымға тартылған поэзия керуенінде Махамбет жыры дабылдың үнімен, тарихи сырымен ерекше орын алатынын нығарлай айтады.

Академик З.Ахметов те «Махамбет поэзиясы ғасырлар бойы аңсаған азаттыққа қол жетіп, дербес мемлекет құрған еліміздің бүгінгі оқырмандаарына шынайы өмір мен шыншыл поэзияның, ел қамы үшін жан аямаған қажырлы күрес пен өршіл, еркіндік идеясын уағыздайтын өлең-жырлардың тамырлас екенін айғақтайды» /6, 23 б./, - деп Махамбет жырларын таразылап, оның күш-қуатын, айшығын оқушыларға талдап жеткізеді.

Махамбет өлеңдері жорық жырлары болғанымен, бос айқай, жалаң дидактика, насихат болып қалмаған. Оның толғауларының тілі көркем, бейнелі де бедерлі, табиғат көрінісіне, патриоттық сезімге, елге, халыққа, жерге, анаға, балаға деген қасиетті сезімдерге толы.

Махамбет жырлары – тарихи шындық екенін айттық. Осы тарихи шындық пен көркем шындықтың арасын жалғайтын мықты дәнекер – психологизм. Психологизм немесе психологиялық талдау – адамның ішкі әлемін ашып, жан-дүниесіне үңілу.

Ақын адамның ішкі жан сарайын ашып, бет-бейнесін суреттеп, толыққанды образын жасауға да шебер. Оның кейіпкерлері – өмірде болған, бұл күнде тарихқа айналған белгілі адамдар. Ол толғауларында ажырамас серігі Исатайдың да, өзінің де бейнесін өшпестей етіп жасап кетті.

Махамбет, әсіресе, Исатай жайында көбірек жыр толғап, оның сырт пішінін, тұлғасын ішкі жан-дүниесімен астастыра отырып сомдаған. Бір ғажабы – Махамбет жасаған Исатай образы мен зерттеуші, тарихшы А.Ф.Рязановтың Исатайдың мінез-құлқы, іс-әрекеті, батырлығы жайында жазған пікірлері бір-бірімен егіздердей ұқсас. А.Ф.Рязанов:

«Исатай батыр өзінің даңқты есіміне – атағына қарамастан, өзі қатарлы жай адамдармен бірдей болуды қалады... Исатай батыр тек ғажайып ұйымдастырушы ғана емес, сондай-ақ ол ерекше ерліктің де символы! Мұны тіпті орыстың қолбасшысы, полковник Гекенің де мойындымасқа шарасы қалмады. Неліктен дейсіз ғой? Жартылай жабайы өскен ордашыларға үрей мен қорқыныштың күлін сепкен, жан-жақты қаруланған, тәжірибелі офицерлері басқарған, керек десеңіз артиллериясы да бар орыс әскеріне қарсы жалаңқол, қаруы жоқ адамдарды алып шығу үшін қанға біткен қайсарлыққа қоса, бұқараға ықпал ете алатын құдіретті күш те қажет еді» /31, 167, 169 б./, - деп жазса, Махамбет:

Исатай деген ағам бар,

Ақ кіреуке жағам бар,

Хан ұлымен қас болып,

Қара ұлына дос болып ...
Төрт, бес жылдай алысып,

Мына тұрған Иса-екем,

Ханның бір тауын қайтарған.

Ат туар ма шұбардай,

Ер туар ма бұлардай?!

Мына отырған Иса-екем,

Дулығалы бас кесіп,

Дұшпанының қанына

Ақ алмасын суарды-ай.

(«Исатай деген ағам бар»)

Осы сияқты Махамбеттің «Соғыс», «Мұңайма», «Ереуіл атқа ер салмай», «Жабығу», «Әй, Махамбет, жолдасым!», «Арғымаққа оқ тиді», тағы басқа толғаулары да А.Ф.Рязанов пен В.Ф.Шахматовтың зерттеу еңбектерінде айтылатын оқиғалармен астасып, бірін-бірі толықтыра түседі. Сондай-ақ Ығылман Шөрековтің «Исатай, Махамбет» поэмасындағы кейбір оқиғалармен де дәлме-дәл келеді. Бұл Махамбет өлеңдерінің тарихи шындықтан туындағанының бұлжытпас дәлелдері.

Міне, осындай тарихи құжаттарға, ақын өлеңдерінде суреттелген оқиғаларға, ай аттарына, өлең характеріне, зерттеушілер еңбектеріне барлау жасай отырып, соларға сүйеніп Махамбет шығармаларының қай жылдары шыққанын анықтауға ұмтылдық.

Жүректен шықпаған жүрекке жетпейтіні белгілі. Ақын нені айтса да, не жайында да бар жан-тәнімен ақтарыла, ағынан жарыла, тебірене толғайды. Ақын өлеңдері ұлттық мінез-құлыққа толы. Адам мен табиғатты егіздеу (параллелизм) тәсілін пайдалана отырып астастыра жырлайды. Әр сөзі алмас қылыштай өткір, жебедей ұшқыр, нысанасына дөп тиіп жатады. Оның әр сөзі ұранға, өзі ұлы тұлғаға айналуының бір себебі де осында.

Ақын алғаш халықты бірлікке, татулыққа, достыққа шақырса, келе-келе өмір толқынында шыңдалып, жақсы, жаманды айырып, күрессіз бақыт өздігінен келмесін сезінген шағында шамырқанып, халықты бітіспес күреске үндейді. Оның қайрағы – өмір, күрес, жан жарасы, көңіл наласы, дұшпан табасы болды. Ел аңсаған теңдік, әке аңсаған арман, өзі көрген қорлық, зорлық, абақты оны шарболаттай шыңдап, жігеріне жігер, қайратына қайрат қосты. Оқуы, көңілге, тоқуы, орыстармен араласып, тіл білуі, дінге, тілге беріктігі оның өзгелерден озық болуына үлкен септігін тигізді. Махамбет «ел басқаратын азаматтар ақсүйектерден ғана шығады» деген ескі түсінікке қарсы шығып, хан баласынан қара баласының кем емесін түсініп, «қара қазақ баласын, хан ұлына теңгеруді» көкседі. Қазақтың тілін діл, қазақтың мақсат-мұратын өлеңдеріне тін ете білді. Махамбеттің аузынан Алласы түспегенін, араб, парсы, шағатай, орыс, татар тілдерін білген деген болжамды жазушы, ғалым Б.Аманшин де /9, 8 б./, тарихшы И.Кенжалиев те /47, 124 б./, филология ғылымдарының докторы, профессор Ө.Күмісбаев та /121/ айтады.

Махамбет мұсылманшылығы өз өлеңдерінен де айқын көрінеді: «Тәңірім білер, жігіттер, ажалымыз қайдан-ды?»(«Еменнің түбі – сары бал»), «Тәңірім қылды не амал бар?!»(Исатай деген ағам бар), «Құдайым басқа салғасын»(«Әй, Махамбет, жолдасым!»), «Құдай істі оңдаса»(«Жайықтың бойы көк шалғын»), «Әзіреттен ант ішіп, Ақыретті жанға байланып» («Алты күндей алаулап»), «Мұсылманның баласын» («Міне алмаған алаға»), «Бермей ме екен құдайым» («Тілек»), «Құдай қылды, амал жоқ» («Нарында»), «Арманың бар ма құдайға» («Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзі»), «Мұсылманшылық кімде жоқ, тіл де бар да, дінде жоқ» («Жалғыздық»).

Оның парсы, араб тілдерін де білгенін жырларында кездесетін «Мәшурат», «Астана» - парсы, «Құрбан», «Таң ла сират» - араб сөздерін қолдануынан да байқауға болады.

Е.П.Ковалевский 1839 жылы қараша айында Махамбетті Хиуа шекарасында жолықтырғанын айта келіп: «... аз уақыттың ішінде-ақ өзінің ақылдылығын да, шешендігін де танытты, мұндай қабілет Азия халқының және оның тілінің аса бір ерекшелік қасиеті ғой: ол өзінің айтпақ болған пікірллерін дәлелдеу үшін «Құраннан» да үзінділер келтірді» /57, 82 с./, - дейді.

Ақын алмастан да өткір жырларын сезімдер қақтығысып, шындық пен өтірік арбасқан сәттерде жауымның күші басым-ау деп жасқанбай, қасқая қарсы қарап тұрып қара нөсердей құйылып төпеп айтып тастап отырды. Аузынан шыққан отты жырлары жауларын шарпып, жалынға орады.

Махамбет жырлары, міне, осындай ішкі күйзелістен, күрестен, шабыттан туындап отырды.

Бұл толғаулары дидактикалық сарында айтылғанымен жалаң публицистика болып қалмай, тұлғалы образ бен поэтикалық бейнеге, ақындық сезімге, идеяға, әлеуметтік, қоғамдық, азаматтық көркем тұжырымға ұласып жатты.

Махамбет жорық жыршысы ғана емес, адами қасиетті сезімдер – намыс пен жігердің, достық пен махаббаттың, азаттық пен теңдіктің, бірлік пен берекенің де жыршысы.

Махамбет жырларының енді біразы көтеріліс жеңіліс тауып, ақынның қайтадан қол жинап жүрген кезінде туған. Бірақ бұл жырлар да жігерлі, буырқанған сезімге, күреске толы. Бұдан ақынның қайыспас қайсар аласармас адуынды мінезі де аңғарылады. Жалпы Махамбет дұшпанының алдында кібіртіктеп кідірген, мүдірген, сөзден жаңылған, айылын жиған ақын емес. Ақын ақтық демі біткенше көтеріліс басшысы Исатаймен бостандық, теңдік жайында жыр толғап, азаттық туын құлатпай өткен ақын.

Қазақ әдебиетіндегі дәстүр туралы сөз әдебиеттің кешегісі мен бүгінгісі жайындағы сөз. Дәстүрсіз жаңашылдық жоқ. Жаңашылдықсыз даму, жасару жоқ. Дәстүр дегенде, өзінен бұрынғыларға еліктеп, солықтап, солардың көлеңкесінде қалу жайы емес, бұрынғылардан үйрене отырып, сол алған тәліміңді пайдаланып жаңа жол салу, өзінше жыр тербеу, ой айту, түр табу мәселесі айтылады. Онсыз әдебиетіміз дамып, ілгері баспақ емес. Махамбет те өзінен бұрынғы Асан Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет, Марғасқа сынды жыраулар поэзиясынан сусындап, барды дамытып, жоқты тауып, қазақ поэзиясында өзіндік із қалдырды. Жыраулар поэзиясындағы өршіл рухты өз поэзиясына арқау ете білді.

Мысалы, Шалкиіз ақын:

Балпаң, балпаң басқан күн,

Байұлынан асқан күн,

Орманбет би өлген күн,

Он сан ноғай бүлген күн,

Қорашыл төбет болған күн,

Лашын құс қу ала алмай қалған күн,

Жер сабалап қалған күн /53,47 б./, -

десе, Шалкиіздің осы тармақтарын, дәстүрін, жыр пішінін, ақынның редактивтік ұйқас сөзін өлең жолдарының соңында қолдану арқылы өлеңге күш-қуат, екпін беру тәсілін Махамбет Исатайға арнаған толғауында сәтті қолданған:

Бұландай ерді кескен күн,

Буулы теңді шешкен күн.

Сандық толы сары алтын,

Сапырып судай шашқан күн.

Түс қыла көр, құдайым,

Біздей тақ мейманасы тасқанға,

Біздің ер Исатай өлген күн,

Он сан байтақ бүлген күн.

Орта белін сырлаған

Оқ жаңбырдай жауған күн.

Оң қанатын теріс жайып,

Лашын қуға төнген күн...

(«Мұнар күн»)

Дегенмен, Махамбет Шалкиіз толғауын сол қалпында өзгеріссіз қайталамай, жетілдіре, дамыта түскен.

Филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Әбдіғазиұлының сөзімен айтсақ: «Махамбет поэзиясы – ұлттық сөз өнеріміздің тарихындағы арғы мен бергіні, дәлірек айтқанда, өз заманының барлық мұңы мен сырын жыр жолдарына айналдыра толғап кеткен жыраулар поэзиясы мен шыншылдықты ту еткен Абай үлгісіндегі жаңа әдебиеттің арасын жалғастырып жатқан асыл көпір іспетті мұра» /122/.

Мәселен, елдікті, ерлікті дәріптеп жырға қосу, насихаттау сонау Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі жазуларда да, одан кейінгі батырлар жырында да, жыраулар поэзиясында да, жазба әдебиет өкілдерінің шығармаларында да бәсеңдемейді, қайта жалғасын тауып, жасарып, жаңғыра, көркемдік құндылығы арта түседі. «Алпамыс батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр», «Ер Қосай», «Қарадөң батыр және оның ұрпақтары», «Қарабек батыр», «Ақжонасұлы Ер Кеңес», «Манашыұлы Тұяқбай», «Шынтасұлы Төрехан», «Арқалық батыр» т.б., Ж.Жабаевтың «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр», «Көрұғлы», К.Әзірбаевтың «Әли батыр», Н.Ахметбековтың «Есім сері», «Аманкелді», Қ.Аманжоловтың «Абдолла»(яки «Ақын өлімі туралы аңыз»), Ш.Әбеновтің «Кейпін Батыр», Н.Баймұратовтың «Ер Төлеген» поэмалары мен дастандары осының айғағы.

Жалаң дәстүр алысқа апармайды. Әдебиет алға басып дамуы үшін, классикалық үлгілерді негізге ала отырып, жаңашылдыққа бой ұру қажет. Махамбет жыраулар дәстүрін өлеңдеріне үлгі, өрнек етіп ала отырып өзінше толғады, өзінше кесек сөйлеп, кесіп айтып, ешкімге ұқсамайтын түр – мазмұн тапты. Ақын өлеңдеріндегі өршіл рух, ерекше екпін, батылдық, батырлық, өткірлік өзінен кейінгі ақындар поэзиясына әсер-ықпалын тигізді.

Ол өзіне дейінгі ақындардың үзік-үзік ойларын бір арнаға тоғыстырып, тінін ширатып, өзіндік түйін түйіп, халыққа әсерлей, әсемдей жеткізіп отырған. Мұндай бірін-бірі қайталап, бірін-бірі толықтыру бұрынғы ақын-жыраулар жырларында да болып тұрған. Олар бірін-бірі қайталау, толықтыру арқылы бұрынғы ақын өлеңдерін кейінгі ақын болашаққа ұштастырған. Бұл ақындық дәстүр Махамбет те өзіне дейінгі жыраулардың айтқанын өзгертіп те, өзгертпей де жауына қарсы қару етіп қолданған. Өйткені, Махамбет бүгінгі жазба ақындар сияқты оңаша бөлмеде, үстел үстінде, қолына қалам алып ақ қағазға төніп ойланып отырмағаны белгілі. Ол кездегі ақындар шабыты келіп, ширыққан, әлде неге риза болмай, шамырқанып бұрқанғанда ойға келген түйдек-түйдек сөзді ірікпей төгіп-төгіп айтып тастап отырған. Махамбет те осындай ақпа-төкпе, суырып салма ақын. Сондықтан да ғалымдардың өзінен бұрынғы атақты ғалымдардан дәйектеме алатыны сияқты, суырып салма ақындар да алдыңғы толқын өкілдерінің уытты сөздерін өз жырларында қолданған. Сонда ерлікке, өрлікке, елдікке бастайтын өр сөздер, шымыр шумақтар дүниеге келіп, діттеген нысанасына дөп тиген. Оған өз жанын да қосып, жаңа өмір сыйлаған. Махамбеттің бейнелеу тәсілдері мүлде өзгеше, көркем де үздік, терең ойлы, мазмұнды, логикалық қисыны қуатты, бір оқығанда жатталып қалатын ақыл, нақыл сөздерге негізделеді.

Ежелден-ақ ақын-жыраулар елдің қамын ойлап, қысылған, қиналған сәттерінде жасынды жырларымен дем беріп, рухтандырып отырған. Олардың көбісі сол өздері өмір сүрген заман билеушілерінің ақылман билері, жорық жыршылары.

Мәселен, Асан Қайғы атанып, аты аңызға айналып кеткен Хасан Сәбитұлы (1361-1370) Керей мен Жәнібек хандардың ақылшысы, хандық үкіметті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыруды насихаттаған ұраншысы, Қазтуған (XV ғасыр) Еділдің Ақтұба, Бозан салаларын жайлаған түркі тайпаларының рубасы, көсемі, әскербасы батыры, Шалкиіз де (1465-1560), Жиембет те (XVI ғасыр),Марғасқа да (XVII ғасыр) батыр, ақылман жорық жыраулары. Олар хандардың қателіктерін, асып-тасқанын, шындықтан ауытқығанын табанда беттеріне басып айтып, түзу жолға әділдікке бастауларына жөн сілтеп отырған.

Махамбет те өзінен бұрын өткен ақын-жыраулардан осындай ерлік, өрлік, шешендік, қарақылды қақ жаратын әділ билік дәстүрін жалғап, әрі қарай сабақтастырып дамыта білді. Махамбет ел қамымен атқа қонысымен оның қасында болып, жорық жыршысына, әділдік, еркіндік ұраншысына айналды. Әйтпесе, Махамбеттің хан сарайында қалып, үлде мен бүлдеге бөленіп отыруына әбден болатын еді. Көкірегі ояу, көзі ашық ақын бірақ олай жасамады. Оған жастық шағы өткен Еділ-Жайық арасындағы Сыпыра жырау, Асан қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет жыраулардың олардан кейінгі патшаның отаршылдық саясатына қарсы тұрып, ұлт-азаттық көтерілістің басшысы болған Сырым Датовтың іс-қимылдары, айтқан ақыл, нақыл сөздері әсер еткені сөзсіз. Еділ, Жайық бойы «Қырымның қырық батыры», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» жырлары дүниеге келген мекен. Сондықтан да Махамбет жасынаан ерлік пен өрлік рухын бойына сіңіріп өскен. Еркіндікті, елдікті сүййген ақынның бодандық бұғауына, әділетсіздік пен теңсіздікке қарсы шығып, Исатайға қосылмауы, оның көтерген туын биіктетіп, ұраншысына айналмауы тіпті мүмкін емес еді.

Махамбет толғаулары философияға, ұлттық мінезге, нақышқа, салт-дәстүрге, даналыққа толы. Махамбет – философ, дана ақын. Жаңашыл ақын. Оның жаңашылдығы өлеңдерінің сыртқы пішінінде ғана емес, негізінен ішкі мазмұнында, мән-мағынасында. Махамбет өлеңдеріне басқалардан ерекшелендіретін факторлар – өлеңдеріндегі халықтың ауыз әдебиетінен алған нәрі, сөлі, сөнбес мұқалмас өзгеше рух жәәне сөйлеу жүйесі, классикалық әдебиет дәстүрі, ұлттық мінез ерекшелігі, шындық, тіл құнарлылығы, жаңа салыстырулар, кейіптеу, ажарлы теңеулер, түйдектеу, бейнелеу үлгілері.

Махамбет ежелден келе жатқан ақындық дәстүрлердің бірі – термелеп айтуды да жаққсыы меңгерген. Термелерінде жанрға қойылатын басты талаптар – ақыл, нақыл, дамыту, түйдектеу, шешендік, тапқырлық басым.

Махамбет ажарлау тәсілдері аллитерация, ассонансты, айқындауды жиі қолданады. Ажарлау өлең көркін арттыра түссе, айқындау (эпитет) айтар ойын нақтылап, ақынды діттеген мақсатына жеткізіп отырған. Бірақ Махамбет өзіне дейінгі айтылып кеткен эпитеттерді қайталамай, өзінше нұсқалар тудырған. Ақынның теңеулері де керемет, соны. Сондай-ақ Махамбет синоним сөздері таңдап, талғап қолданады, құбылтудың неше түрін жасайды. Суреттеу тәсілдері, егіздеу (параллализм), троптың бір түрі - ауыстыруды (метафора), метономия (ауыстыру), фигураның түрлеріне жататын риторикалық сұрауларды, сұрай арнауларды, қайталауларды, өлең жолдарын әсерлендіру үшінгипербола, литотаны, гротескіні сол заманның өзінде білгендей толғауларында әдемі қолданады. Сөзбен сурет салуға да (пейзаж) шебер. Дауыс ырғағына, өлең екпініне айрықша мән береді. Алайда, қазақтың қара өлеңінің шеңберінде қалып қоймай, өзінше – Махамбетше үн тапқан. Өйткені дауылпаз ақынның іштен тасқын-селдей лықсып келіп жататын ойын бір қалыпқа құйып шығару мүмкін емес еді. Сондықтан да Махамбет өлеңдері қалыпты қара өлеңнің буын санына бағынбай, ауылдан келген тұлпардың – иппадромның айналма жолынан шығып кетіп жататыны секілді, кейде ағылып асып-төгіліп, кейде жетпей бұлқынады. Тегеурінді, асау, қуатты. Солай бола тұра оқуға жеңіл.

Әр ақын, жырау өз заманы ерлерінің бейнесін сомдаған. Махамбет те өз замандастарының, өзінің бейнесін сомдап, халық жүрегінде қалды.

Жыраулар поэзиясы дәстүрлерінің бірі батырлар мінген сәйгүліктерді жырға қосу болса, Махамбет жырларында да бұл да жалғасын тапқан.

Исатайдың серігі болған «Сүт беріп, сұлы беріп баптаған» Ақтабан мен желден жүйрік Көгілдірді жырға қосуы соның айғағы.

Махамбет өлең ұйқастарына да жаңалық енгізген ақын. Оның өлеңдерінде ішкі үндестік, ішкі ұйқас, дыбыс үндестігі өлең динамикасын қуаттандырып тармақтардың соңында болатын ұйқастардың кейде кездеспейтіндігін мүлде байқатпай жібереді.

Өмір құбылыстарын таңдап, талғап қолдану, жинақтау, көркемдік шешім табу, ойды бір арнаға тоғыстыруға да шебер. Өлеңнің композициялық құрылымы жүйесінен де мін табу қиын.

Ақын нені жыр етсе де тереңнен, тебірене толғайды. Табиғат құбылысы мен адам қасиетін салыстыра, бір-бірімен астастыра жырлайды. «Аспандағы бозторғай», «Желден де желгір ақбөкен», «Құлжа қуған текешік», Арқаның қызыл изені», «Қызғыш құс», «Мен – тауда ойнаған қарт марал» толғауларының астарында адам тағдыры жатыр.

Махамбет өзіне дейінгі ақын, жыраулар поэзиясынан сусындап, оны дамытып, жаңалыққа бет бұрса, кейінгі толқын Махамбет шығармаларын жаттап өсті. Махамбетше толғап, отты да, рухты жырлар тудырды. «Өлеңі өртке тиген дауылдай» Қасым Аманжолов, «Айтарын айтып кеткен абайламай, дариға-ай, Махамбеттер, Абайлар-ай!» деп тебірене де армандай жырлаған Мұқағали Мақатаев , «Мен қара төспін қайғыдан бақыт жасаған» деп тегеурінді жыр тудырған Төлеген Айбергенов, «О, шіркін досың болса ғой, сонау бір өткен Исатай сынды асылдай», - деп қиял-қанатын кеңге жайған Фариза Оңғарсынова, «Атырау елі, қалайша сені батыр емес деп айта алам» деп өлеңнің әр сөзіне салмақ сала, өлең жолдарының қалыпты буынын соза толғанған Меңдекеш Сатыбалдиев те, кейінгі буын – Темірхан Медетбеков, Жарасхан Әбдірашев, Иранбек Оразбаев (Иран-Ғайып), Ұлықбек Есдәулетов туындыларында Махамбет жырларының арыны мен жалыны, өшпес рухы жоқ дей аламыз ба?! Бар! Бар болғанда қандай! Абай мен Махамбетті оқып, жаттап өспеген, ақын өлеңіне қуат-күш, бойына рух ұялатпаған ақын жоқ десек, артық айтқандық емес шығар. Алмас қылыштың шарқайраққа қайралмай өтпейтіні тәрізді, ұлы ақындар туындыларынан нәр алмаған қалам иесінің де шығармасы да өткір болмасы хақ. Оқу, үйрену, жалғау – ақындық дәстүр. Кейінгі буын алдыңғы буынды жалғастырмаса, жалғастыра отырып өзінше толғап, өзінше ізденіп, жаңалыққа ұмтылмаса, бастау – бұлағы, көзі бітелген өзендей үзіліп қалмай ма?! Ақынды алға жетелеп, мақсатқа жеткізер дәстүр сабақтастығы. Махамбет жырлары ұрпақтан-ұрпаққа ұласып, жалғаса бермек.

Біз Махамбет өлеңдеріндегі тарихи шындық, дәстүр мен жаңашылдық мәселелері төңірегінде әңгіме қозғап, ақын жырларына арқау болған, шығуына әсер еткен тарихи оқиғаларға тоқталдық. Сөйтіп тарихи шындықтың көркемдік шындыққа ұласуын, оның мән-мазмұнын сөз еттік. Өлеңдерінің шыққан жылдарын анықтауға, ақындық дәстүрдің сабақтастығы, өміршеңдігі жайында айта отырып, қазақ поэзиясындағы Махамбет дәстүріне барлау жасадық. Алайда бұл теңізге тамған тамшыдай ғана дүние. Махамбет әлемі – шетсіз, шексіз. Махамбет өлеңдері – терең де тылсым. Сондықтан да ол жайында айтылар сыр таусылмақ емес.

Қорытынды сөзімізді филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Әдбіғазиұлы сөзімен түйіндесек: «Халық тағдыры – поэзияның мәңгілік тақырыбы. Елдің басындағы жағдай, қоғамның шындығы қашанда ақын жырының арналы өзегі болмақ. Махамбет шығармалары да, міне, осы тәрізді тарихи ақиқаттың айнасы іспетті. Ақын өлеңдері кезінде сол бір шытырман уақыттың шарығында қайралып, алмас қылыштың жүзіндей өткір қалыпта көрінді. Ұлттық әдебиеттің ілгері басқан керуен – көшінің ұлы тізбегінде де оның осынау өткір сипаты мұқалмастан, қайта әр кезеңде жаңара жаңғырып, жарқырай түсетіні де талас тудырмаса керек» /122, 7 б./.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі


  1. Новиков В. Художественная правда и диалектика творчества.- М: Сов.писатель, 1997. - 20-21 с.

  2. Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. 2 т. – Алматы: Жазушы, 1993. – 458 б.

  3. Тұрбеков А. Реалистік және типтік характер. Алматы: Қазақ ССР Ғылым баспасы, 1970. – 92 б.

  4. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 213 б. – 464 б.

  5. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат. 1994. – 38 б.

  6. Ахметов З. Махамбеттің ақындық шеберлігі. Махамбет: Елдік пен ерліктің өшпес рухы. – Атырау, 2002. – 24 б.

  7. Қазақстан Республикасы ОММ. 4 қ., 1 т., 1974 іс, 10-12 пп.

  8. Тасмағамбетов И. Махамбеттің жыр жебесі (алғысөз ретінде). Махамбет. Жыр-жебе. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 11 б.

  9. Аманшин Б. Дауылпаз ақын. Махамбет. Жыр-семсер. – Алматы: Жазушы, 1979. – 5 б.

  10. Қазақтың көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1993, - 332 б.

  11. Әбдікәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. – Алматы, 1997. – 131 б.

  12. Жұмалиев Қ. Егеулі найза. – Алматы: Жазушы, 1970. – 70 б.

  13. Даль В.И. Шығармалар жинағы. VII т. – 235 б.

  14. Досмұхамедұлы Х. Аламан. Ана тілі, 1991. – 51 б.

  15. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. Алматы: Қазақстан, 1994. – 116 б.

  16. Савичев Н. «О неповиновений начальству двух киргизов внутренней орды» // Уральские войсковые ведомости № 4, 5, 6.

  17. Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы 1986. – 37 б.

  18. Қабдолов З. Елдік пен ерліктің өшпес рухы. //Ана тілі, 9 тамыз, 2001.

  19. Рязанов А.Ф. Восстание Исатая Тайманова. – Алматы: Алтын – Орда, 1991. – 98 с.

  20. Квятковский А., Поэтический словарь. М., 1966. – 305 с.

  21. Мағауин М. Ғасырлар бедері. А., 1991. – 127-128 б.

  22. Кекілбайұлы Ә. Азаттықтың ақ таңы. –Алматы: Қазақстан, 1998. – 178 б.

  23. Сарай Ә. Исатай-Махамбет тарихы. –Алматы: Өлке, 1997. – 109 б.

  24. Байтұрсынұлы А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 129 б.

  25. Қасымбаев Ж.К. Государственные деятели казахских ханств. XVIII – первой половины XIXвв. Жангир Хан (1801-1845 гг.). Т.4 – Алматы: Наш Мир, 2001. – 103 б.

  26. Әуезов М. Жиырма томдық шығармаалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1984. – 15 т. – 268 б.

  27. Шөреков Ы. Исатай-Махамбет. – Алматы: Жазушы, 1976. – 45-46 б.

  28. Өмірәлиев Қ. Махамбет поэзиясының өзіне дейінгі дәуірдегі үлгілерімен байланысы. //Қазақстан мектебі №6, 1970. – 75 б.

  29. Қабдолов З. Арна. – Алматы, Жазушы, 1988. – 254 б.

  30. Сыдиықов Қ. Махамбет жинағы қалай құрастырылды. // Қазақ әдебиеті, - 1990. – 12 қазан.

  31. Рязанов А.Ф. Исатай Тайманов көтерілісі. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 164 б.

  32. Тілепов Ж. Махамбет пен Шернияз. XIX ғасырдағы қазақ ақындары. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, М.О. Әуезов атындағы әдебиет жіне өнер институты, 1988. 330 б.

  33. Рахымжанов Т. Халық поэзиясы және Абай. // Ақиқат, 2001, №8. – 65 б.

  34. Тәжібаев Ә. Ереулі де емес, Ереуіл-ау деймін. // Қазақ әдеибеті, 1986. 19 қыркүйек.

  35. Нұрғалиев Р. Мінезді жырлар. Алматы: Жазушы, 1987. – 2 т. – 356 б. Оңғарсынова Ф. Екі томдық шығармалар жинағы.

  36. Сүйіншәлі Х.Ж., Сүйіншәлі Қ.Ж. Ішкі орда және жалынды ақын Махамбет. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 35 б.

  37. Махамбет. Жыр-семсер. – Алматы: Жазушы, 1979. – 28 б.

  38. Әбутәлиев Н. Тағдыр. // Парасат № 7, 2003. – 44-45 б.

  39. Ковалевский Е.П. «Құмдағы кездесу» аударған Ә.Жұмабаев. // Қазақ әдебиеті. – 1989. – 18 август. – 8-9 б.

  40. Момышұлы Б. // Ақиқат №11, 200. – 31 б.

  41. Кәрбозұлы Б. Сырлы сөз сипаты. – Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 265 б.

  42. Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Генезис, типология, поэтика. – Алматы: Білім, 2000. – 129 б.

  43. Тебегенов Т. Махамбет өлеңдеріндегі автопортрет пен адресат байланыстарының психологиялық ерекшеліктері. Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдеибеті мәселелері. – Алматы, 2003. – 78 б.

  44. Иезуитов А. Проблема психологизма в эстетике и литературе // Проблемы психологизма в советской литературе. – Ленинград: Наука, 1970. – 39 с.

  45. Майтанов Б. Қазақроманы және психологиялық талдау. – Алматы: Санат, 1996. – 4 б.

  46. Қорқытов Б. Махамбеттің шыққан тегі, ата-бабалары. Махамбет: Ерлік пен елдіктің өшпес рухы. – Атырау, 2002. – 136 б.

  47. Кенжалиев И. Исатай-Махамбет. – Алматы: Қазақстан,1991. – 122 б.

  48. Мақсат Тәж-мұрат. Дулығасыз Махамбет. // Қазақ әдебиеті. – 2003. – 21 наурыз. – 13 б.

  49. Айбергенов Т. Мен саған ғашық едім. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 60 б.

  50. Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Қазақ мем.көркем әдебиет баспасы, 1958. – 308 б.

  51. // Жұлдыз, №6. 2001. – 139 б.

  52. Сүйіншіәлиев Х. XIX ғасыр әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 50 б.

  53. Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1989. 1 т. 243-244 б.

  54. Өтемісұлы М. Ереуіл атқа ер салмай. – Алматы: Жазушы, 1989. – 14-16 б.

  55. Көне заманнан бүгінгі дейінгі Қазақстан тарихы. – Алматы: Дәуір, 1994. – 224 б.

  56. Шахматов В.Ф. Внутренняя Орда и восстание Исатая Тайманова. – Алматы, 1946. – 200 с.

  57. Ковалевский Е.П. «Странствователь по суше и морям», СПБ., 1843, I-ая книга, - 82-84 стр. Жұмалиев Қ. Махамбет Өтемісовтің өмірі. Махамбет Өтемісұлы. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдеибет баспасы, 1962. – 117 б.

  58. Боранғалиұлы Т. Білемін хан Байеке, нарлығыңды. // Егемен Қазақстан. 2002. 5 шілде.

  59. Құлкенов М. Отарбаев Р. Жәңгір хан. – Алматы: Өлке, 1992. – 37 б.

  60. Жұмалиев Қ. Махамбет Өтемісовтің өмірі. Махамбет Өтемісұлы. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962. – 121 б.

  61. // Ана тілі. 2002. 21 қараша.

  62. Сәрсенбаев Ә. Ұстаздар мен тұстастар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 29-30 б.

  63. Бердібаев Р. Роман және заман. – Алматы, 1965. 8 б.

  64. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1982. – 15 б.

  65. Назарбаев Н. Оқырмандарға сөз. Есенберлин І. Көшпенділер. - Алматы: І.Есенберлин атындағы қоры, 1998. – 5 б.

  66. Қаратаев М. Дәстүр мен жаңащылдық. І-кітап, - Ғылым, 1980. – 4 б.

  67. Күлтегін. – Алматы. 1986. – 50-56 б.

  68. Ақсауыт. 1 т. – Алматы: Жазушы, 1977. – 16 б.

  69. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы, 1984. – 20 б.

  70. Өмірәлиев Қ. XV-XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 80 б.

  71. Медеубекұлы С. Ақыл, нақыл, өсиет. – Алматы: Санат, 1996 . – 17-18 б.

  72. Батырлар жыры. – Алматы. 1939. – 171 б.

  73. Қазақ әдеибетінің қысқаша тарихы. І-кітап. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 261 б.

  74. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдеибет. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 79 б.

  75. Сыдиықов Қ. Шәлгез (Шалкиіз) жырау. Қазақ әдеибетінің тарихы. 3-том. (XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдеибетінің тарихы). – Алматы: Ғылым, 2000. – 340 б.

  76. Қорабаев С. Доспамбет жырау. Қазақ әдеибетінің тарихы. (XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдеибетінің тарихы). – Алматы: Ғылым, 2000. – 345 б.

  77. Дәуітов С. Ақтамберді жырау. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3-том (XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдеибиетінің тарихы). – Алматы: Ғылым, 2000. – 384 б.

  78. Жұмалиев Қ. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Алматы, 1967. – 86-106 б.

  79. Ахметбеков Н. Торғайдан сәлем. // Большевиктік жол. 1948. 1 июль.

  80. Тілепов Ж. Шандоз жыр – шерлі тарих куәгері. Махамбет поэзиясындағы елдік пен ерлік рухы және қазіргі дәуір. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 254 б.

  81. Мағауин М. Бес ғасыр белестері. Бес ғасыр жырлайды. 1 т. Алматы: Жазушы, 1989. – 8 б.

  82. Бердібай Р. Жыраулық поэзияның жалғасы. Махамбет поэзиясындағы ерлік пен елдік рухы және қазіргі дәуір. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, Қазақ университеті, 2003. – 151 б.

  83. Мәуленов С. Телтолқын. – Алматы: Жалын, 1989. – 31-32 б.

  84. Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі әдеибет. // Жұлдыз №7, 1993. – 189 б.

  85. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 1962. – 26 б.

  86. Елеукенов Ш. Замандас парасаты. –Алматы: Жазушы, 1977. – 3 б.

  87. // Жұлдыз, Алтын құндақ. № 4. 1969. – 143 б.

  88. Фадеев А. Литература и жизнь. М., 1939. – 51 б.

  89. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Санат, 1996. – 45 б.

  90. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясы: Генезис. Стилистика. Поэтика. – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2001. – 17 б.

  91. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – Алматы: Ғылым, 1991. – 33 б.

  92. Келімбетов М. Қазақ әдеб.ежелгі дәуірі. – Алматы: Мектеп, 1986. – 43 б.

  93. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 27 б.

  94. Сыдиықов Қ. Көркемдік өрнектер. – Алматы: Рауан, 1992. – 48 б.

  95. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Аламты. 1969. -134 б.

  96. Вознесенский А. Читая Махамбета. Собрание сочинений в трех томах. Т.2. Изд. Художественная литература, 1984. – 322 стр.

  97. Томас Густов Виннер «Махамбет Америкада». Аударған ф.ғ. докторлары Амантай Шәріп, Бауыржан Омаров. // Жас Алаш 31 мамыр. 2003.

  98. Жүсіп Қ. Махамбет жырларындағы Исатай батыр бейнесі. Махамбет: Ерлік пен елдіктің өшпес рухы. – Атырау, 2002. – 50 б.

  99. Майтанов Б.Дәстүр, жаңашылдық және жас замандас бейнесі. // Жалын, № 1, 1977. – 133 б.

  100. // Егемен Қазақстан. № 168, 2001 ж. 7 тамыз.

  101. Аманжолов Қ. Шығармаларының толық жинағы. – Алматы: Қаз.Мем.көркем әдебиет баспасы, 1957. – 483 б.

  102. Аманжолов Қ. Қазақ совет поэзиясының антологиясы. 1 т. – Алматы: Жазушы, 1977. – 329 б.

  103. Мақатаев М. Өлеңдер, поэмалар. 2 т. – Алматы: жазушы, 1982. – 164 б.

  104. Айбергенов Т. Қазақ совет поэзиясының антологиясы. 2 т. Алматы: Жазушы, 1977. – 394 б.

  105. Оңғарсынова Ф. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1987. – 7 б.

  106. // Қазақ әдебиеті. 1991 ж. 20 қыркүйек.

  107. С.Мақпырұлы. Қазақ поэзиясындағы Махамбет бейнесі.- Алматы, 2001. – 43 б.

  108. Дауылды дарын иесі // Лениншіл жас. – 1959. 17 январь.

  109. Сатыбалдиев М. Қазақ совет поэзиясының антологиясы. 2 т. – Алматы: Жазушы, 1977. – 445-446 б.

  110. Сатыбалдиев М. Қызғыш құс. Алматы. Жазушы, 1975. 71 б.

  111. // Жас алаш газетінің қосымшасы «Жас қалам» № 5. 8 қараша, 2002. 7-10 б.

  112. // Ана тілі. 2003 ж. 19 маусым. 11 б.

  113. Есдәулетов Ұ. Киіз кітап. – Алматы: Жазушы, 2002. – 51 б.

  114. // Қазақ әдебиеті. 2003 ж. 11 шілде. – 12 б.

  115. Қазақстан әйелдері. 2002 ж. № 12. – 8 б.

  116. // Жас Алаш. № 68. 2003 ж. 7 маусым. – 7 б.

  117. Бисенғали З. Тартынбай сөйлер асылмын.. // Алтын орда. – 2003 ж. 19 маусым.

  118. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV-XIX ғасырлар). – Алматы: Ана тілі, 1993. – 181б.Ғабдуллин Н. Шығарма арқауы – шындық. – Алматы, 1968. – 32 б.

  119. Күмісбаев Ө. Шығыс пен Батыстың ортасында Махамбет. Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті

  120. Күмісбаев Ө. Шығыс пен Батыстың ортасында Махамбет. Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті мәселелері. Ғылыми жинақ. – Алматы: Абай атындағы Алматы университеті, 2003. – 12 б.

  121. Әбдіғазиұлы Б. Махамбет жырының мәңгілік болмысы. Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы және қазақ әдебиеті мәселелері. Ғылыми жинақ. – Алматы: Абай атындағы Алматы университеті, 2003. – 5 б.


жүктеу/скачать 328,47 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет